Erteŋ ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry atanǧan jalǧyz qazaq, aviasiia general-maiory Talǧat Bigeldinovtıŋ tuǧanyna 100 jyl tolady. Osydan däl bır ǧasyr būryn tamyljyǧan tamyzdyŋ 5-jūldyzynda Aqmola oblysy Maibalyq auylynda tuǧan daŋqty ūşqyş qos «Altyn Jūldyzdy» öŋırıne taǧyp, közı tırısınde-aq aty aŋyzǧa ainaldy. Elımızde batyrdyŋ atymen köşeler, oqu oryndary atalyp, eskertkışterı boi köterdı. Elordada da onyŋ atynda köşe men mektep bar. Byltyr eskertkışı tas tūǧyrǧa qondyryldy.
AŞYQ ASPAN ASTYNDA TUǦAN
Bas qaladaǧy Talǧat Bigeldinov köşesı K.Kümısbekov köşesınen bastalyp, Beibıtşılık köşesınde aiaqtalady. Saryarqa, Jeŋıs daŋǧyldaryn qiyp ötedı. Ūzyndyǧy – 2056,2 m. Al byltyr Ūly Jeŋıs künı qarsaŋynda Saryarqa daŋǧyly jäne T.Bigeldinov köşesınıŋ qiylysynda batyrdyŋ eskertkışı aşyldy. Müsınşı Nūrlan Dalbai men säuletşı Rasul Satybaldievtıŋ tuyndysy qola men granitten qūiyldy. Biıktıgı 7 metrge juyqtaidy.
Jaqynda Ükımettıŋ qaulysymen elordadaǧy bırqatar bılım beru ūiymdaryna körnektı tūlǧalardyŋ aty berıldı. Sonyŋ ışınde №1 mektep-lisei Talǧat Bigeldinovtıŋ atyn ielendı.
Batyr Aqmolanyŋ ırgesınde köş üstınde, aşyq aspan astynda düniege keldı. Būl turaly özı 2000 jyly jaryq körgen «Mäŋgılıkke samǧau» («Pike v bessmertie») atty kıtabynda jazyp kettı.
«Būl oqiǧanyŋ özı soǧys jürıp jatqan kezdegı maidan dalasyndaǧy qimyl-äreketke köbırek ūqsaidy. Anam ainalasyn därıger, akuşer qorşaǧan perzenthanada nemese üide kındık şeşenıŋ qolynda bosanǧan emes. Menıŋ tuystarym qazaqşa ömır sürudıŋ qajettılıgınen tuyndaǧan basqa da köptegen malşy qazaqtar siiaqty bır jaiylymnan ekınşı jaiylymǧa bögelıp, qonys audaryp otyrǧan. Osyndai bır köş barysynda men tüiege jegılgen biık qos doŋǧalaqty arba üstınde jaryq düniege kelıppın.
1943 jylǧy qyrküiekte Dnepr üşın ūrysta oq tiıp zaqymdanǧan ūşaǧyn jau tehnikasyna soǧyp jaryp, özı qas-qaǧym sätte ūşaqtan sekırıp ülgerıp, eren erlıgımen ärıptesterın taŋǧaldyrsa, sol jyly köktemde jaudyŋ joiǧyş ūşaǧyn (istrebitel) atyp tüsırgen tūŋǧyş şabuyldauşy-ūşqyşqa (şturmovik) ainaldy
Al būl jolǧy köşudıŋ sebebı basqaşa edı. Bükıl Aqmola öŋırıne belgılı däuletı tasyǧan Ǧalibai degen myrza kämpeskeden qūtylu üşın menıŋ Tüsıpbek äkeme jäne Bigeldı atamyzdan taraityn keibır basqa tuystaryna malyn Altai taularyna aidap saluyn tapsyrady. Barar jer alys. Baidyŋ maly az emes: mal basynyŋ sany on bes myŋnan köp bolsa, onyŋ ışınde jylqynyŋ özı myŋnan asady.
