«Ūlt ūpaiynyŋ» bügıngı qonaǧy – epik jyrşy, qazaq folkloryn ındete zerttep jürgen ǧalym Berık Jüsıpov. Qai kezde de oiyndaǧysyn bükpei aitatyn Berık Myrzalyūlymen ūlt mädenietınıŋ bügıngı jai-küiı jaiynda äŋgımelesken edık.
– Berık Myrzalyūly, Jambyl öŋırıne qonys audarypsyz. Ärine, qazaqtyŋ bır balasy retınde elımızdıŋ qai tükpırınde jürıp, qyzmet etseŋız de artyq emes qoi. Bıraq folklortanu salasyndaǧy bılgır ǧalym, muzykatanuşy maman, bıraz basşylyq qyzmette ūiymdastyruşylyq şeberlıgımen körıngen täjıribelı Sızdıŋ däl Tarazǧa baruyŋyzǧa ne sebep?
– Myna Qaratau sılemderımen japsarlas jatqan Şielı topyraǧynyŋ tumasy Būdabai degen şaiyrdyŋ Qarlyǧaş qyzben söz qaǧytpasynda aitatyn «Men özım kelgenım joq, el äkeldı» dep bastalatyn qūityrqylau, bırqaqpaiy boluşy edı. Sūraǧyŋ sonau tükpırde şögıp, būiyǧy jatqan sol syŋar joldyŋ ainalasyndaǧy bıraz jaitty türtıp oiatty. Mūnan ärı sözdı köbeitpei-aq, tek osynyŋ sebebın küittei berse de bıraz närsenı jetıktırer edık. Būl özı adam degen şırkınnıŋ äuelı maman retınde bır salaǧa kerek jerı, sodan soŋ babyna kelgen qoŋyr barşyn sekıldı zar küiınde tūratyn kezeŋı bolady. Mıne, sondaidy tap basatyn eren kerek. Auy at arqasynan ajyrap bolǧan alşaŋ qazaqtyŋ oi ölşemın qala kemırıp tastaǧan jūqaltaŋ kezeŋde ondai tastülek qaidan bolsyn? Kıleŋ bır «köp aitsa köndı, jūrt aitsa boldynyŋ» kezeŋınde tūrmyz ǧoi. Negızı, äuelde keuılım el jaqty qalaǧan. Bıraq qalau qanaǧattandyrmady. Baiaǧy «Kökaral – Köktyrnaqty» jailaǧan qalyŋ törtqarany qūtty qonysynan köşıruge türtkı bolǧan Aiqara kempır siiaqty, bızdı de jylystatqan, älgı bır kısı. Sonymen, ne kerek, jarym jylǧa jete-qaba el ordasy – Astanada aialdap, qaita ainalyp, ösken jerım – Alatau bökterınen bır-aq şyqtym.
Bızge keuılı tüsken Däuren Abaev esımdı azamat, esıtuıŋ bar şyǧar? Almatyda, qalalyq äkımdıkke qarasty ortaŋqol mekemede orynbasar bolyp jürgen jerımde, «Beke-au, mynau sızge qolaily emes eken, qalasaŋyz Astanaǧa – ministrlıkke kelıŋız, bolmasa Tarazǧa, däl qazır sol jerge bır bılıktı maman kerek bolyp tūr» dep, attai qalap, ai-şaiǧa qaratpaǧan sol. Ministrdıŋ ūsynysyn qoldap, bızge senım bıldırgen Mädeniet komitetınıŋ töraǧasy Roza Kärıpjanova. Ne kerek, osy ekı yqylastynyŋ qalauymen Jambyldan bır-aq şyqtyq. Vise ministr kezınde Nūrǧisaǧa äzıldeitınmın, «Däukeme ait, tauarly poiyzdan tüsıp qalǧan ülken qara şabadan qūsap Tarazda qalyp ketıp jürmeiın, Almatyǧa qam jasar» dep. Aqyry aitqanym kelgen siiaqty. Meilı ǧoi, el men jerdıŋ aiyrmasy az, būiyrmys solai bolsa, täuekel.
