Beibıt künnıŋ bärı jeŋıs

Keŋes Odaǧynyŋ batyry, nömırı bırınşı Halyq Qaharmany, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş armiia generaly, täuelsız Qazaqstannyŋ eŋ alǧaşqy Qorǧanys ministrı.Ol turaly köp jazyldy.Ol turaly köp aityldy. Sanada jattalsa da,  bahadürdıŋ otty jyldaryn taǧy bır şolyp ötelık. 

Saǧittyŋ suyq habary

Saǧadat Nūrmaǧambetov – ırgedegı Aqmola öŋırınıŋ tumasy. 1924 jyly tuǧan. Äkesı Qojahmettıŋ şekesı torsyqtai ūlyn köre almai ketkenı ökınıştı… Jartykeş jetım alty jasynda-aq tūl jetımge ainaldy. Qos qaraşyǧyn Qūdaiǧa tabystap, anasy Aisa da baqilyq boldy. Alaida, bala Saǧadat aiauly ana beinesın köz aldynan, äŋgımelerın sanasynan öşırıp pe?..

Tuys atasy Äljan aqsaqaldan estıgen batyrlar jyrlary bau-lydy Saǧadatty. Qobylandy, Alpamys sekıldı oǧlandardyŋ jaularyn ylǧi küirete jeŋetını onyŋ jıgerın janyp, erte eseittı. Rasynda, erte eseitken taǧdyr talaiy-au. Jetımdıkpen ötken ba­la­lyq şaq, soǧys jyldaryna döp kelgen bozbalalyq şaq. Jal­ǧyz tıregı, süienışı Saǧit aǧa­sy maidanǧa attanǧan. Köp ūza­ǧan joq, qara qaǧaz keldı. «…Pskov tübınde ız-tüzsız joǧalypty. Saǧit qarapaiym eŋbekker boldy, şahtada, odan keiın kolhozda jū­mys ıstedı, – dep eske aldy general. – So­ǧys bastalysymen, artyna jary men ekı balasyn qal­dy­ryp, mai­danǧa attandy. Jol­da ketıp bara jatyp ekı hat jol­dap ülgerdı. Bı­rınşı hatynda tün qata Mäs­keu­den ötkenın jazsa, ekın­şısınde – Pskov maŋynda alǧaş­qy ūrysqa kırıs­ken­derın, kün qaqap tūr­ǧanyn ait­qan… Būl 1941 jyl­dyŋ soŋy bola­tyn. Onan keiın habar­syz kettı».
İä, jalǧyz aǧadan kelgen suyq habar Saǧadattyŋ keude tūsynyŋ astan-kesteŋın şyǧarǧan. Sol tün­dı köz ılmei atyrǧan ol meselın qaita-qaita qaitarǧan äskeri ko­-mis­sa­riatqa taǧy jol saldy. Būl joly kökıregın aşu-yza, kek kernei keldı. Aǧasy üşın eşteŋeden taiynar emes…

Qosymnan Berlinge deiın

Ädette, maidanǧa jazylu üşın kelgen tübıtmūrt bozbalalarǧa äske­ri komissarlar: «Aldymen mūryn­da­ryŋdy sürtıp alyŋdar!» dep kül­kı etetın. Būl joly közı otty, zerek Saǧadatty bırden baiqady olar. Saiasi aǧartu qyz­met­ker­lerı kursyna jıberdı, kelesı jyly äskeri uchilişege böldı. Därıgerlık komissiiadan ötpei qalǧan jerlesterı maidanǧa attandy. Dostarymen qimai qoştasty. Jeŋıspen oralyp, auylda kezdesuge uaǧdalasty…Köp ūzamai Qosym­nan şyqqan keşegı bala da batysqa bet tüzedı. Ä degennen pu­lemetşıler vzvodymen Soltüstık Kavkazdaǧy Kurka özenındegı nemıs qorǧanysyn talqandady. Qaitpas jürektılık pen qyraǧylyq, aǧa­synyŋ ölımı üşın kek alu sezımı men ärbır jauyngerdıŋ ömırın saqtap qaluǧa degen qamqorlyq, ülken jauapkerşılık pen balalyq qyzbalyq onyŋ boiynda aralasyp, özgelerdı tyŋdatuǧa mäjbürledı.