Ekıqabat şeşem köş jyljyǧanda basqa äielder siiaqty tüienıŋ üstınde otyrady – būlai yŋǧaily ärı jūmsaq. Tek tolǧaq jaqyndaǧan kezde ony sondai tüiege jegılgen arbaǧa auystyrady. Mıne, sonyŋ üstınde aşyq aspan astynda ömırge kelıppın. Būl oŋtüstıkke bet alǧan köştıŋ köp bolsa ekınşı, ärı ketse üşınşı künı bolar. Bızdıŋ auyldan alys emes. Aqmola ırgesındegı Maibalyq kölınıŋ jaǧasynda bolǧan oqiǧa. Atymdy Talǧat dep qoiypty. Äkemnen jäne sol köşke qatysqan osy oqiǧanyŋ basy-qasynda bolǧan tuǧan-tuystarymnan estıgen äŋgımenıŋ mazmūny osyndai» dep jazady onda batyr.
Tarihtaǧy tūŋǧyş Talǧattyŋ äkesınıŋ aty – Tüsıpbek. Bıraq Tüsıpbektıŋ ınısı Jüsıpbekte bala bolmaǧandyqtan, aǧasynyŋ rūqsatymen säbidı bauyryna basqan. Batyrdyŋ Keŋsaidaǧy ziratyndaǧy qūlpytasta da Talǧat Jüsıpbekūly Bigeldinov dep jazylǧan. Alaida batyr turaly köp derekte Jaqypbekūly bolyp berılıp jür.
ORYNDALǦAN BALA ARMAN
Aumaly-tökpelı sol zamanda Bigeldı äuletı Bışkekke jetkende būl aimaqty qyzyldar ielenıp, mal iesı Ǧalibai myrza Qytai asyp ülgergen eken. Terıskei aimaqtan jetken jan-januardy keŋes ökımetı qabyldap, anyqtamaǧa qyzyl komissar Mihail Frunzenıŋ özı qol qoiǧan. Mıne, osy qūjattyŋ Talǧattyŋ Saratovtaǧy aviasiia mektebıne qabyldanuyna septıgı tidı. Al odan būryn Talǧat Bışkektegı aeroklubta oqydy. Oǧan da oŋai tüspedı. 1938 jyly oquǧa tüserde Talǧattyŋ boiy ūşaq kabinasynan aspaityn. Tiıstı komissiia boiynyŋ tapaldyǧyna qarap, onyŋ 16 jasta ekenıne senbedı. Alaida yntaly bala jıgıt alǧan betınen qaitpai, öz bılımı men bılıgın qaita-qaita däleldeuınıŋ arqasynda oquǧa qabyldanady.
Talǧat bala kezınen ūşqyş boludy armandady. Bıraq äkesı därıger boluyn qalady. Ūlynyŋ aeroklubta oqyp jürgenın estıgende: «Qatelesken joqsyŋ ba, Talǧat? Keiın ökınbeisıŋ be? Būl öte qauıptı ǧoi. Sen bızdıŋ jalǧyzymyzsyŋ ǧoi. Senımen bırdeŋe bolyp qalsa, anaŋ ekeumız şydamaimyz. Bızdı oila, Talǧat» dedı. Talǧat bolsa: «Äkeşım, eşqandai qaiǧy bolmaidy. Maǧan senşı. Men ūşudy armandadym, mıne, qazır ūşyp jürmın. Sen menı tüsınbeisıŋ be?» dep jauap berdı. Sonda äkesı: «Jaraidy. Öz jolyŋdy özıŋ taŋdadyŋ. Būl jolyŋ tık jäne adal bolsyn» dep batasyn berdı.