Obalyna ne kerek, köne Taraz qūşaǧyn aiqara aşty. Şynymdy aitsam, säl keşteu kelgenıme ökınıp qaldym. Negızı, basyŋdy baǧalap, jasaǧan eŋbegıŋnıŋ bäsın bıletın jerde jüru kerek eken. Bıraz ını taptyq, el aǧalarymen bılıse bastadyq. Bır adamdyq oryn kım-kımge de, qai jerden de tabylady. Bıraq şyn keregırek jerımdı özım tügılı, özge sezedı. Syr öŋırınıŋ mūrasyn jüielep, ǧylymǧa ainaldyrǧan qazaq, özıŋ aitşy, qaida jüruı tiıs? Äzırge mūny bılmei jürgender bar, ärine. Sol üşın keide aşyq aituǧa tura keledı. Öitkenı qazırgıler aitpasaŋ bılmeitın, aşpasaŋ körmeitın bolǧan. Qoş, sonymen…
– Bızdıŋ köptegen nysandarymyz IýNESKO-nyŋ «qarauyna» öttı. IýNESKO deŋgeiınde mereitoilar ötkızuge de maşyqtanyp aldyq. Bıraq onyŋ ziiandy jaǧy da bar ekenın aityp qalyp jürsız. Osy jönınde tolyǧyraq äŋgımeleseŋız?
– E, mūndai gäptıŋ şet-şepırın tarihi-mädeni eskertkışter men materialdyq emes mädeni mūranyŋ jaiyna qatysty aitqan şyǧarmyz. Qalasaŋ, taǧy aitaiyn, bıraq oǧan qūlaq qoiyp, qorytyndy şyǧaryp jatqan kım bar deisıŋ? Būl qazaqty tek yŋǧyrşaǧyn ainaldyryp maqtap otyrsaŋ jaǧady ekensıŋ. Qalǧan, janaşyrlyqpen aitqan sözdıŋ bärı dūşpan jinaitynǧa ūqsaidy. Sonau Fransiianyŋ törınde jaiǧasqan ūiym būl qazaqtyŋ qai jyrtyǧyn jamaǧandai? Mysaly, bır kezderı «Qorqyt ata mūrasy: dastan, aŋyz jäne muzyka» degen ataumen engızılgen ötınış IýNESKO-nyŋ materialdyq emes mädeni mūralardy qorǧau jönındegı komitettıŋ ükımetaralyq otyrysynda maqūldanyp, tiıstı şeşım qabyldandy. Jaqsy, üitıp-büitıp jürıp şeşım şyǧartqan eken. Al endı solar Qorqyt mūrasyn halyqaralyq deŋgeide tanu men tanytuda qandai igı jūmystar atqaryp jatyr, kım bıledı? Ataǧy dardai, al naqty ıs-äreketı qandai? Soǧan qaraǧanda bız keide ataq, daŋqty ǧana mıse tūtatyn siiaqtymyz. Daŋǧoilyq pa? Mümkın! Al abyzdyŋ tuǧan topyraǧyndaǧylar ne bıtırıp otyr? Bar jetken jetıstıkterı jyl aralatyp ötkızetın, jauyr bolǧan «Qorqyt jäne Ūly dala sazy» festivalı ma? Kezınde ony TÜRKSOI ūiymymen bırıgıp atqarudy özım közemeldep ketkenmın. Sodan berı ne özgerdı? Eşteŋe de özgermeptı. Keşırıŋız, endıgı jerde būl jiynǧa Qorqyttyŋ özı tırılıp kelıp, küi şalyp, bır-ekı auyz jyr aityp berse de odan tüsetın paida şamaly.
Qorqyttyŋ muzykalyq mūrasy – qobyz küilerıne qatysty dauǧa ainalyp bara jatqan, söite tūra muzykatanuşy mamandardy alaŋdatpaityn maŋyzdy mäsele jaiynda aitpai-aq qoiaiyn, bälkım mūny sol topyraqtaǧy mädeniettıŋ jai-japsaryn «bılemın» deuşıler Tynysbek Qoŋyratbaev pen Berık Jüsıpovke qatysty şaǧyn aiadaǧy «mäsele» dep oilaityn şyǧar. Mıne, üş jyl boldy, «Qazaqstan» Ūlttyq arnasynyŋ tapsyrysymen Qorqyt jaiynda tört bölımdı seriial tüsırılıp bıttı. Men amaldyŋ joqtyǧynan ǧana keŋesşılık etuge kelısım bergen (öitkenı, taqyryp öte dauly) sol tuyndyǧa «Alpamys (Alyp Bamsy) – Bamsy-Beirek» beinesın kırıktıruge ūsynys etkenbız. Būǧan qatysty aiǧaq pen mälımet «Kitab-i dädem Korqut ǧali lisan taifa oǧuzan» qaharmandyq epos ülgısınde şaş etekten.
