Qūran Kärimde «Biletinder men bilmeitinder teŋ bola alady ma?», – degen aiat bar. Rasynda «bilekti birdi jyǧady, bilimdi myŋdy jyǧady» degendei bilimdiniŋ ala almaityn qamaly, asa almaityn asuy bolmas. İslam dinindei bilim men ǧylymǧa köŋil bölgen eşbir din joq. Alla taǧala ardaqty paiǧambaryna (s.ǧ.s.) alǧaş uahi etken aiaty bilim jöninde. Bilimge ündegen aiat edi. Bilim dindarlyq, taqualyq, şükirşilik sekildi jaqsylyqtardyŋ bastauy bolǧandyqtan, eŋ äuelgi ilähi pärmen de bilim jaily boldy.
Jaratqan Alla soŋǧy elşisine tikelei jäne külli adamzatqa jalpylai:
«Alla taǧalaǧa qūlşylyq jasa, namaz oqy» dep aiat tüsirgen joq. «Oqy, seni jaratqan Rabbyŋnyŋ atymen oqy! Ol adamdy ūiyǧan qannan jaratty. Oqy, seniŋ Rabbyŋ eŋ ūlyq. Ol – qalammen üiretti. Adam balasyna bilmeitin düniesin üiretti, – dep tüsirdi.
Alla taǧalany tanu, dūrys qūlşylyq etu jäne jännatqa aparar sara jol tek qana bilimde jatyr. Ahmet İügineki babamyz:
Ötedi abyroimen bilimdi jan,
Al, nadan beine ölik, jürse de aman.
Bilimdi bir teŋ keler myŋ kisige,
Bilimge sai paidaly özge ne bar?
Bilimmen ǧalym ösip, kökke jeter,
Adamdy nadanşylyq tömen eter.
Bilim al, Jaratqannyŋ soŋǧy elşisi
«Bilim qaida bolsa da izde», – depti.
Bilikti kerek sözdi bilip aitar,
Qajetsiz, bos sözderden boiyn tartar.
Bilimmen tanylady bir Allah ta,
Eşbir paida, qaiyr joq nadandyqta.
Şyn bilimi bolmaǧan qanşa halyq,
Tabynar qūdai jasap qoldan pūtqa, – dep öz öleŋinde bilim jäne nadandyq jaily Qūran jäne paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) sözinde aitylǧan danalyqtardy qazaqilap qysqa da nūsqa etip tüsindirgen.
İia, bilim – şyraq. Nadandyqtyŋ qaraŋǧylyǧyn seiiltip, adam balasynyŋ jolyn jaryq etetin būl – bilim. Mūhtar Äuezov: «Halyq pen halyqty, adam men adamdy teŋestiretin närse – bilim. Adamşylyqty tez jürgizu üşin köp oi kerek, oilau üşin oqu kerek», – degen. Şyndyǧynda, adamnyŋ jäne jalpy ūlttyŋ qadiri onyŋ bilimimen ölşenedi. Halyqtyŋ jeri qanşalyqty bai bolsa da, ony igeretin ǧalymy, bilimdi azamaty bolmasa odan ne paida?! Ol bailyq halyqqa nesibe bola ma? Halyqtyŋ igiligine jūmsala ma?
Äbu Huraira (r.a.) riuaiat etken hadiste «… Kimde-kim bilim izdep jolǧa şyqsa, Alla taǧala onyŋ jännatqa barar jolyn jeŋil etedi…», – degen. Mine, şynaiy Alla taǧala rizaşylyǧy üşin bolǧan bilimge beriletin syi jännat.
Äz-paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) bilim jaily bir sözinde «… Rasynda, ǧalymdar – paiǧambarlar mūragerleri. Şyn mäninde, paiǧambarlar dinardy da dirhamdy da (iaǧni, altyndy da, kümisti de) mūraǧa qaldyrmaidy. Olar bilimdi mūralyqqa qaldyrady. Kimde-kim ony (bilimdi) alsa, mol olja alǧany…», – degen eken.