Soǧysta sūrapyl künderdı Saǧa­dat az keşken joq. Vzvodtan keiın pulemetşıler rotasyn basqardy. Odaqtyq kömır basseinı atanǧan Donbasty azat etuge qatysty. Make­evka qalasyn jaudan azat etu qan­dai qiynǧa soqty, qalanyŋ är üiın, alaŋyn, köşesın jaudan ta­zartu oŋai bolǧan joq. Jaumen bet­pe-bet aiqasuǧa tura keldı. Jau­dy tyq­syryp, qaladan şegınuge mäj­­bür­ledı. Bıraq şyǧynsyz bolmady. Jauyn­gerler adam tüsıne kır­­meitın erlık körsettı. Dnepr­den ötu kezınde de äskerler asqan tö­zım­dılık pen tapqyrlyq tanytty.

Ūstaz bolsam dep edım…

Jazmyştan ozmyş joq. Äit­pese, Saǧadat armiia generaly boludy emes, geografiia jäne tarih pänınıŋ mūǧalımı boludy armandapty. Būl pänderge degen yqylasy erekşe bolǧan. Jūmuly közben ol älem kartasynan kez kelgen jerdı körsetıp bere alady. Sol kezde kar­tany körsetkış taiaqşamen emes, Europany jaudan azat ete oty­ryp, barlyq qala men dalany özı jürıp ötetının, keiınnen jas memleket ükımetınıŋ müşesı retınde bükıl älemdı şarlaitynyn bıldı me?..

Qyryq bırınşı jylǧy soǧys onyŋ mūǧalım bolsam degen armanyna tosqauyl qoidy. Saǧittyŋ kegı, Alaş azamattarynyŋ qany balaŋ keudenıŋ namysyn oiatyp, qolyna qaru ūstatqan. Osy soǧys Saǧadattyŋ küllı ǧūmyryn, armanyn bır päste özgertıp, äskeri ıstıŋ adamyna ainaldyrdy.

Berlinge basa-köktep kırdı

Tarih derekterıne köz salsaq, Saǧadattyŋ erlıkterın aiqyndai­tyn qūjattar köptep kezdesedı. Batyrdyŋ 1945 jylǧy säuırde ekınşı märte «Altyn jūldyz» medalımen marapattalǧany aian. On­da 1052-atqyştar diviziiasy­nyŋ komandirı, Keŋes Odaǧynyŋ baty­ry A.Peşkov pen ekınşı däre­jelı Suvorov ordendı 301-atqyş­tar diviziiasynyŋ koman­dirı V.Antonovtyŋ qoldary bar. Ūsy­nys­taǧy däleldemege jazyl­ǧan jol­dardy oqiyq: «Maior Nūr­­ma­ǧam­betovtıŋ qolbasşyly­ǧyn­­da­ǧy batalon 1945 jyldyŋ 14 säui­rinde jaudyŋ küşti nyǧyzdalǧan qorǧanystaryn būzyp, az uaqytta nemisterdiŋ batystaǧy bas qorǧa­ny­syn üzip jäne transtardyŋ bes sy­zyǧyn aldy, söitıp, tankter men özge batalondardyŋ iske qo­syluyna mümkindik berdi. Üş sa­ǧat­ta qalanyŋ şetımen soltüs­tık-şyǧysqa bettei ärı qaraiǧy jetis­tikti damytty… Batalon ekı jüz git­lerşıldı, on segız oq atu nük­­tesın, segiz tırek punktın joiyp, alpys toǧyz jauynger men jau ofiserin tūtqyndady. Maior Nūrmaǧambetovtıŋ atqyş­tar batalony 23 säuır künı batys jaǧada bekıngen Treptov qa­la­sy maŋyndaǧy Şprede öze­nın bı­rınşı bolyp keşıp öttı… 24 säuır­de Berlin qalasynda jau­dyŋ ta­­ban­dy kedergisin syndyryp, basa-köktep kirdi. Mūnda asqan şe­berlık tanytqan maior Nūr­ma­­ǧam­­be­tov­tıŋ batalony 450-den as­tam gitlerşıldı joiyp, 1 560-yn tūt­qynǧa alyp jäne toǧyz tirek punktın qūrtty. Maior Nūr­ma­ǧam­betov būl şaiqasta jaralanǧan».

