Redaksiiadan: Abai atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Mūhtar Maǧauin juyrda AQŞ-tan Türkiiaǧa qonys audarǧan bolatyn. Jazuşy Kemer (Türkiia – red.) qalasynda jazǧan alǧaşqy bauyrsaq jaily maqalasyn Halyq uni saitynda jariialaudy ūsyndy. Qalamgerdıŋ maqalasynda qazaqtyŋ qasterlı dämı sanalatyn bauyrsaqtyŋ ekı myŋ jyldyq tarihy baiandalady.
«Esebı, bügıngı bauyrsaqtyŋ kem degende jiyrma ǧasyrlyq ǧūmyry bar. Arǧy babalarymyzdan bastap, ekı myŋ jyl boiy bauyrsaq jep kelemız. Şynynda da, taŋǧalarlyq, süiınıştı jaǧdaiat» degen avtor bauyrsaq jaiynda keŋ maǧlūmat beredı. Sondai-aq türkı düniesın tügendep jürgen qalamger Bauyrsaq künın atap ötudı ūsynyp otyr. Osy oraida Halyq uni redaksiiasynyŋ rūqsatymen qadırmendı qalamgerdıŋ Jerorta jaǧalauynan jetken ekskliuziv maqalasyn gazetımızge jariialaudy jön kördık.
Kündelıktı ädetımşe, negızgı şaruadan tysqary sätte, qazaq saittaryn aqtaryp otyrǧanda tosyn bır aqparǧa közım tüskenı. Bauyrsaq künın atauly tızımge engızu turaly ūsynys.
Mıne, tamaşa! Qazaqtyŋ jüz taram dastarqanyndaǧy qasterlı taǧamnyŋ bırı. Bırı ǧana emes, bala-şaǧa, ülken-kışıge ortaq, täbetı tartymdy, taŋsyq as. Qazy-qarta siiaqty, eşkımge talassyz ūlttyq däm. Qazy-qarta onsyz da äigılı, al bauyrsaq mındettı türde nazarǧa alynuy tiıs. Qajettı, oryndy ūsynys.
Jūmys kabinetımnen as üige bas sūqsam, bızdıŋ balalardyŋ äjesı qamyr ilep jatyr eken. Sırä, jaŋaǧy bauyrsaq jönımen. Stoldyŋ bır şetı, nan taqtaişasyna teteles, auzy aşylǧan qaǧaz qorapşa tūr: «Būǧdai ūny». Türkiia bolǧan soŋ, älbette, türıkşe. Bızdegıdei orysşa emes. Jäne ūlttyq älıpbi – latyn taŋbasymen. Şamalap oqydym: «Būǧdaiy» – bidai, al «ūny» – kädımgı ūn. Ǧajap emes pe! Būl ǧajap tıldıŋ tuystyǧynda emes, ūnnyŋ ūn ataluynda.
Türık pen qazaqtyŋ, naqtylap aitsaq, oǧūz jūrty men qypşaq qauymynyŋ arasy bırjola ajyraǧany – H ǧasyr, iaǧni tūp-tura myŋ jyl. Bız Euraziia şegınde qaldyq, al oǧūzdar Seihūn – Syrdariiadan yǧysyp, Ämu – Jeihūndariiadan ärı asyp, Anadolyǧa ornyqty. Myŋ jyl būrynǧy kep. Iаǧni bızdıŋ türık qauymynda būdan myŋ jyl būryn da diırmen tartylǧan jäne ūn «ūn» dep atalǧan. Osy ūnǧa jalǧas bauyrsaq ta boluy kümänsız. Jäne aitylyp otyrǧan myŋ jyl – eŋ bergı meje. Odan ärıde taǧy qanşama zaman. Qazırgı türıkter ūmytsa da, bız baiyrǧy ataudan qol üzbeppız. Baiyrǧy deitınım, bauyrsaqtyŋ arǧy ūştyǧyn da bıledı ekem. Osydan tura jiyrma jyl būryn, bügıngı Moŋǧol ūlysyn aralap jürgen kezde qairan qalǧan jaǧdaiat.