Aqyry ūlttyq arna bölıngen qarajat aiasynda ǧana jūmys jasaudy ūiǧardy. Sodan arzymaityn qarjy böluge yqpal etulerın sūrap, aimaqqa salaqūlaş hat jazdyq. Aqyry ne boldy deisız ǧoi? Er Qorqyt tuǧan topyraǧynan qoldau tappady. Ärine, bız aitqan ideia ıske asqanda, serial müldem basqaşa reŋk alǧan bolar edı. Mıne, älgındei beitarap äreketterdıŋ saldarynan basqany aitpaǧanda, älı künge deiın sol Qorqyt jaiynda jıbı tüzu ǧylymi ensiklopediia joq. Ony kım jasaidy, mädeniettegı «mamandar» ma? Mūny Qorqyt mūrasyna janaşyr retınde aityp otyrmyn-au, erteŋ osyny oqyǧan bıreu bızdı «dūşpan» etıp körsetudıŋ qūityrqy joldaryn qarastyra bastaidy. Eger özderınıŋ öresı jetpese, örelınıŋ tılın almasa, sonda mūndai kelelı ıstı kım atqarady? Men tek bır Qorqyttyŋ «zaryn» jiektetıp otyrmyn, Qazaqstandaǧy mūnan da basqa materialdyq emes mūra men tarihi-mädeni eskertkışterge qatysty köşelı mäselelerge köşpei-aq qoiaiyn, eger menı Tarazdan tappai qalǧyŋ kelmese.
– Baspasöz betterınde Sızdıŋ qolyŋyzda är jyldarda jyrşylardan jazylyp alynǧan ekı myŋ saǧattyq audiojazba bar ekenı aityldy. Tüsıngenge, baǧa jetpes qūndylyq ekenı belgılı. Bıraq ükımet deŋgeiınde sony kerek etıp jatqan adam bar ma? Qūdai onyŋ betın ary qylsyn, bıraq bır künı aiaq astynan jalǧannyŋ jaryǧynan köşe barsaŋyz, älgı audiojazbalardyŋ «taǧdyry» ne bolmaq?
– Ei, ainalaiyn-ai, özıŋ bır ünemı üŋıreiıp tūratyn jerdegı şeşımı tabylmaityn närselerdıŋ şetın ügıte beredı ekensıŋ. Ekı myŋ saǧat degenıŋ «Şerımbet joba» ǧoi, naqty esebın şyǧaryp, jiǧan-tergenımdı rettep, özıme «reviziia» jasaudy, būiyrsa, kelesı jyly bastaimyn. Biyl sonyŋ alǧyşarttaryn jasap, kerek-jaraqtaryn jiystyryp qoidym. Naqty sanap, retke keltırgen kezde onyŋ kölemı anaǧūrlym köbırek boluy da, azaiuy da mümkın. Jalpy, töl mūranyŋ baǧasyna jetkısı keletın iesı – Syrdyŋ boiy, sol jergılıktı jerdegı bilık ielerı aldymen menıŋ baǧama jetsın. Äzırge sony şyn kerek etıp otyrǧan eşkımdı körmedım. Bälkım älde de oi baǧyp, qam jasar. Ölgen soŋ eldıŋ tabanyna, küreŋ topyraǧyma jetkız de, sonşa yntyq etken tuǧan jerge köm de, tasta. Al men qyryq jyl jinaǧan qazynany közımnıŋ tırısınde, öz qolymnan alyp qal. Esıŋde me, älde eldıŋ jadynan şyǧyp ülgerdı me, Mardan Baidıldaev jinaǧan mūraǧattyŋ aqyrǧy «taǧdyry» ne boldy, Taliǧa Bekqojina jiyp-tergen, közı taiǧan soŋ küresınge ketken köl-kösır bailyq şe? Bız jinaǧan qazynanyŋ tübınde de türen tüspegen, özım rettep bermesem, bylaiǧylar tüsıne bermeitın närseler şaş etekten. Menı dūşpan sanaityndardyŋ ne oilaitynynda şataǧym şamaly. Al menıŋ el dep, sol eldıŋ mūrasy dep şyryldaityn sebebım – osy. Qolymdaǧy qazyna «taǧdyrynyŋ» talqany şyqpau üşın aldymen solar oilansyn, men san oilanyp, myŋ tolǧanyp bolǧanmyn. Jinap, terıp, zerttegen bız bolǧanmen, mūra