Bır künı aeroklubka äskeri-aviasiialyq mektepterge kursanttardy taŋdauǧa äskeri äue küşterı mamandarynan jasaqtalǧan arnaiy komissiia keldı. Talǧatpen söilesıp, «bai balasysyŋ, senı äskeri mektepke almaimyz» degende ol üiıne jügırıp baryp, baiaǧy M.Frunze bergen qūjatty alyp kelıp, körsettı. Sonyŋ arqasynda Saratovtaǧy aviasiia mektebıne qabyldandy. 1940 jyldyŋ jazynda sol oquyna attandy. Osy mektepte ekı jyl oqyp, serjant şenımen bıtırgen soŋ, Chkalovtaǧy bombalauşy ūşqyştar mektebın aiaqtaidy. Al qan maidanǧa attanar aldynda İjevsk qalasynan «İl-2» şturmovigımen ūşudy üirenıp şyǧady.
JAUDY ÄUEDEN JUSATQAN
Äskeriler arasynda «ūşqyş tank» dep atalyp ketken «iliuşaǧa» basy bütın bauyr basyp, 1942 jyly maidanǧa attanady. Osy özı bır körgennen qatty ūnatqan ūşaqpen kök jüzınde 500 saǧat bolady. 305 ret äskeri şabuylǧa şyǧyp, jau ūiasy – Berlindı aluǧa qatysady. Faşister özderıne aiausyz ölım oǧyn sepken Talǧat mıngen ūşaqty «qara ajal» dep ataǧan. 23 jasynda ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn ielenıp, soǧysta nebır közsız erlık körsettı.
Ol Rjev, Staraia Russa, Smolensk qalalaryn azat etuge qatysty. Ukrainanyŋ Harkov, Poltava, Kremenchuk qalalarynyŋ aspanynda jaumen jantalasa aiqasty. Dnepr, Bug özenderınıŋ üstınde jaudyŋ qanşama ūşaǧyn jandyrdy. Moldova, Rumyniia, Polşa jerındegı aiqastyŋ alǧy şebınde boldy. Soǧys aiaqtalar jyly Breslau, Oppeln, Praga, Berlin maŋaiyndaǧy joiqyn soǧystarǧa qatysty.
1943 jylǧy qyrküiekte Dnepr üşın ūrysta oq tiıp zaqymdanǧan ūşaǧyn jau tehnikasyna soǧyp jaryp, özı qas-qaǧym sätte ūşaqtan sekırıp ülgerıp, eren erlıgımen ärıptesterın taŋǧaldyrsa, sol jyly köktemde jaudyŋ joiǧyş ūşaǧyn (istrebitel) atyp tüsırgen tūŋǧyş şabuyldauşy-ūşqyşqa (şturmovik) ainaldy. Al «Messerşmittıŋ» ışınde otyrǧan adam – äue şaiqasynyŋ şeberı, 108 ūşaqty atyp tüsırgen İspaniia, Fransiia men basqa elde körsetken erlıgı üşın marapat alǧan kapitan fon Ditrih edı. Jas Talǧattyŋ būl jaŋa ädısı joǧary baǧalanyp, ol soǧystaǧy alǧaşqy marapaty – ekınşı därejelı «Otan soǧysy» ordenın aldy.
1944 jyldyŋ 26 qazanynda 22 jastaǧy leitenant Bigeldinovke Znamenka, Kirovograd qalalaryn bosatu kezındegı erlıgı men äskeri şeberlıgı ärı atyp tüsırgen tört jau ūşaǧy üşın Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧy berıldı. 1945 jyldyŋ 27 mausymynda Talǧat Bigeldinov ekınşı ret Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyn ielendı. Būl joly ol eskadriliany şeber basqaru men Krakov, Oppeln (qazırgı kezdegı Opole), Katovise, Breslau (qazırgı kezdegı Vroslav), Berlin qalalary üşın şaiqastardaǧy äskeri erlıgı üşın marapattaldy.
