1993 jyldan 1997 jyldyŋ mamyr aiyna deiın halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ sol kezdegı Jezqazǧan oblystyq ūiymynda qyzmet etken bolatynmyn. Sol bır tūs qazaq tılıne qatysty mäselelerdıŋ töŋıregınde qūddy arystan baqqan auyldai alys-jūlysy, aitys-tartysy, arbasuy men aiqasuy jetıp artylatyn şaq edı. Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl märtebesıne tolyq ie boluyna, onyŋ qoldanys aiasynyŋ keŋeiuıne ne türlı qarsylyqtar bıldırılıp, ışten şalyp jatatyn jaǧdailar az emes-tın. Jinalystardyŋ qazaqşa bastalyp, orysşa jalǧasuy, jergılıktı jerge joǧary jaqtan keletın qūjattardyŋ tek orys tılınde boluy, resmi ataulardyŋ memlekettık tılde jazylmauy mäselenı kürdelendıre tüsse, baspasöz betterınde «Tıl üşın küres», «Tıl maidanynda», «Alǧy şepte», «Tıldı qorǧaiyq», «Qoǧamnyŋ qajetı bar ma?» sekıldı maqalalardyŋ legı tolastamai jaryq körıp, bylaişa aitqanda, naǧyz halyqtyq maidanǧa ūlasyp jatty.
Al endı mūndai ortaǧa ruhy myqty, jüregı tüktı, tözımı zor, ūltym dep ūiqysy qaşyp, jūrtym dep jabyǧatyn, elın erekşe süietın adamdar ǧana atynyŋ basyn būruǧa täuekel eterı şyndyq. Bügınnıŋ biıgınen qarasaq, osyndai sanaulylar sanatynan tabylǧan Jezqazǧan mys qorytu zauytynyŋ, Jezqazǧan baiytu fabrikasynyŋ, Jezqazǧan qūiu-mehanikalyq zauytynyŋ, Batys Jezqazǧan kenışınıŋ «Qazaq tılı» bastauyş ūiymdarynyŋ töraǧalary Myrqy Asqarūly, Jahan Mahmūtūly (marqūm), Temeş Moldabekov (marqūm), Mūsa Tıleuov, «Qazjolbank» direktory Abzal Älıbekov, Jezqazǧan äuejai basqarmasy basşysy Rysmaǧambet İgılıkov, «Jezmotors» kompaniiasynyŋ direktory Asqar Qarjauov, Jezqazǧan oblystyq teleradiokompaniiasynyŋ basşysy Säbit Baidalin (marqūm), Sätbaev qalalyq jäne Aǧadyr audandyq «Qazaq tılı» qoǧamy töraǧalary Qoişybek Toqtamysov (marqūm) pen Ömır Kärıpūly, halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamy Jezqazǧan oblystyq ūiymynyŋ jauapty hatşysy Dina Ramazanqyzy, Jezqazǧan qalalyq «Qazaq tılı» qoǧamy töraǧalary bolǧan Tölegen Bükırov pen Asqar Ermekbaev tärızdı azamattardy atap ötkenımız jön. Nätijesınde, alysqa at aidamasaq ta, memlekettık tılmen tübegeilı tabysuǧa baǧyttalǧan bırqatar ıs-şaralardy jüzege asyruǧa mümkındık tudy. Naqtyraq aitsaq, «Memlekettık tıldıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu joldary» atty ǧylymi-praktikalyq konferensiia, «Tuǧan tıldıŋ tūǧyry biık bolsyn» dep kielı Ūlytaudan iısı qazaqqa ūran tastaǧan telejaŋǧyryq, «Is qaǧazdaryn qazaqşaǧa köşıruge daiyndyq barysy» taqyrybynda aimaqtyq seminar-keŋes, «Ata meken – Otchii krai» jäne käsıpkerlerge arnalǧan «Iske sät» telehabarlary, «Zerde» oqu ortalyǧy – solardyŋ bır parasy ǧana. Saiyp kelgende, Tıl turaly zaŋdy jüzege asyruǧa tiımdı degen täsıldıŋ qai-qaisysy da qoǧam tarapynan eleusız qalǧan emes. Eŋ bastysy, qazaq tılıne janaşyrlyq sezım basym boldy. Mūnan bölek, «Bız 2020 jylǧa deiın Qazaqstan halqynyŋ 95 paiyzyn qazaqşa auyzekı tılde söileitın deŋgeige jetkıze alatyn bolsaq, būl asa ülken jetıstık bolar edı» degen resmi bilıktıŋ mälımdemesı de ümıt otyn jaǧyp, eldıŋ senımın oiatty.