Älqissa, men ömırlık mūrat tūtqan bırşama jazuymdy jerıne jetkızıp, endı saiypqyran Şyŋǧys han turaly, bırneşe kıtap, keŋ kölemdı tarihqa jan-jaqty, tiianaqty daiyndyqtyŋ soŋǧy bır qaiyrymy retınde, arǧy babalarymnyŋ atamekenı – būrnada Ǧūn, berırekte Tatar dalasy atanǧan, bügınde Moŋǧol ūlysy bauyr basqan Ūly dalanyŋ beder-nūsqasyn naqty tanu üşın arnaiy jol-saparǧa şyqqan edım. Bas qaǧan tuyp-ösken, küş jinap, serpın tapqan keŋ dünie – ormandy, tauly, jazaŋ ölkenı, boiym sergıp, tura bır ai araladym. Qatpary mol, tarihy tolymdy Ūly dala men üşın airyqşa qasterlı, al bügıngı tūrǧyn halqy qandai da qūrmetke laiyq: aq köŋıl, darqan, meimandos. Eskılık pen jaŋalyq ūştasqan abat ölke. El-jūrtymen qosa, jürekke sonşama jaqyn.
Osy tolqymaly, ǧalamat sapardyŋ alǧaşqy bır kezeŋınde, ker betegelı qyraŋda qatar-qatarymen tızılgen bes-alty kiız üidıŋ oqşauyraq tūrǧan, körnekı bıreuıne, at basyn dep aita jazdadym, maşinamyzdyŋ tūmsyǧyn tıredık. Älbette, ırgeden dybys estılgen soŋ üi ielerı, kım bolsa da kelıp tūrǧan meimandy qarsy alu üşın syrtqa şyǧatyn. Eşbır eles bolmady. Endı bız, menı qostap osy saparǧa alyp jürgen Sūraǧan aqyn men tızgınşımız, Esım deitın er jıgıt üşeuımız, būrnaǧy qazaqta bolǧan, bügıngı moŋǧolda saqtalǧan ädet boiynşa, eşqandai sūrausyz esık aşyp, ışke kırıp bardyq.
Üi iesı, jasaŋdau kelınşek, qolynda käkpırı bar, ortalyq oşaqtaǧy qazan basynda tūr eken, qyzyl şyraily betın būryp, qysyla-qymtyryla sälem qaiyrdy. Şyǧa almauy – qazanda qainaǧan mai, kädımgı bauyrsaq pısıp jatyr. Kädımgı qazaqtyŋ bauyrsaǧy. Bızde neşe türı bar ǧoi, sonyŋ bırı – säl-päl ūzynşaq, törtbūryşty. Bır jaq şette, nan-taqtaida qamyr daiyndap, şikı bauyrsaqty kesıp otyrǧan on ekı-on üş jasar qyz bala da jaidary amandasty.
Törge şyqtyq. Jataǧan, tört qyrly jozy üstıne jarty tabaq ystyq bauyrsaq qoiyldy. Jäne sary mai. Jäne kesegımen opyrylǧan, kädımgı qūrt. Jäne ılkıde körgem, sarlyqtyŋ qoiu sütınıŋ betıne tūnǧan şyntaq elı qatyrma qaimaq.
Serıkterım män-jaidy, sırä, menıŋ qūrmet-märtebemdı qosa aityp, üi iesımen moŋǧolşa söilesıp kettı. Arasynda äŋgıme sūlbasyn maǧan da jetkızıp qoiady. Otaǧasy malda jür. Qyz bala Ūlan-Batyrda oqidy. Demalysqa, bırer künge kelgen eken. Gimnastika ǧoi deimın, äldebır sportpen ainalysady eken, masattanyp, atauly oryn alǧan medaldary men maqtau qaǧazdaryn körsettı. Būdan būryn da tüsken, tıptı qonalqaǧa toqtaǧan barlyq üidegı siiaqty, mūnda da tabiǧi, riiasyz jaǧdaiat. Sovettık sosializm būzyp ülgermegen, täuelsızdık zamanynan berı özınıŋ aqiqat jolyn tapqan bauyrlas halyqty tym jaqsy körıp ketken edım.
Aşyq äŋgımenıŋ qalt etken bır tūsynda men sypaiy kelınşekke tejeusız, mol dastarqany üşın qazaqşa rizaşylyq aityp, myna pısırıp jatqan, endı bızdıŋ aldymyzǧa tartylǧan özgeşe taǧamnyŋ atyn sūradym. «Bauyrsaq» dedı. Men jaŋylys estıdım be dep qaiyra sūrap edım. Qatesı joq. Bıraq naqty dybystaluy säl-päl özgeşe – boorsak eken. Esebı, bızdıŋ bauyrsaqtyŋ däl özı – boorsak, iaǧni bauyrsaq.
