İlia Jaqanovtyŋ «Bır kezde Aqan edım aspandaǧy…» degen derektı hikaiaty turaly
Jas kezımızde ülkender Paŋ Nūrmaǧambet turaly ärtürlı aŋyz-äŋgımeler aitatyn. Şynyn aitsaq, kommunistık nasihattyŋ äserımen üstem tap bolyp esepteletın bai-şonjarlar turaly terıs qoǧamdyq pıkırdı boiymyzǧa sıŋırıp öskendıkten be, äiteuır, sol kezde mūndai habar-oşarǧa qūlaq türıp, yqylas bıldıre qoimaitynbyz. Tärbiemız solai boldy.
Keiın bılsek, özımız tuyp-ösken Aqmola oblysynyŋ Aqsu rudnigı (qazırgı Stepnogorsk qalasynyŋ aumaǧy) maŋynda düniege kelıp, sol jerde mäŋgılık qonysyn tauyp, el «Paŋ Nūrmaǧambet» dep atap ketken Nūrmaǧambet Saǧynaiūly (1848-1925) qoǧam qairatkerı, asyl tūqymdy jylqy ösırgen ırı bai, saiatşy, ūlttyq etnografiiany jaŋǧyrtuşylardyŋ bırı eken. Mekkege tört ret baryp, öz qarajatyna Şam (Damask) şaharynan qajylyqqa qazaq elınen keluşıler üşın arnaiy üi satyp alǧan. Reseidıŋ bolaşaq patşasy II Nikolaidy Ombyda qarsy alu räsımıne qatysyp (1891), taq mūragerıne 1000 bas jylqy üiırın, keiın Nijnii Novgorod, Parij järmeŋkelerıne qoiylyp, qazır Sankt-Peterburgtıŋ Ermitajynda tūrǧan kiız üidı jasau-jihazymen syiǧa tartqan. II Jalpy qazaq-qyrǧyz sezıne (1917, Orynbor) qatysyp, Alaş qozǧalysyna qarjylai kömek körsetken.
Alaş jūrtynyŋ aiauly azamattarynyŋ bırı Paŋ Nūrmaǧambet turaly söz bola qalsa köp jaǧdaida, ökınışke qarai, onyŋ el tarihynda osyndai bederlı ız qaldyrǧan ıs-äreketterı aitylmaidy da eŋ aldymen äkesı Saǧynaiǧa bergen asy tılge tiek bolady. Mūnyŋ da jönı bar şyǧar. Öitkenı, Aqan serınıŋ jeldei jüitkıgen Qūlagerıne osy asta qastandyq jasalyp, soŋy qazaq dalasyn dür sılkındırgen qaiǧyly uaqiǧaǧa ainalǧany ras. Sodan berı bır ǧasyrdan astam uaqyt ötse de Aqan tūlparynyŋ kenetten qaza boluyna naqtyly kım kınälı degen sūraq töŋıregınde aşylmaǧan syr, şeşılmegen tüiın älı de bar ekendıgı jasyryn emes.
Qūlager qazasyna Iliias Jansügırov osy attas poemasynda kınälı adam Arǧyn-Altai ışındegı Mūrat elınıŋ arysy – Batyraş dep atap körsetedı jäne onyŋ qandai kısı ekendıgın bylai suretteidı:
– Nän, juan, menmen keude, namys erı,
Suyq qol Batyraştyŋ jıbergenı.
Jalt ettı jaidyŋ oty jüregınen,
Kek qainap, mūz qūiylyp jüre berdı.
Şapşyp qan şekesınen şyr ainaldy,
Sylq etıp Qūlager at qūlap qaldy.
Bılgen joq ne bolǧanyn, es qalǧan joq,
Tek bala jerge doptai domalandy…
Ziialy qauymnyŋ özı osy derektı būltartpas qaǧidaǧa ainaldyryp, el sanasyna sıŋıre berdı. Mäselen, öner salasyndaǧy belgılı akademik, körnektı kompozitor Ahmet Jūbanovty tyŋdap körıŋız.