Talǧat mıngen ūşaqta №13 sany taŋbalanǧan. Būǧan basqalar ürke qaraityn bolsa, ūşqyş özı üşın būl san baqytty ekenın aitady. Onyŋ üstıne äuege köterıler aldynda Talǧat ärqaşan äjesı üiretken dūǧany oqidy eken. Aituynşa, osy dūǧanyŋ arqasynda oǧan oq darymai, soǧystan aman oraldy. «Balalyq şaǧymda maǧan meiırımın aiamai tökken jalǧyz adam boldy. Ol 101 jas ömır sürgen asyl äjem edı. Men aeroklubta oqyp jürgenımdı bılgennen keiın «balam, saǧan bır dūǧa üireteiın. Jaŋbyr jausa, naizaǧai jarqyldasa, sony oqy, sonda naizaǧai saǧan tüspei, qasyŋnan ötedı» dep, üiden, iaǧni saparǧa şyqqanda aitylatyn dūǧany üirettı. Osy dūǧany aitpai ūşaqqa mıngen emespın» deidı ol.
ŞAIаHMETOV ŞARAPATY
Soǧystan keiıngı beibıt ömır bastalǧanda, Talǧat Bigeldinov 1956 jylǧa deiın KSRO Äskeri-äue küşterınde öz qyzmetın jalǧastyra beredı. 1957 jyldan 1970 jylǧa deiın azamattyq aviasiiany basqaryp, Almaty, Aqmola, Arqalyq, Qyzylorda, Taraz syndy köptegen qalada äuejai salu ısıne ölşeusız üles qosty. 1968 jyly Mäskeu qūrylys-injenerlık institutyn bıtırıp, Qazaq KSR Memlekettık qūrylys komitetınıŋ jüiesınde basşylyq lauazymdarda qyzmet ettı.
KSRO 2-3-ınşı, 12-şaqyrylymyndaǧy Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty boldy. Ūly Otan soǧysynyŋ mügedekterı men jetım balalarǧa kömek beretın qaiyrymdylyq qordyŋ prezidentı bolyp jūmys ıstedı. Ömırınıŋ soŋǧy 40 jylynda aty aŋyzǧa ainalǧan ūşqyş omartaşylyqqa den qoiyp, ara ösırgen. Osy ıstı «ermek» pen «beibıt eskadrilia» dep atap, oǧan bar bos uaqytyn arnapty.
«Onyŋ tuǧan halqyna eŋ alǧaş tanymal boluyna sebepşı bolǧan Jūmabai Şaiahmetov eken. Mäskeu temır jolynyŋ Qazan vokzalynda keudesı orden-medalǧa tolǧan, onyŋ üstıne qos «Altyn Jūldyzy» jarqyraǧan bır äskeri qyzmetşımen kezdeisoq tanysady. Qyrǧyzstanda tūratynyn, qazaq ekenın, endı üiıne demalysqa bara jatqanyn bılgen soŋ SK hatşysy qolma-qol elge telefonmen pärmen beredı. Būdan soŋ qazaq batyry mınıp, Frunzege baǧyt tüzegen poiyz Aqtöbede, Şalqar stansasynda, Qyzylorda men Şymkentte säl kıdırıp, töteletıp Şuǧa bır toqtap, Almatydan bır-aq şyǧady. Jol-jönekei bolǧan kıdırıs kezınde barlyq jerde halyq köp jinalyp, batyrdy därıptegen mitingter ötedı, oǧan erekşe syi-qūrmet körsetedı. Toi-tomalaq bıttı-au degen kezde Talǧat Bigeldinov tūraqty mekenı – Pışpekke jol tartady.
Keiın Jūmekeŋ arnaiy vagon jıberıp, aǧamyzdy barlyq tuysymen arnaiy qonaqqa şaqyrady. Sodan soŋ aǧaiyn-tuysynyŋ bärı keiın qaityp, Talǧat aǧamyz Almatyda bırjola tūraqtap qalǧan eken» dep jazdy belgılı publisist Amantai Käken batyr turaly bır maqalasynda.