Endı oilap qaraŋyz. Bügıngı moŋǧol jūrty da bauyrsaq pısıredı jäne naqpa-naq derlık bızşe ataidy. Bauyrsaq!
Özınıŋ «Eskılık kiımı» atalatyn bır öleŋınde: «Oilanyp, oiǧa kettım jüz jylǧa ötken…» deitın Abai atamnyŋ jorasymen, odan da ärı – myŋ jylǧa ketıppız. Qyz balaǧa, oquynda, äuesqoi sportynda ülken tabysqa jetuın tılep, qazaqy suvenir syilap, bauyrsaqqa toiǧyzǧan üi iesı äielge yqylas-peiılımızdı bıldırıp, jolǧa şyqqannan soŋ serıkterıme şaǧyn tarihi därıs aityppyn. Sol jerde qalmady, endı qaǧazǧa tüsırudıŋ oraiy kelıptı. Ūmytpastyq üşın.
Jyl sanaudan būrynǧy däuır, bügıngı Moŋǧol üstırtı jäne terıstık-şyǧys Qytai şegınde baba-türık (prototürık) taipalarymen qatar, baba-moŋǧol taipalary ırgeles jasaǧan. Aryda ǧūn, keiınırek äigılı qaǧanat türıkterı öz zamanynyŋ aldyŋǧy legınde boldy. Este joq eskı däuırde, jabaiy aŋ tūqymdaryn juasytyp, üi malyna ainaldyrdy, jaŋa eraǧa deiın, şamasy bes myŋ jyl būryn jylqyny qolǧa üirettı; tırşılıkke, köşı-qonǧa qolaily, aǧaş süiektı kiız üi qūrylymyn oilap tapty. Al ırgeles, keide tatu, köbıne qatu baba-moŋǧoldar būl kezde tek qana aŋşylyqpen jan baqty, aŋ terısı jabylǧan kürke, laşyqtarda tūrdy. Mūnda, öz zamanynan tys alaböten kemıstık joq, bügıngı Europanyŋ aldyŋǧy qatarly sanalatyn halyqtarynyŋ özı däp osyndai, būdan da jūpyny tūrmys keşken. Myŋ jyl alǧa ketken hanzu tektı jūrtty aitpasaq, türık qauymy bükıl älemnıŋ aldynda bolatyn.
Hoş. Uaqyt oza kele, manaǧy jappai aŋşy jūrt, körşıles baba-türık äserımen, olar da mal ūstai bastaidy. Äserı deitınımız talassyz – bügıngı moŋǧol tılındegı mal ataulary tügelge derlık türık negızdı. Özara alşaq ekı tıldıŋ tuystyǧy emes, auysu, almasu nätijesı. Sondai-aq, saldyr-salaŋ laşyqtan kiız üige köşedı. Jäne dändı daqyl, onyŋ ışınde bidai eguge boi ūrady.
Mıne, baǧzy türıktıŋ bauyrsaǧy – dälme-däl öz atauymen moŋǧol jūrtyna jūǧysuy da osy qadym zamanǧa säikespek. Älbette, keiıngı quatty qaǧanattar yqylymyna deiın. Ǧūn däuırı, bälkım, odan köp būryn.
Esebı, bügıngı bauyrsaqtyŋ kem degende jiyrma ǧasyrlyq ǧūmyry bar. Arǧy babalarymyzdan bastap, ekı myŋ jyl boiy bauyrsaq jep kelemız. Şynynda da, taŋǧalarlyq, süiınıştı jaǧdaiat. Endeşe keiıngı bır aqyldy balalar ūsynyp otyrǧandai, Bauyrsaq künın toilamasqa nemene?!
Jasasyn qazaqtyŋ qasterlı bauyrsaǧy! Tısı jaŋa şyqqan jas baladan bastap, azuy ketılgen qartymyzǧa deiın būiyrtyp jegıze bergei! Qazaqpen bırge jasap kele jatqan qairan bauyrsaq!..
Mūhtar MAǦAUİN,16-17.HI.2023 j., Kemer, Türkiia