– Quandyq ışındegı Batyraş-Qotyraş degen bailardyŋ balalary …bäigıde aldyn bermei jürgen attary Aqqoşqar Saidalynyŋ asynda Qūlagerdıŋ şaŋyna da ere almai, küpıldegen kökırekterı bır basylyp qalǧan-dy. Mıne, osylar qūzǧyndai jinalyp, Qūlagerge qastyq jasamaq bolady. At arqyly halyqqa bedelı artyp, bai balalarynan qadırlı bolyp bara jatqan Aqan serınıŋ de belın syndyrǧysy keledı. Top attyŋ aldynda jalǧyz qara üzıp kele jatqan Qūlagerdıŋ jolyn tosyp tūryp, Batyraş-Qotyraştyŋ adamdary Qūlagerdı şoqparmen ūryp öltıredı (Ahmet Jūbanov. Zamana būlbūldary. // A., «Jazuşy», 1975, 77-b.).
Akademik-jazuşy Säbit Mūqanov ta būl pıkırdı qostaidy.
– Batyraş pen Qotyraş qanypezer itter bolsa kerek. Attaryn bäigege qosady da, Qūlagerdı öltırmek bolady, … sonymen qysqasy, …terge balqyp kele jatqan tyŋ atpen aŋdyp tūrǧandar qosyla ketıp, ūrady da jyǧady… Tüidegımen kep ūrǧan şoqpardan attyŋ belı üzılıp ketedı… (Säbit Mūqanov. Ömır mektebı. 1-kıtap. //A., «Jazuşy, 1970, 209-b.).
Aqyn, ädebietşı Äbdıldä Täjıbaev, öner salasyndaǧy belgılı qairatker Maqsūtbek Maişekin, taǧy basqa belgılı-belgısız köp avtorlar respublikalyq, jergılıktı basylymdarda būl mäselege aralasyp, köpşılıgı Qūlagerdıŋ qazasy turaly joǧaryda aitylǧan oi-örımdı qoldap, qoştaǧany anyq.
Būǧan jūrt sendı, ilandy. Alaida, sol kezdıŋ özınde basqa közqaras bolatyn, bıraq pıkır talasy bolmaǧandyqtan terıs tūjyrym beleŋ alyp, ūrpaqtan ūrpaqqa jettı. Şyndyq bürkemelenıp qaldy.
* * *
Bırjan sal, Ükılı Ybyrai, Jaiau Mūsa, Maira, Mädi, Yqylas siiaqty sal-serıler men änşı-küişılerdıŋ tırlık-tırşılıgın, şyǧarmaşylyǧyn jüielı türde jazyp jürgen İlia Jaqanov qazaq mädenietınde özındık orny bar Aqan serını de nazardan tys qaldyrǧan emes. Aqannyŋ köŋıl körkeiter sūlu jyrlaryn nasihattap qana qoimai, onyŋ ömırındegı keibır tūŋǧiyq tereŋ qūpiialarǧa üŋılıp, sonyŋ syryn aşuda jankeştılık körsetıp keledı. Sonyŋ bırı – Qūlager tragediiasy. Aqan serınıŋ tūlpary būryn el sanasyna äbden sıŋıp, būltartpas qaǧida bolyp qalǧan Batyraştyŋ qolynan emes, şyndyǧynda, Baraqbaidyŋ jäne onyŋ qolşoqpary Börıbaidyŋ jauyzdyq ıs-äreketterınen tuyndaǧan qaiǧyly uaqiǧa ekendıgın İlia Jaqanov özınıŋ «Bır kezde Aqan edım aspandaǧy…» degen hikaiatynda būlǧalaqtatpai, naqtyly derektermen däleldep şyqty! Avtor eŋbegınıŋ qūndylyǧy da osynda.
Aqan serınıŋ äkesı Qoramsanyŋ tuǧan ınısı Jandostyŋ ūly Qasym aqsaqal Aqan serı ömırden ozǧanda 17 jasta eken. Ol «Qoŋyr at», «Qūlager» hikaiasyn Aqan serınıŋ öz auzynan estıp, kökeige qonymdylarynyŋ bärın jazyp otyrǧan. Sol däpterın közı tırısınde öner zertteuşısı, kompozitor İlia Jaqanovqa jetkızudıŋ retı kelmeidı de, balasy Erbahram Jandosovqa amanat etıp qaldyrady, ol İliaǧa tapsyrady.