Syr elıne, sondaǧy jetı audanǧa tiesılı. Eldıŋ qamyn jegısı keletınder aldymen osyny ūǧynsyn. Endı bızge oidyŋ qai türınen bolsyn tüsetın paida da, keletın ziian da joq. Zeinet jasy būiyrǧan künnen bastap, jyl on ekı aidyŋ jarymynda Aqbastydan tabylarmyz da, özımdı topyraqqa beiımdep (ölmeitın şaitan emespız ǧoi), şaruanyŋ jaiyn küittermız. Qalaǧa qor bolyp, balkonnan telmırıp öletın «şalyŋ» men emes. Halyqta tūrǧan ne bar deisıŋ, qai kezde de, qai jerge de bilık basyna ūlttyq mūranyŋ jaiyn tüsınetın adam kelmeiınşe, bärı beker.
– Qazır bızdıŋ ädebi, mädeni mūramyz äbden bylyqty. Belgılı bır tūlǧalardyŋ soŋynda qalǧan mūralaryn ekınşı bır tūlǧaǧa telu, bır öŋırdıŋ mädeni mūrasyn basqa bır öŋırdıŋ iemdenıp ketuı qalypty qūbylysqa ainaldy. Bıraq bızde sonyŋ arajıgın ajyratyp, «jılıktep» bere alatyn mamandar, Qūdaiǧa şükır, bar ǧoi. Sondai mamannyŋ bırı retınde Sız ne deisız?
– Ne deimız, sonyŋ qyr ızınde jürgen joqpyz ba? Jalpy, bız mamannyŋ sözıne qūlaq asudy qoidyq. Basqasyn bylai qoiǧanda, önerdıŋ teoriiasy men tarihynan maqūrym bolyp bara jatyrmyz. Onyŋ ızı bıtpeitın ärı bıtıspeitın dau-damai. Būryn da bylyqqan, şylyqqan närseler jetkılıktı edı, keiıngı jyldary tıptı köbeiıp kettı. Ǧylymi negız, dälel, däiektı süienış etken ǧalymnyŋ pıkırın ysyryp tastap, öŋşeŋ populisterge mınber ūsynyp otyr. Qorytyndysy: balapan – basyna, tūrymtai – tūsyna! Alysqa barmaiyn, ötkende ǧana «Syrdyŋ qaratorǧaiy» degen änge qatysty şyr-pyr bolyp, jelı arqyly bıldei bır oblys äkımınıŋ atyna hat jazyp, talaidy qalyŋ ūiqysynan türtıp oiatyp, qapelımde äpı-şäpı bolǧanymdy körgen bolarsyŋ? Mūnyŋ artyn dıttep, aqyryn ındetıp otyratynymdy da sol jazbamda aitqanmyn, sol sözım – söz!
Myna äleumettık jelı degen jaqsy boldy, dausymyz Qūdaidan basqasyna jetıp tūr, şükır. Şynyn aitqanda, endı kerı şegınetın jer joq. Artymyz tūiyq, aldymyz jar, ne bolsa da, aityp öluge bekıngenbız. Öz basym odan basqa joldy bılmeimın. Äitpese, «Syrdyŋ qaratorǧaiy» jaiyndaǧy ǧylymi maqalany osydan tabany kürektei jiyrma jyl būryn jazyp, däleldep, belgısın bekıtıp bergen ekenbız. Ol kezde de änşı Qairat Baibosynov, önertanuşy Iliia Jaqanov siiaqty «ybyraitanuşylarǧa» şyndyqty batyp aitu oŋai bolǧan joq. Taŋǧalǧanym, qazaqy talas-tartys basylmaǧan eken. Ūstazy arqyly şäkırtterıne, olardan taǧy basqalarǧa «dert» bolyp tarap ketıptı. Aqyr aiaǧynda atalmyş ännıŋ «Syrdyŋ qaratorǧaiy» degen ǧajap atauy «Halyq änı «Qara torǧai» bolyp jönsız özgerıp şyǧa kelıptı. Ökınıştı, mūranyŋ iesız boluy degen, mıne – osy! Būl qalai, arqauy däleldı maqalaǧa, ǧalymnyŋ uälı pıkırıne den qoiyp, nege toqtam jasalmaidy? Soǧan qaraǧanda, Qūdai betın ärı qylsyn, bız tek ädebiet pen mädeniette ǧana emes, qai salada bolsyn, dauasyz dertke ūşyrap tynǧan siiaqtymyz ǧoi.