Soǧystan jetken ekınşı suyq habar

«Tura bide tuǧan joq» demei me?.. Otan aldyndaǧy boryşyna asqan adaldyqpen qaraǧan Saǧadat Orta Aziia äskeri okrugınıŋ eŋ bedeldı basşylarynyŋ bırı bola tūryp, özınıŋ aǧaiyn nemeresın Auǧanstanǧa soǧysqa jıberdı… Al būl şaqta özınen şenı tömen ofiserler ötırık-şyny aralas syl­taumen jaqyndaryn äsker qata­rynan alyp qalyp jatqan. Ökınışke qarai, qatardaǧy jauynger Keŋes Nūrmaǧambetov dūşpandardyŋ oǧynan qaza bolyp, otbasyna şaiqas alaŋynan ekınşı ret qaraly habar keldı.

Qorǧanys ministrlıgınıŋ qorǧany

Ömırınıŋ eŋ ülken kezeŋı – 1942 jyl men 1996 jyl aralyǧyn ol äskeri kareraǧa arnady. Jas täuelsız memlekettıŋ Qorǧanys mi­nis­trlıgın qūrǧan tūŋǧyş jan boldy. Ärine, taqyr jerden emes, armiia ömır sürdı, bıraq… general­dyŋ özı aitqandai, qazaqtar arasynda polk komandirı bolatyn bırde-bır jan joq edı. «Basqaruǧa, būi­ryq şyǧaruǧa beiımı bar degen­derdı özım Türkiia, Reseige oquǧa jıbergen kezım boldy. Qazır solar­dyŋ köpşılıgı – general. General degennen şyǧady, osy ömırıme deiın bızdıŋ şaqşa basymyz ne körmedı? Jetımdıktı de, aşar­şylyqty da, ūjymdastyrudy da, otyz jetınıŋ zūlmatyn da, milliondardy jalmaǧan sūm soǧysty da kördık. Soǧystan keiıngı elu tört jyl ǧūmyrymdy osy äskeri salaǧa sarp ettım. Ömırdıŋ mūz qaryǧan suyǧyn da, ot janyǧan ystyǧyn da ötkerdık» deidı Saǧadat.

«Jerın kör de, qazaqty kör!»

Osynşa şarualardy tyndyrǧan batyr talai eldıŋ däm-tūzyn tat­qanyn aittyq. Sonda barǧan mem­leketterınıŋ ataq-şenderı dar­dai şeneunıkterı: «A gde Kazahstan?» dep sūraityn körınedı. Odan berı az jyl ötse de talai zaman özge­rıp ülgerdı emes pe? Rasynda da, bıl­mes, tanymas. Sondyqtan bolar, Sa­haŋ­nyŋ janyndaǧy özımızdıŋ jıgıt­­ter bır uys bolyp, ündemei qa­la­­dy eken. Alaida, tosylyp qa­la­­tyn Saǧadat pa? Tıkbaqai mıne­­zıne basyp: «Aldymen ana döŋ­­ge­legıŋdı (globus) süzıp şyq. Sonda Eura­ziia­nyŋ kındık tūsyn­da ekı myŋ jetı jüz şaqy­rymǧa sozy­lyp jatqan jerdı köre­­sıŋ. Je­rın kör de, osynşama ūlan-baitaq alqap­ty tūmsyqtyǧa şoq­­tyr­mai, qanat­tyǧa qaqtyrmai saq­tap qalǧan qazaq­ty kör» deidı ǧoi. Mıne, qazaq­tyŋ generaly, qazaq­­tyŋ qahar­many! Onyŋ «Däl bız­dei qoi­nauy qazy­naǧa bögıp jat­qan el joq şyǧar» dep masattana söilegenın estıgender de köp.

P.S. Bügınde Astana qalasynda general Saǧadat Nūrmaǧambetov atyndaǧy «Jas ūlan» respublika­lyq mektebı bar. Al, ondaǧy bolaşaq sarbazdar bahadür atalarynyŋ ömırı men erlıgın ülgı tūtady.

Ashat RAIQŪL