Qasym qariia däpterınıŋ ışınde Aqan serınıŋ basynan ötken şytyrman taǧdyrynyŋ bastau közı bolǧan Qoŋyr atqa bailanysty äŋgıme, ökınışke qarai, zertteuşıler tarapynan tys qalǧan. Söitsek, Baraqbai şonjardyŋ Qoramsa äuletıne degen öşpendılıgın Qūlagerden būryn tamyryn Qoŋyr at uaqiǧasynan taratady eken.
Atbasar järmeŋkesınde Baraqbaidyŋ qarager qūnanǧa közı tüsıp, satyp alǧysy keledı. Al, baidyŋ şabarmandary «mynauyŋ oinaqşyp tūr, zaty araq ışken syǧannyŋ maly şyǧar» dep, keleke qylady. Sonda saudager Battal «būl satylmaidy, jönderıŋe jüre berıŋder!.. Qoreke (Qoramsa) ekeumız dos-jaranbyz, senıŋ Aqan degen būlbūlyŋ bar, ekeumızdıŋ aramyzǧa sauda jürmeidı, sonyŋ bäsıresı bolsyn, qarager qūnan senıkı!» dep, bır-aq kesıptı. Mūny estıgen Baraqbai Qoramsany zaharly közben şyǧaryp salypty.
Aǧaiyndy Nūrtaza, Süleimennıŋ bıreuı bolys, ekınşısı saudager. Būlar Baraqbaiǧa täueldı, aitqanyn būljytpai oryndaidy. Bırde ol Qoramsanyŋ Qoskölın jaǧalap, janynan jūldyzdai aǧyp ötken Qoŋyr at ekenın bılıp, Süleimenge qaitse de «maǧan satyp äper» dep, tapsyrady. Mūny bılgen Qoramsa: –Bopty. Baraqbaiǧa sūraǧanyn bereiık, bıraq Aqan Qoŋyr atpen bırge ketedı, – deidı. Baraqbai bolsa: – Qoramsaŋ menı osymen ekınşı ret jerge qaratty. Közdıŋ qūrty bolǧan sol qarager qūnan… myna Qoŋyr at būiyrmady maǧan. Jerdıŋ üstımen kelıp, astymen qaitıp baram! – deptı, terısıne syimai şytynap.
Aiǧai-şu, dau-damai keide aiaq astynan şyǧady. Osyndai keleŋsız jaǧdai Aqan serınıŋ qaiyn jūrtyna bosaǧa attauǧa barǧanda bola qalǧany. Sūluşoqy degen jerde otau tıgılıp, oiyn-sauyq, terbetılgen altybaqan qūlaq qūryşyn qandyrǧan än-küige jalǧasyp jatqan. Oida joqta toi-dumannyŋ üstıne qasynda jalaqtaǧan jıgıtterı bar Jüsıp töre kele qalady. Kelesı künı atjarys bolyp, būǧan töreler de qatysady. Jüsıp mejege aldymen jetken Qoŋyr atqa sūq közımen qarap, jıgıtterıne tiısıp, toidyŋ berekesın ketırıp, aqyry ūrys-kerıske ūlasady.
– Töreler şiratady esıp mūrtyn,
Almaidy eş teŋdıkke elı-jūrtyn.
Ädeiı ızdep kelıp, saldyŋ älek,
Qampiǧan nege kerek senıŋ syrtyŋ, – deidı, Aqan bastyrmalatyp qoimaǧan soŋ.
«Menı tülen türtıp kelgen ekem… Este jüretın ıs boldy būl!..» dep, aqqūba reŋınıŋ qany qaşqan Jünıs jarylyp kete jazdaidy.
Būl jalpy törelerge emes, tıkelei Jüsıp myrzanyŋ özıne ǧana aitylǧan söz edı. Al onyŋ qalai tüsıngenı beimälım.