Degenmen «baiaǧy jartas – bır jartas». İä, hakım Abai beker aitpaǧan körınedı. Öz zamanynyŋ talai qiiametın körgendıkten de keiıngı ūrpaqqa ülgı bolsyn degen oimen aitqan bolu kerek. Öitkenı qazırgı mezgılde de öte oryndy siiaqty. Olai deuımız, qaşannan armandaǧanymyz – eldıŋ, tıldıŋ bostandyǧy, zaŋdylyq, ädılettı qoǧam qūru mümkınşılıgı öz qolymyzǧa tise de, boiymyzǧa sıŋgen jaltaqtyq, bodandyq psihologiiamyzdan, älı de basqa ūlt ökılderınıŋ «köŋılın qaldyrǧymyz» kelmeitın köŋılşektıgımızden, enjarlyqtan köbımız aiyqqan joqpyz. Sondyqtan ana tılımızdıŋ ahualy köŋıl könşıterlıktei emes. Osy rette belgılı jazuşy, dramaturg, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Sūltanälı Balǧabaevtyŋ «Ana tılı» ūlt gazetıne bergen «Qazaqstannan basqa eşqandai memlekette joq «üş erekşelık» degen kölemdı sūhbaty köp jaidyŋ betın aşady. Mūndaǧy aitylǧan erekşelıkter mynadai:
a) täuelsızdık alǧanyna otyz jyl tolǧan memleketterdıŋ arasynda öz memlekettık tılın tolyq qoldanysqa engıze almai otyrǧan Qazaqstannan basqa qandai memleket bar?
ä) öz ana tılı – memlekettık tıldı bılmeitın memlekettık qyzmetkerlerdı, ministrler men deputattardy Qazaqstannan basqa qandai elden tabuǧa bolady?
b) bükıl ūlt bolyp tügeldei öz ana tılınde söilep ketu üşın Ükımettıŋ arnaiy zaŋy men qaulysyn kütıp otyratyn qazaqtardan basqa qandai halyq bar?
Sūltanälı Bazarbaiūly: «Osy üş «erekşelıgımız» rettelmese, men qazaq tılınıŋ jaǧdaiy keremet jaqsaryp ketedı dep ümıttenbeimın» degen oi tüiedı. Al marqūm Orazaqyn Asqar kezınde:
«Oilan, qazaq! Oilan, oilan,
köp oilan,
Oisyz qalai bola qoisyn
qolaily än.
Ana tılın bılmeitın ūl,
qyzyŋ köp,
Nemereŋ kım bolyp tuar, sony oilan!..» dep dabyl qaqqan edı. İä, «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony ılersıŋ» degen mätel bar. Otbasyn aitpaǧanda, balabaqşa, mektep, universitet siiaqty oqu-tärbie oryndary sondai altyn ūianyŋ bırıne ainalary anyq. Endeşe osy oryndarda nenı boiyŋa sıŋırseŋ, erteŋgı künı sol ılgenıŋmen ketesıŋ, odan soŋ özıŋdı özıŋ tüzeu qiyn. Ärine, atqarylyp jatqan jūmystardy joqqa şyǧaruǧa bolmas. Mäselen, bızde özge tıldı bıluge qūştarlyǧymyz eşkımnen kem emes. Qytai, korei, aǧylşyn, japon, ispan, orys tılderın meŋgeruge talpynysymyz artty. Tıpten älem tılderı jönındegı universitetımız de bar. Būl özge tılderdı bıluge bet būrǧanymyz desek te, öz