ÄUEJAIǦA ATY NEGE BERILMEIDI?
1980 jyldyŋ 4 şıldesınde Talǧat Bigeldinovke Ūly Jeŋıstıŋ 35 jyldyǧyna orai Selinograd qalasynyŋ qūrmettı azamaty ataǧy berıldı. Daŋqty ūşqyştyŋ qola müsını Bışkekte, Aqtöbe men Kökşetauda boi köterdı. Almatyda tūrǧan üiıne eskertkış taqta ornatyldy. Aqtöbedegı Äue qorǧanysy küşterı äskeri instituty men Qaraǧandydaǧy respublikalyq äskeri mektep-internaty – Talǧat Bigeldinovtıŋ atynda.
Joǧaryda jazǧanymyzdai, byltyr elordada da eskertkışı boi köterdı. Almaty nemese Nūr-Sūltan qalasyndaǧy äuejaiǧa Talǧat Bigeldinovtıŋ atyn beru turaly da köp aitylyp jür. Alaida äzırge būl ūsynys elener emes. Al būl ūsynystyŋ qisyny bar. Batyr būl äuejailardyŋ salynuyna tıkelei ülesın qosty. Onyŋ üstıne elordadaǧy äue qaqpasynyŋ tübınde düniege keldı. Jalpy kez kelgen ülken qalanyŋ äuejaiy onyŋ atyna laiyq. Sebebı batyrdyŋ bırqatar şahardaǧy äuejailardyŋ boi köteruınde özındık eŋbegı bar.
BATYRDYŊ BEIITI QARAUSYZ QALDY
Talǧat Bigeldinov 2014 jyldyŋ 10 qaraşasynda 93 jasqa qaraǧan şaǧynda ömırden ozdy. Sol künı körnektı aqyn, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty Serık Tūrǧynbekūlyna habarlasyp, batyrmen qoştasu öleŋın jazyp, gazetke beruın ötındık. Aqyn ekınşı künı «Biıktık turaly ballada» şyǧarmasyn qolymyzǧa tigızdı. Ol gazetımızge jariialandy. Onda:
…Batyrdyŋ biık bügın dara basy,
Halyqtyŋ ärı äkesı, ärı aǧasy.
Şyr etıp düniege kelgen kezde
Juylǧan erke Esılge şaranasy.
Köterıp tuǧan eldıŋ tuyn bırlık,
Qyzyǧyn qu dünienıŋ quyp jürdık.
Batyrdy attandyru kerek edı,
Suyna kök Esıldıŋ juyndyryp.
Qamyǧyp qan jūtqanda şerlengen el,
Erlık te qanmen keler, termen keler.
Süiınıp ūlyŋ süiıp jatpas pa eken,
Tuǧanda tal besıgı terbelgen jer…
El-jūrty tūrar edı basyna kep,
Tabynyp, tauap etıp tasyna kök.
Dünie-ai, Qabanbaidai batyr edı,
Jatpady Qabanbaidyŋ qasyna kep… – degen qisyndy uäj keltırgen edı.
İä, batyr Keŋsaida mäŋgılıkke damyl tapty. Taiauda «Aiqyn» gazetı batyrdyŋ beiıtı qarausyz qalǧanyn, temırmen ǧana qorşalyp, alystan köz tartpaitynyn, simvolikalyq eskertkış ornatu kerektıgın jazdy. Gazet tılşısımen kelısemız. Jalpy Talǧat Bigeldinovtıŋ ǧasyrlyq mereitoiy laiyqty atalyp ötuı kerek. Bıraq auyz toltyryp aitarlyqtai äzırge eşteŋenı körmei otyrmyz. Batyr biıkte samǧap, özın ǧana emes, halqynyŋ atyn aspandatty. Ony sol biıgınde qaldyruymyz kerek!