Aqyl toqtatyp, kelısıp ıstegen şaruaǧa ne jetsın. Bıraq, piǧylyŋ qanşa dūrys bolsa da keide qiiuy üilespei-aq qalady. Şöbek baidyŋ Begalysy ülken ūly Orazalyǧa Aqan serınıŋ apasy Aişany alyp bergısı keledı. Qūdalyq bastalyp, ekı jaq kelıskendei bolyp edı. Sol-aq eken, Begaly myrza Qoŋyr atty sūraidy. Aqan serı «Sız osy adam aluǧa keldıŋız be, joq, älde at aluǧa keldıŋız be? Ekeuınıŋ sızge qaisysy qymbat, Begaly myrza» dep, būlqan-talqan bolyp, şap ete tüsedı.
Kökşe jerınde Şūǧyl Bäiges degen myrza äkesıne as bergendegı bäigede ekı jüz attyŋ ışınde qaraqşydan qūiysqan tıresıp, ekı at ötedı. Aldyŋǧysy – Qoŋyr at, ekınşısı – Begalynyŋ Bozşūbary. «Bas bäige menıkı! Bozşūbardıkı!» dep, Begaly aiudai aqyryp, būrqyrap tūrady. Bıraq, ülken syiǧa Qoŋyr at ie bolady. Keiın Aqan serı Begalynyŋ: – İä, Qūdai, jan qyp jaratqanyŋ ras bolsa, ne menı, ne Qoŋyr atty al! – dep, qarǧaǧanyn estıptı. Aqan serı bırde Syrymbet jaǧyna keledı. Janynda özınıŋ serı toby. Mūsanyŋ üiıne tüsedı. Töreler auylynda ärkez bolatyn jiyn-toi. Kelesı künı būl otyrys Jüsıptıŋ üiınde jalǧasady. Alma-kezek än salyp, oiyn-külkı aralas tamaşa otyrys. Kün eŋkeie bıtkende jūrt jelpınıp dalaǧa şyqsa, Qoŋyr at ölıp jatyr. Ärtürlı pıkır. Işten tynǧan jūrt Qoŋyr at ölımın Syrymbettegı törelerden köredı.
* * *
Qoŋyr at uaqiǧasynyŋ bırtındep qalai örbıgenın jäne būǧan küdıktı degen adamdardyŋ keiın Qūlager qazasyna da qatysy barlyǧyn İlia Jaqanov özınıŋ kıtabynda jazady, derekter keltıredı.
Aqan serı Qoŋyr attan aiyrylyp, ıştei küizelıp jürgende tuǧan naǧaşysy Kökşe öŋırınıŋ belgılı atbegısı Eltory jylqy ösırıp, mal satudy käsıp qylǧan aǧasy Şöketaida özderı Qūlager dep ataityn qūnan bar ekendıgın, tübınde Qoŋyr atyŋdy sol auystyra alady degen tūrǧyda aqyl aitady. Būǧan aǧasy kelısedı. Şöketai qūnandy jienıne beredı, bıraq «saq bol», «būǧan köz tıkkender köp» dep, eskertuınde tereŋ syr jatqan edı.
– Ombyǧa jürer aldynda Qyzylaǧaşta Sütemgen baidyŋ äuletınde sündet toiy bolyp, sonda Begaly kezdesıp, äi-şai joq «Sende bır qūnan bar eken satatyn. 25 som beremın. Maǧan sat!» deidı. Begalynyŋ bızge suyq nietı belgılı. – Ker qūnanǧa 100 som berseŋ de satpaimyn» dedım şırenıp. Betınen tügı şyǧyp, bırdeŋenı küŋk etıp, qolyn bır sıltedı de, būrylyp ala jöneldı. Keiın estıdım, ony jūmsaǧan Baraqbai degen döi eken. Süleimen men Begalynyŋ oiy – Qūlagerdı soǧan alyp beru. Kezınde Qoŋyr atty ala almai, qūsaly bolǧan sol Baraqbai. Işıne qan qatqan onyŋ, äiteuır äreketı solai bolyp tūr, – deidı Şöketai (73-b.).
Nūrtaza bolys Kökşetauda Aqanmen kezdeisoq kezdesedı. Ol körıp tūryp, baiqamaǧandai dürdiıp, syrt ainalyp ketedı. Sonda Aqan:
– Sen nege qaramaisyŋ, jaman bolys?