tılımızdı qūrmetteuge älı de ynty-şyntymyzben qūlşyna qoiǧan joqpyz. Bır ǧana mysal. Elordada biyl aşylǧan № 91 mektep-gimnaziiasynyŋ Instaqram paraqşasynda berılgen mälımetke säikes, mūnda jaŋa oqu jyly qarsaŋynda, iaǧni 2021 jylǧy 28 tamyzda 1262 oquşy qabyldanyp, 55 synyp jiyntyǧy qūryldy. Qazaq tılınde oqytatyn synyptar 15 bolsa, orys tılınde oqytatyn synyptar – 37. 0-şı synyp – 3. Bır aita keterlıgı, sol orys synyptaryndaǧy oquşylardyŋ basym köpşılıgı – qazaqtyŋ balalary. Būl jaǧdai ūlty qazaq, tılı orysşa ata-analardyŋ qalauy boiynşa oryn aluda. Jalpy alǧanda, mūndai ahual elımızdıŋ ırı qalalaryna da tän qūbylys bolyp tūr. Söitıp, qazaqtardyŋ özderı elımızde orys tıldık ortany qalyptastyryp otyr. Osylaişa qazaqtyŋ ataqty jazuşysy, belgılı memleket qairatkerı Ǧabit Müsırepovtıŋ: «Tılın bılmegen tübın bılmeidı, ondai adam küldırem dep küidıredı, süisındırem dep sürındıredı, bıldırem dep büldıredı, quantam dep quartady, jūbatam dep jylatady» degen sözınıŋ mänısın tereŋ tüisıngendeimız.
Tüptep kelgende, qazaqqa ūlttyq artyqşylyq emes, keregı – teŋdık. Bıraq, baiqaǧanymyzdai, būlai bolmai tūr. Sondyqtan soŋǧy uaqytta elımızde qazaq tılıne bailanysty dau jiılep barady. Öz kezegınde būl qazaq tılınıŋ märtebesı üşın küresıp jürgen belsendılerdı «orys tılıne qarsylar, ūltşyldar» dep aiyptau men qudalauǧa äkelıp soǧuda. Mäselen, biylǧy tamyzda «Til Maydani onlain partiiasy» Youtube arnasynyŋ avtory, belsendı Quat Ahmetovtı sauda oryndaryna baryp, tek qazaq tılınde qyzmet körsetudı talap etkenı üşın «ūltaralyq arazdyq qozdyrdy» dep aiyptap, üstınen qylmystyq ıs qozǧaldy. Onyŋ äreketı Resei basylymdarynda äbden talqylandy. Ūzamai Prezident Äkımşılıgı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary Däuren Abaev belsendılerdıŋ äreketın «üŋgır patriotizmı» dep atady. Kei saiasattanuşylar Abaevtyŋ būl mälımdemesın Mäskeu bilıgıne mūndai äreketter Qazaqstan bilıgı tarapynan ūiymdastyrylyp otyrmaǧandyǧyn ūǧyndyruǧa tyrysqanymen tüsındıredı. Keiın Ahmetovtıŋ Kievke ketkenı mälım boldy. Sonymen qatar, pavlodarlyq belsendı, tıl janaşyry, Ruza Beisenbaitegınıŋ de qazaq tılınde qyzmet talap etkenı üşın talai märte qarsylyqqa tap bolǧany belgılı. Al «Qazaqşa jaz» qozǧalysynyŋ ökılı Äliia Sari qazırgı jas belsendıler «ıs-äreketımen orys tılın eş kemsıtpeitının, tek öz qūqyqtaryn talap etetının» aitady.