Baiqaisyŋ ba, bızdıŋ qazaq şamadan tys aitaqqa äues bolyp alǧan. Batyryp bırdeŋe deseŋ, «Äp, bırekeldı!» dep qyby qanyp, şapattan alaqany janyp otyrady. Bıraq özdıgınen kırısıp, eşkım eş närse jasaǧysy kelmeidı. Äitpese, basqany aitpaǧanda, sol «Syrdyŋ qaratorǧaiyn» ǧalym A. Zataevich hatqa tüsırıp, än jaiynda sauatty pıkırın aitqan 1924 jyldardy aitpaǧanda, ükılı Ybyrai sodan keiın bes-alty jyldan soŋ, iaǧni 1930 jylǧa deiın közı tırı kelgenın, onyŋ änderınıŋ tarihyn söz etken bırde bır zertteuşı onyŋ «Syrdyŋ qaratorǧaiy» degen änı bolǧany jaiynda syŋar auyz söz jazbaǧanyn aittyq qoi, jerıne jetkızıp. Syr boiyna bır taratsa, sol ändı Ybekeŋnıŋ tuǧan jienı Taijan, odan soŋ sabaqtastyq arqyly Nartai, keiın «konsert brigadasy» qūramynda öner körsetken Jaldybai, Dosjan, Älıbek, Balǧaşbai, Fatima, Aqmyrza, Sabyt, Tūrsynkül, Şamşat siiaqty sözınıŋ jalǧany joq derek beruşıler aitulary kerek edı. Bız solardyŋ bırazynyŋ közın körıp, derek alyp qaldyq. Joq, keudemsoq toptyŋ mūnyŋ bırımen şaruasy joq. Abaişa aitqanda, sol baiaǧy «Esıl sözım qor boldynyŋ» kerı ǧoi. Solai, būl töŋırektegı talai jaittyŋ jaǧdaiaty osyǧan ūqsas.
– Jyraulyq önerdıŋ künı eŋkeiıp barady degen pıkır bar. Sebebı būrynǧydai söz qadırın bıletın tyŋdarman az. Onyŋ üstıne qazırgı adamda uaqyt tapşy. Osy ūly önerdı saqtap qalu üşın ne ıstegen läzım?
– Endı ne ısteseŋ de jyraulyq önerdıŋ bäz baiaǧy tūmsa qalypqa keluı, epik jyrşylardyŋ qaita tırılıp, baiaǧydai kösılıp ketuı qiyn. Ne bolǧanda da, endı tek tal qarmaudyŋ ailasyn jasaisyŋ. Öitkenı, tehnogendı ömırsalt jalǧyz bızdıŋ ūltty ǧana emes, bız siiaqty talailardy tıze büktırgen. Dese de, jaman aitpai, jaqsy joq! Būl mäselege qatysty san tarau pıkır aityp, qauıp oilap jürgennıŋ bırı – bız edık. Taqyryptyŋ betın bürkei saluǧa, kezınde ūiytqyly jyrşylyq ortadan şyqqanym, mūnyŋ syrtynda būl taqyrypqa bar sanaly ǧūmyrymdy sarqyp, jastyq jıgerımdı jūmsap, ındete zerttep, aqyl-oiymnyŋ närı men sölın jūmsaǧanym mazamdy mai ışkendei ete beredı.