Keşe de bolǧan joq pa edı aǧaŋ bolys.
Ülkenge sälem-taǧzym qylmap pa edı,
Şomat pen keşegı ötken Şopan bolys.
Astyŋa sünnet atyn mıngızermın,
Kökşede basyn qossa tamam bolys, – dep keletın jyr joldary elge tarap ketedı.
– Söz süiekten ötedı, Qoreke, atyŋdy sūrasa da, jerıŋe qol salsa da, Nūrtaza men Süleimen Aqannyŋ däl osy sözı üşın ese qaitarady. Ol söz olardyŋ jüregıne öşpendılıktıŋ berışı bop bailandy dei ber. Olardyŋ endı ışı jylymaidy, – deidı Şöketai (77-b).
Aqan serı men Eltory Qūlagerdı qyrküiek järmeŋkesıne qosamyz dep mäpeleidı, baptaidy. Qūlager 250 attyŋ ışınde jairaŋdap jeke dara keledı. Qazan aiynda ötken Ombydaǧy Qarjastardyŋ asynda Qūlager üş jüzden asqan attyŋ aldynan şyǧady. Sol uaqytta Äkımbek degen ırı bolystyŋ üiınde igı jaqsylardyŋ bır otyrysynda Älıbek batyr Äkımbekke būrylyp «…Aqan serınıŋ künı keşe Qoŋyr atqa mınıp, el köŋılın änmen jelpıp jürgenın keibıreuler köp kördı. Sonyŋ bırı – Baraqbai. Bızben jūldyzy jaraspaidy. Sol Baraqbai endı Qūlagerge köz tıgıptı. Közı şyqsyn! Osyny esıŋe salǧanym, Äkımbek» deidı.
Kerei Jyrşynyŋ asynda at bäigesı bolady. Jūldyzdai aǧyp ötken Qūlager aldyndaǧy dürkıregen jūrttan ürkıp, tızgındı şırene tartqan Tıleubaiǧa boi bermei, qaraqşyny qiyp ötken. «Qūlager! Qūlager!» – dep dauryqqan köpşılık dauysy keŋ dalany jaŋǧyrtady. Ekınşı bolyp Älıbektıŋ Bäigetorysy nysanaǧa jetken. Sol kezde «Qūlagerge bäige joq, qaraqşydan būrys kettı, būrys!» dep, aqyrǧan Baraqbaidyŋ dauysy erekşe şyǧady.
– Atyŋ besınşı bop keldı, nege bülınıp tūrsyŋ, Baraqbai»?! – degen Älıbek batyrdyŋ ünı saŋq ettı.
Bas bäige Qūlagerge berıldı.
Qypşaq elındegı asqa Aqan serı tobyn ädettegıdei Älıbek bastap barady. Kündık jerge bäigege qosylǧan attardyŋ ışınen taǧy da märege Qūlager bırınşı bop jetken.
* * *
Aqan serınıŋ Qūlagerıne degen öşpendılık qalai bastaldy, tūlpar nelıkten mert boldy jäne būǧan kımder kınälı degen sūraqqa eŋ alǧaş jauap ızdegenderdıŋ bırı Maǧjan Jūmabaev edı. Onyŋ «Aqan serı» degen zertteu maqalasy «Sana» jurnalynyŋ 1923 jylǧy bırınşı sanynda jariialandy. Ol «.. Aqan men Qūlagerdıŋ aty bırge şyǧady. Aqan qolynda Qūlager Arqanyŋ talai zor astarynda auzymen qūs tıstegen san jüirıkterden ozyp jüredı. Arǧyn-altai Aqqoşar-Saidalynyŋ (Saidalysynyŋ) asynda Qūlager 300 attan jeke-dara keledı. Bıraq, sol asta bır köŋılsız äŋgıme bolyp qalady. Qūlagerdıŋ artynan Baraqbai degennıŋ Keteberkök degen aty kele jatady. Belgı aluǧa şyqqan Baraqbai qūldyrap kele jatqan Qūlagerdıŋ şylauynan ūstaŋqyrap qalsa kerek, mūny körıp tūrǧan Aqannyŋ Baraqbaiǧa tılı tiedı. Osy uaqiǧadan Baraqbaidyŋ ışınde Aqanǧa qarsy kek qalady…» dep jazady (Maǧjan Jūmabaev. Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 3-t. //Almaty, «Jazuşy», 2005, 196-b.).