«Qozǧalysty bastaǧan belsendılerdıŋ bärı – zorlyq-zombylyqsyz orta qūruǧa tyrysyp jürgen adamdar. Sondyqtan äuel bastan-aq agressiv ädıs qoldanbaimyz dep şeştık. Bız mysaly, kompaniia paraqşasyndaǧy bır postyŋ astyna «Salamatsyz ba, dükenıŋızge jiı baratyn edım. Önımderıŋız qatty ūnaidy. Eger paraqşaŋyzǧa qazaqşa aqparat qossaŋyzdar, maǧan tıptı yŋǧaily bolar edı. Raqmet!» degen syndy pıkır qaldyramyz. Sonyŋ arqasynda biznespen dos boluǧa tyrystyq. Olar da bız qūqyqtarymyzdan artyq eşteŋe talap etpeitınımızdı tüsındı», – deidı Äliia Sari. Negızınen, jas belsendılerden qūrylǧan «Qazaqsha Jaz – Qazaqşa jaz» qozǧalysy türlı kompaniialar, kafe-meiramhana, dükenderdıŋ jelıdegı paraqşalaryna hat, pıkır jazyp sypaiy türde qazaqşa aqparat, meniu sūraidy. Qozǧalys belsendılerı būl ädıstı «terbeu» dep ataidy. «Terbeudıŋ» bırneşe erejesı bar: tek zaŋ aiasynda äreket etu, sypaiy bolu jäne balaǧat söz jazbau. Bıraq top müşelerı būl ädıs köp küş talap etetın aitady. Olar bır jyldyq jūmystyŋ paidasy şamamen 33 paiyz boldy deidı, iaǧni qazaqşa aqparat sūraǧan kompaniialardyŋ üşten bırı belsendılerdıŋ talabyn oryndaǧan.
«Mūnyŋ sebebı zaŋǧa tıreledı. Zaŋ qazaq tılınde söileitın tūtynuşynyŋ qūqyǧyn qorǧamaidy. «Terbeu» kezınde kikıljıŋ, şielenıster boldy. Bızden «Qai zaŋǧa süienıp aqparat sūrap jatyrsyŋdar?» dep sūraityn. Al bızde şynymen ondai bap joq. Tūtynuşy qūqyǧy turaly zaŋda banner, mäzır siiaqty körnekı aqparat qana qazaqşa boluy kerek dep jazylǧan. Al sait, äleumettık jelıdegı aqparatty eşkım qadaǧalamaidy. Sondyqtan internettegı qazaq tılınıŋ märtebesın belgılep qoiuymyz kerek. Qazır sol boiynşa jūmys ıstep jatyrmyz, – dei kele, Äliia Sari: – Tarihi, mädeni jäne geografiialyq jaǧdaiǧa bailanysty orys tılın qoldanystan alyp tastau mümkın emes. TMD elderınde bilingual iaǧni, qos tıldı qatar paidalanu – keŋ taralǧan qūbylys. Maqsatymyz – teŋdıkke qol jetkızu, şettetudı toqtatu jäne qazaq tılınıŋ märtebesın nyǧaitu, – degen tūjyrym jasaidy.
Bır quanarlyǧy, qoǧamda «Qazaqsha Jaz – Qazaqşa jaz» qozǧalysy tärızdı qazaq tılın damytuǧa talpynyp jürgen türlı belsendı toptar paida bola bastady. Olar qazaq tılın ǧylym negızınde tüsındıredı, türlı kompaniialardan qazaqşa aqparat sūraidy, şetel filmın qazaqşa söiletedı. Mäselen, Qazaq Grammar toby qazaq tılınıŋ erejesın saqtauǧa den qoisa, Kazak Bubble (Babyl mūnarasy) jobasy qazaq tılın ǧylymi türde nasihattaudy közdeidı, äuesqoi audarmaşylar men dybystauşylardan qūrylǧan Qial Dub Studio (Qiial dab studio) jobasy şetel filmı men multfilmınıŋ qysqaşa üzındısın qazaqşa dybystaumen ainalysady. Al redaktor, tıl mamany Nazgül Qojabek qazaqşa jazatyndarǧa «Kalkasyz qazaq tılı» atty telegram-kanal aşyp, osy arqyly «qazaq sözderımen orysşa» jazylǧan mätındı azaitudy özıne maqsat etıp otyr. Qazaqstan qoǧamyndaǧy tendensiialar men özgerısterdı, jastardyŋ ıs-äreketın zerttep jürgen äleumettanuşy, PaperLab zertteu tobynyŋ resmi ökılı Serık Beisembaev būl toptar Qazaqstanda keiıngı jyldary paida bolǧan azamattyq belsendılıktıŋ bır körınısı dep sanaidy. Äleumettanuşy erıktılerdı «közı aşyq, sauatty, erkın oilaityn jäne Qazaqstan azamaty retınde qazaq tılınıŋ jaǧdaiyna bei-jai qarai almaityn jastar» dep sipattaidy. Beisembaevtyŋ oiynşa, būl belsendıler būrynǧylardan jaŋa tehnologiialar qoldanuymen, kreativ ıs-äreketımen erekşelenedı.