Paiǧambardyŋ mūrageri bolu qandai baqyt deseŋizşi! Būl mūrany alu üşin ol kisiniŋ (s.ǧ.s.) otbasynan bolu şart emes. Basty şart – Alla taǧala rizaşylyǧy üşin degen nietpen sol ilimdi üirenu. Paiǧambarǧa (s.ǧ.s.) mūrager bolu barlyǧyna teŋdei berilgen mümkindik.
İbn Masud (r.a.) baian etken hadiste «Tek eki türli adamǧa qyzyǧuǧa bolady, biri: Alla taǧala mal-dünie bergen kisige. Ol – düniesin dūrys jolda (jaqsylyq, qaiyrymdylyq jäne Alla taǧala riza bolatyn jolda) jūmsaidy. Ekinşisi: Alla taǧala – danalyq (bilim) bergen adam. Ol – bilimine amal etedi jäne adamdarǧa da üiretedi», – degen eken.
Pende bolǧan soŋ är närsege qyzyǧyp, qyzǧana qarai beremiz. Alaida, şynaiy qyzyǧuǧa tūrarlyq dünie tek osy eki zat qana. Izgilikke jūmsalǧan dünie jäne paidaly ilim.
Din ilimi bolsyn jäne dünielik ilim bolsyn asa jauapkerşilikpen qarau qajet. Dini ilimge keler bolsa, Äbu Huraira (r.a.) riuaiat etken hadiste «Kimde-kimge bilimsiz (tarapynan) pätua aitylǧan bolsa, onyŋ künäsi pätua aitqanǧa bolmaq. Al, kimde-kim öz bauyryna tura jol basqa ekenin bile tūra basqa (baǧyt-baǧdar) berse, ol qiianat etkeni», – degen eken.
Rasynda, qazirgi taŋda baǧzy jastar sondai aram piǧyldy adamdardyŋ qūrǧan tūzaǧyna tüsip qalyp jatyr. Din degen osy eken ǧoi dep şynaiy mūsylmanşylyq qūndylyqtardan alystap ketip bara jatqandary taǧy bar. Din ilimin mindetti türde meşit qabyrǧasynan üirenu kerek. Häkim Abai atamyz:
Paida oilama, ar oila,
Talap qyl artyq biluge.
Artyq ǧylym kitapta,
Erinbei oqyp köruge, – degendei meşitte bos sözden göri naqty dälel-däiekke süiengen kitaptar negizinde sizdi tolǧandyrǧan saualdar men mäselege jauap beriledi. Osy arada taǧy bir hadisti aita keteiik, İbn Omar (r.a.) jetkizgen: «Kimde-kim Alla taǧala rizaşylyǧynan basqa üşin ilim üirense nemese sol bilimmen Alla taǧaladan basqany niet etse, özine tozaqtan oryn äzirlei bersin», – degen.
Termizi jäne İbn Majah kitaptarynda Kab bin Malikten (r.a.) mynadai riuaiat jetken: «Kimde-kim ǧalymdarmen tartysu üşin, aqymaqtardy jeŋu üşin nemese özine adamdardyŋ nazaryn audaru üşin ilim üirense, ony Alla taǧala tozaqqa kirgizedi», – degen.
Bilim jaily köpşilik mūsylman qauym biletin myna hadiske nazar audaraiyq, Alla elşisi (s.ǧ.s.): «Bilim alu ärbir mūsylmanǧa paryz», – degen.
Osy hadisti tarqatyp aityp körelik. Aldymen, mūsylmanǧa barlyq bilimdi oqu paryz emes ekendigin bilgenimiz jön. Ol – öz jaǧdaiyna (jaǧdai men uaqyt talabyna sai adamǧa ömirinde asa qajetti, ol – imanşarty, eŋ qajetti qūlşylyq pen qarym-qatynas ükimderin bilu, özin asyraityndai därejede rizyq nesibesin tabu men eŋbek etu jolyn üirenu bolyp tabylady.