Osyǧan orai İlia özınıŋ kıtabynda Qasym qariianyŋ däpterınen alynǧan tüsınıktemenı beredı. Zertteuşıler közıne köp ılıne qoimaǧan osy uaqiǧaǧa nazar audaryp körıŋız.
«Aqqoşqar-Saidalynyŋ asy da el ışınde köp söz bop guledı. Sūrapyl şabysta Qūlager özınen keiıngı attarǧa şaŋyn körsetpei, oqşau şyǧyp alyp, sıltep kele jatqanda soŋǧy bır dürmekterdegı attardyŋ ışınde Baraqbaidyŋ da aty körınedı. Osy sätte Älıbek pen Aqan serınıŋ qasynda tūrǧan Baraqbai daiaǧaşy jıgıtı Börıbaidy qamşymen tartyp-tartyp jıberıp «Neǧyp tūrsyŋ, sümıreiıp?! Süiret! Tart ana atty!» dep, aqyryp qalady. Aqan serı myna sözge eleŋ etse de, baisaldy qalpy «Äne, pristavyŋ tūr… erejede at süiretu bar ma edı?» deidı, Baraqbaiǧa. Baraqbai şegır közı şaqşiyp «Baqalşy Qoramsa… soqyr tiynnan napaqa jiyp, qompiǧan alypsatar Qoramsanyŋ perı soqqan äulekısı, jaiyŋa tūr!» deidı. Myna sözge şatynap, şart kete jazdaǧan Älıbektı Aqan serı ūstai alyp «Batyr aǧa, Baraqbaiǧa sız aitatyn sözdı özım aitam. Sızge sabyr…
Atasaqal auzyŋa bıtken jasyŋda ei, körgensız, Baraqbai, el aldynda qadırıŋdı ketırmei, aljymai jür! Äkem Qoramsa sen siiaqty ūry-qary jūmsap mal tauyp körgen joq. Qorǧanǧa, Tümenge, Ombyǧa jytyrtqan jautaŋköz jūrttyŋ jylqysy tübınde senıŋ molaŋdy tepkılep, ögızderı körıŋde ökırtedı. Bır kezde menıŋ Qoŋyr atyma sūqty közıŋdı qadap, ala almap edıŋ, qūsaly bop, endı Qūlager ışıŋdı küidırıp jür. Qyr soŋymnan qalmaǧan Baraqbai, qamşy sıltegen olai emes, bylai» dep, Aqan serı Börıbaidy qaq bastan tartyp ötedı.
Börıbai kürektei alaqanymen basyn sipalap, sausaǧynyŋ arasynan qan tamşylap «Osy qan esıŋde bolsyn, Aqan! Qan jylatam!» deidı. Baraqbai da «Ä, Aqan, Börıbaidyŋ osy sözın ūmytpa!» deidı, qanyn ışıne tartyp.
Qasym qariia öz qolymen osylai dep jazǧan eken. Al, Maǧjan Jūmabaev bolsa joǧarydyǧy söz bolǧan zertteu maqalasynda özınıŋ oiyn bylai tüiındeidı «…kerei Saǧynaidyŋ asy bolady. Aqan sol asqa Qūlagerdı qosady. 323 attyŋ aldynda Qūlager jūldyzdai aǧyp kele jatqanda, anau Saidaly asynda ışıne qan qatqan Baraqbai Qūlagerdı köldeneŋnen soqtyryp öltıredı. Asqa jiylǧan qūmyrysqadai qalyŋ el şuyldasyp, gulesıp, bäigesın alyp, oiyn oinap jatqanda, Aqan midai dalada joldasy Qūlagerdıŋ basynda kädımgıdei möldıretıp közınıŋ jasyn tögıp otyrady».