Dūrys aitasyŋ, «söz qadırı, uaqyt tapşylyǧy» degen närseler bar. Alaida, mūnyŋ syrtynda közge kömes myŋ san mäsele tūr. Tehnogendı örkeniet pen tobyrlyq mädeniettıŋ qūşaǧyna sıŋıp, alqymyna jūtylyp bara jatqan jyraulyq dästürdı saqtap qalu üşın, aldymen sol qauıpten dästür iesı – ūlttyŋ özın saqtap qaludyŋ barlyq joly men amalyn qarastyru arqyly tyŋdauşy mädenietın qaita qalyptastyru jaǧyn oilastyru qajet. Ol üşın elımızdegı bılım beru jüiesı men halyqtyŋ «közı, qūlaǧy häm tılı» atanǧan televidenie baǧdarlamalaryna tübırımen, tübegeilı özgerıs engızu kerek. Al, endı, tobyrdyŋ köŋılıne qarap, aŋsaryn baǧyp, onyŋ talap, tılegın qanaǧattandyru – bos äureşılık. «Halyq edık qara şybyn esebınde» degen sözdı aitqan men emes, Nūrtuǧan şaiyr bolatyn. Al sol «şybyn» şarq ūryp jürıp qaida barmaidy, ne närsege qonbaidy, sonyŋ bärın talǧamai taŋdaiǧa tata beru kerek pe? Älgı nemeŋ ünemı şyryn jinauǧa daǧdylanǧan bal arasy bolsa, bır särı. Mıne, osydan da bırşama tüiın jasauǧa bolatyn şyǧar dep oilaimyn.
Jalpy, uaqyt yŋǧaiy men söz oraiy kelgenın sezınıp, jyrşy ǧana emes, dästürlı änşı, küişılerge de erekşe märtebe (status) beru kerek degendı aita bastadyq. Öitkenı, bolaşaqta būl sanatqa tolyq jauap bere alatyn ūlttyq mūra ielerın memleket erekşe qamqorlyqqa alyp, dästürdı tırı küide jetkızuşılerge märtebe berıp, aldymen tūlǧanyŋ qara basyn saqtap qaluǧa naqty şara qabyldanuy tiıs. Al ūlttyq mūra türlerıne tüpkılıktı köŋıl bölınbeidı eken, olai bolsa än, küi, jyr önerın joǧary oqu oryndarynda oqytudyŋ da qajetı şamaly. Nege? Qūr dalaǧa, maqsatsyz şaşylyp jatqan biudjet qarajatynyŋ basqa, tiımdırek salaǧa baǧyttalǧany jön. Menıŋ bıletınım, kölgır närsemen köz aldauǧa bolmaidy. Obyrǧa duşar bolǧan beibaqtyŋ köŋılın qaldyryp, ümıt otyn söndırmeu üşın ǧana «Jaqsy bolyp ketesıŋ!» dep qanşa jerden dem bere söilegenmen, ol tübı öledı. Aityp otyrǧan mäseleŋız de tap osyǧan ūqsas jait. Jylyna bırneşe student hatirşat alyp, bırşama jūrt joǧary oqu ornynda därıs beru arqyly näpaqasyn mūǧalımdıkten tauyp, jep jür eken dep nesıne köz boiauşylyqpen ainalysamyz. Şyndyqty moiyndaudyŋ özı – erlık! Men basqany bılmedım, bılgenı barlar bolsa, aita jatar.
– «Mädeniet turaly» zaŋda ūlttyq mädeniet, ony qorǧau turaly bır auyz söz joq. Myna türımızben bız san ǧasyrlardan bızge jetken jauharlarymyzdy saqtap qala alamyz ba?