Alaştyŋ aituly azamattarynyŋ bırı Säken Seifullin Qazaq ükımetın basqaryp tūrǧan sonau jiyrmasynşy jyldary halyqqa: «Sızder qazaq tılın tömennen bastap köterıŋder, bız joǧarydan qoldau bıldıreiık» degen eken. Ol 1923 jylǧy 9 mausymdaǧy maqalasynda: «Istı qazaqşaǧa audarudy auyldan, bolystan, audannan bastau kerek. Volostnoi ispolkomdarda ıstı qazaq tılınde jürgızu üşın uezderde solar kısıler daiyndap jıberetın kurstar aşylu kerek. Auyldan, bolystan, audannan qaladaǧy mekemelerge qaǧaz jazǧanda tek qazaq tılınde jazyp otyru kerek. Qaladaǧy mekemeler qazaqşa jazylǧan sözderdı alyp tekserıp otyruǧa mındettı» dep jazdy. Äsırese Säkennıŋ «Qazaq tılınde söileudı tömennen emes, joǧarydan, basqaruşy organdardan talap etu kerek» degen oiy bügın de qūndylyǧyn joiǧan joq. Rasynda, būqara halyq – qazaq tılıne janaşyr, onyŋ märtebesın köteru jolynda aianbasy anyq. Jetpeitını – joǧarydaǧylardyŋ qoldauy. Sondyqtan ūlt saiasaty tıl saiasatyna auysqan jön. Osy rette Memlekettık tıl turaly jeke zaŋ qabyldanuy qajet. Halyqqa qyzmet körsetetın oryndardyŋ bärınde memlekettık tıl qoldanyluǧa tiıs. Būǧan män bermeitın basşylarǧa şara qoldanu qajet. Sol sebeptı de qazırgı qoldanystaǧy «Qazaqstan Respublikasynyŋ Tıl turaly» Zaŋnyŋ 23-babynda jazylǧan: «Memlekettik tildi belgili bir kölemde jäne biliktilik talaptaryna säikes bilui qajet käsipterdiŋ, mamandyqtardyŋ jäne lauazymdardyŋ tizbesi Qazaqstan Respublikasy zaŋdarymen belgılenedi» degen talap naqty ıs jüzıne asyryluy kerek. Sondai-aq «Qazaqstandaǧy Tıl saiasaty jaily keŋ taralǧan aŋyzdar» degen taqyrypta äleumettık jelıde Qazaq Grammar toby jariialaǧan myna bır derekterdı nazarda ūstaǧan abzal.
Qazaqstanda ekı memlekettık tıl bar. Memlekettık tıl bıreu ǧana – ol qazaq tılı (QR Konstitusiiasy, 7-bap, 1-tarmaq).
Orys tılı – ūltaralyq qatynas tılı.
1989 jylǧy QazKSR Tılder turaly zaŋynda jäne būrynǧy 1993 jylǧy Konstitusiiada şynynda da solai jazylǧan edı, bıraq qazırgı zaŋdar men Konstitusiiada ondai tüsınık joq.
Orys tılı barlyq jerde qazaq tılımen bırdei qoldanyluy kerek.
Orys tılı memlekettık ūiymdar men jergılıktı özın-özı basqaru organdarynda resmi türde qazaq tılımen teŋ qoldanylady (QR Konstitusiiasy, 7-bap, 2-tarmaq).
Eşkım memlekettık tıldı üirenuge mındettı emes.
«Qazaqstan halqyn toptastyrudyŋ asa maŋyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettık tıldı meŋgeru – Qazaqstan Respublikasynyŋ ärbır azamatynyŋ paryzy» (QR Zaŋy №151-I, 4-bap). Qoryta aitsaq, Tıl – kielı dünie. Tılden aiyrylsaq, ūlttyq qasietımızden aiyrylǧanymyz. Sondyqtan arymyz, namysymyz, qanymyz, janymyz – ana tılımızdı ardaqtai bıleiık!
Kenjebolat Joldybai,
saiasattanuşy