* * *
1936 jyldyŋ qaraşa, jeltoqsan ailarynda «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde Iliias Jansügırovtıŋ «Qūlager» poemasy jaryq köredı. Mūny oqyǧan Altaidyŋ Mūrat elı Aqan serı men Batyraş arasynda eşqandai tüsınıspestık bolǧan emes, Iliiastyŋ mūnysy nesı dep aŋ-taŋ. Dürlıkken el zorǧa toqtaidy. Batyraştyŋ nemeresı Şöpbaidy «būl qatelık jöndeluge tiıs!» dep, Almatyǧa jıberedı. Ol Ǧabiden Mūstafinge jolyǧyp, jazuşylar ışınde de kereǧar pıkır bar ekenın bıledı. Ekeuı Säken Seifullinge kelgende ol «Bolar ıs boldy. Basyŋdy tauǧa da soq, tasqa da soq, jaǧdai osylai bolyp tūr. Dürlıkpeŋder. Zaman da özgeredı, zaŋ da özgeredı. Essız dünie joq, är närsenıŋ sätı keledı. Aqiqat eş uaqytta ölmeidı, zamannyŋ bır oŋtaily kezeŋınde Qūlagerdıŋ ölımıne eş jazyǧy joq Batyraştyŋ da künı tuady. El ışın gulete bermeŋder. Menıŋ aitar sözım osy!» deptı (126-b.).
Qūlager qazaǧa ūşyrap, qaraqşydan Batyraştyŋ Qaiqyküreŋı bırınşı bop ötken soŋ bas bäigege talas bolyp, dau tuyndaidy. Anyq-qanyǧyna jetpei jel sözge üiır jūrt sodan keiın «Qūlager ölımıne Batyraş kınälı eken» dep, söz taratady. Iliias osy laqapqa süiense kerek. Maǧjan Qūlagerdı öltırgen Baraqbai dep jazdy, nege būl eskerılmegen? Bızdıŋşe, Iliias mūny bılse de boiyn Maǧjannan aulaq ūstaǧan siiaqty. Sebebı – belgılı. Baişyl, ūltşyl degen ataqqa ūşyrap, NKVD-nyŋ baqylauynda jürgen adamnyŋ ne jazǧanyn eskermek tügıl, esımın atauǧa bolmaityn zaman edı. Mäselen, ol 1922 jyly elden ketıp, Taşkent saǧalaidy, sosyn Mäskeudı panalaidy. Mūnda Taşkentte şyqqan (1923) öleŋder jinaǧy qoǧamdyq sotta talqylanyp, ziiandy eŋbek dep baǧalanady, būdan bylai baspasözde Maǧjanǧa oryn berılmesın dep ūiǧarylady. Elge kelgende de tynyştyq körmeidı. On jylǧa sottalyp (1929), M.Gorkiidıŋ kömegımen bostandyqqa şyqsa da (1936) quǧyn-sürgınnen qūtyla almaidy. Qaitadan ūstalady, sosyn NKVD közın bırjolata qūrtady. «Qara tızımge» ılıkken Iliiastyŋ da jaǧdaiy oŋyp tūrǧan joq edı. Abaqtyǧa qamalyp (1937), ıle-şala ol da atylyp kettı.
Aqan serınıŋ öz tuysy Qasym Jandosov aqsaqaldyŋ qoŋyr däpterı, Maǧjan Jūmabaevtyŋ zertteu maqalasy, Käken, Qabduali myrzalar men Batyraştyŋ şöberesı Töken Kökközov qariia şertken syrdy qorytyp, saralai kele jazuşy, öner zertteuşısı, kompozitor İlia Jaqanov Qūlager mert bolǧan 1886 jyldan berı Batyraş ürım-būtaǧyna jabylyp kelgen jalǧan jalany tolyq terıske şyǧardy. Şyndyqtyŋ şyraǧy sönbeidı degen osy bolsa kerek. Osy kıtapqa jazǧan alǧysözınde professor Serık Negimov ınımız «būdan bylai Batyraş-Qotyraş äuletı, zäuzaty, jūraǧaty eŋsesın tık ūstap, ädıldık tūǧyryna jaiǧasyp, keleşektıŋ kökjiegıne arşyndy qadam basa bermekşı» degen. Bız de būl tūjyrymdy qoldaimyz, qoştaimyz.
Amantai KÄKEN