– Dūrys aitasyŋ, ūlttyq mädeniet ökılderın qorǧau jäne olardyŋ qorǧaluy degen mäselenı kün tärtıbıne köteretın uaqyt jettı. Jaqsy, türlı sebeptermen būryn köterılmese de, bügın köterıp, dausymyz jetken jerge deiın aituǧa tiıspız. Öitkenı, ūlttyq öner şynymen de joiylu qaupınıŋ az-aq aldynda tūr. Balet ärtısı siiaqty bilemedı demeseŋ, dästürlı änşı, küişı, jyrşylarǧa da erekşe märtebe berılu kerek. Menıŋ ne jaiynda aityp otyrǧanymdy qazırgı qoldanystaǧy «Mädeniet turaly» zaŋnyŋ 15-1 babyndaǧy «Käsıbınıŋ özındık erekşelıgı bar mädeniet ūiymdary ärtısterın memlekettık äleumettık qoldau – Gosudarstvennaia sosialnaia podderjka artistov organizasii kultury so spesificheskoi osobennostiu professii» degendı oqyǧandar bıledı. Zaŋda oryndauşylyq öner (tıptı jyrşylyq, änşılık, küişılık öner dep te körsetılmegen. – avt.) mädeni qūndylyqtar qatarynda atalǧanymen, balet ärtısıne berılgen erekşe märtebe men kömektıŋ türlerı özıŋ aityp otyrǧan jyrşyǧa berılmegen. Berılgenıŋ ne, jyrşy jaiynda, jyrşylyq dästür turaly, onyŋ ūlttyq, äleumettık maŋyzy haqynda synyq söilem joq. Soǧan qaraǧanda, eger bız Abzal Qūspan siiaqty sauatty zaŋgerdıŋ töŋıregıne bırıgıp, erekşe zaŋ qabyldau (nemese qoldanystaǧy zaŋ aktılerıne tiıstı özgerıs engızu) men erekşe märtebe beruge yqpal jasamasaq, myna türımızben, esek aiaŋ jürısımızben qandai asyldy da saqtap qala almaimyz-au dep qorqamyn. Būǧan bailanysty oiymdy sözımnıŋ ılkı bastamasynan berı tarqattym. Jalpy, dästürdıŋ tırı qalpyn saqtap qalu üşın, amalyŋ joq, aldymen jaǧdaidy közı tırı adamǧa jasaisyŋ. Boldy, endı ne deseŋ de, basqa äŋgımenıŋ basy artyq.
– «Ūlt degenıŋ şynymen, üş-tört kısı ǧana ma?» – deidı Esenǧali Rauşanov. Şynynda da, ūlt mäselesıne kelgende köp kısınıŋ kejegesı keiın tarta beruınıŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Onyŋ sebebın jūrttyŋ denı bıledı, bıraq jamanatty bolyp aitqysy kelmeidı. Bız – genosid körgen, aştyqtan ölgen, türlı ındetke, saiasi maqsatpen qyrǧynǧa ūşyraǧan, tıptı, ūlt retınde joiyp jıberuge syrttai ükım şyǧarylǧan ūltpyz. Sodan da bolar äbden ezılıp, eseŋgırep qalǧanbyz. Qarsy şyǧu tügılı, aitudyŋ aqyry ne närsege ūryndyratynyn aldyn ala, artymyzben sezıp tūramyz. Onyŋ üstıne bızdıŋ ūr da jyq, übıjık «bailarymyz» bar. Ūlt taǧdyryna qatysty ne aitsaq ta, qanşa jerden ūlt qamyn oilaǧymyz kelse de «Oibai, sol auzyn tük basqan, qolaŋsa sasyǧan neme men syǧyrköz ne oilap qalar eken?» dep ūia būzbauǧa daǧdylanǧan qazaqy qatyn qūsap basymyzdy jaulyqtyŋ astyna jasyryp, qorǧaştai beremız. Közınıŋ otynan airylǧan ūlttyŋ dertı meŋdeidı. Qorqamyz, öitkenı arǧy dılımız qorqaq. Ǧajaby sol, qasqa bolǧan sol «qasietımızdı» jasyrǧymyz keledı. Oi, Alla-ai, jer betınde bız siiaqty ekı-üş maidanǧa qatar qyzmet ete beretın halyq bar ma eken, älde joq pa? Qaidam, joq siiaqty ǧoi. Bolsa, estır edık-au olardyŋ da äuselesın. Al endı köptıŋ yǧynda jüru üşın onşa artyq alqyl men jıgerdıŋ keregı joq. Eŋ bastysy, oqys oily, sūŋǧaq boily, taǧysyn taǧy erek qasietterge ie ekenıŋdı bıldırmeseŋ boldy, jyly aǧysty boilap, jylystap jüre beresıŋ. Ondai adamǧa ūlttyŋ keregı ne? Jüre bermei me, ışken-jegenıne mäz, keuılı mäŋgı jaz bolyp…