Mūsylman bolu üşin usul äd din iliminen imanǧa jetkizetindei bilim alu – paryz. Al, Alla taǧala paryz etken amaldardy bilip, tanu jäne onyŋ şegin bilu üşin fiqh ilimine den qoiu mindetti. Al, rizyq tabu jolynda, küneltu üşin şamasy kelgen därejede tirşilik ilimin üirenu qajet. Demek, İslam dininiŋ maqsaty – adam balasyn būl dünie jäne aqyrette baqytqa jetkizu. Baihaqi riuaiat etken hadiste: «Sender tekteriŋdi tuysqandaryŋa baryp tireletinge deiin üireniŋder, sosyn doǧaryŋdar. Arab tilin Allanyŋ kitabyn tüsinetindei üireniŋder, sosyn doǧaryŋdar. Jūldyzdardy jer men suda jol tabatyndai därejede üireniŋder, sosyn doǧaryŋdar», – dep aitylǧan) bailanysty bilim aluy paryz.
Sondyqtan, bilimniŋ abzaly – ǧylymhal, amaldyŋ abzaly – sony saqtau dep aitylǧan. Mūsylmanǧa, qandai jaǧdaida bolsyn, öziniŋ hal-qadirine qatysty bilimdi üirenui – paryz. Eger, namaz oqu moinyna paryz bolsa, namazdyŋ paryzyn öteitindei mölşerde üirenui – paryz, uäjibin öteitindei mölşerde üirenui – uäjip. Öitkeni, namaz paryzyn oryndauǧa sebep bolatyn närse – paryz, al uäjibin oryndauǧa sebep bolatyn närse – uäjip sanalady. Sol sekildi oraza jäne mal-mülki, zeket mäselesinde de osylai bolmaq. Moinyna qajylyq paryz bolsa, sony öteitindei bilim aluy – paryz. Sauda-sattyqpen ainalysatyn bolsa, sauda mäselesin üirenui – paryz.
İia, mūsylman balasy dini de düniiaui ilimdi qatar alyp jürui läzim. «Men asa taqua bolǧym keledi», – dep tek Qūran oqudy, namaz oqudy üirenip, qalǧan ilimderge nemqūraily qarau jön emes. Qate pikir. Jeitin asymyz halal boluy üşin mūsylman balasy mal jäne egin şaruaşylyǧymen ainalysuy qajet. Öndirilip jatqan önimge haram qospa qosylyp ketpeui üşin tehnolog, biolog jäne himik mamandar asa qajet. Em qabyldaǧanda biz paidalanyp jatqan däri-därmekter, medisina qyzmeti dinimizge sai ekenin biluimiz üşin farmasevt jäne de basqa därigerlik mamandyqtardy igeruimiz qajet. Din degenimiz – tek meşit aiasymen şekteletin dünie emes. Din – bizdiŋ ömirimizdiŋ barlyq salasyna tereŋ aralasatyn dünie. Adam balasy nege mūqtaj bolsa, qandai zatty tūtynatyn bolsa din oǧan öz jauabyn aita alady. Tek, biz sol jauapty tabuymyz üşin oquymyz, ilim üirenuimiz qajet.
Qūranda Änbiia süresinde «… Bilmeseŋder bilim ielerinen sūraŋdar»,– dep ämir etilgen.
İbn Abbas (r.a.) riuaiat etken hadiste «Bir bilimdi mūsylman şaitan malǧūn üşin myŋ jai bilimsiz qūlşylyq etuşi pendeden qauiptirek», – dep aitylǧan. Öitkeni, bilimdiniŋ amaly men äreketi ilimge süienilip jasalady. Onda qatelik bolmaidy. Ilimdi qatelik jasauǧa qorqady. Rasynda, eŋ taqua adam ol – ilimdi mūsylman. Būl – Qūrannyŋ sözi. Alla taǧala «Rasynda Alla taǧaladan pendeleri işinde ǧalymdar qorqady», – degen. Bilimsiz adam qatelik jasaudan qoryqpaidy. Nadan adamnan bireu bir mäsele sūrasa, bilmeimin dep aitudyŋ ornyna qoryqpai, öz oiyn şariǧattai etip aita beredi. Al, bilimdi adam sūrauşyǧa birden jauap bermei, men kitaptan taǧy bir ret köreiin dep asa jauapkerşilik tanytady. Mine, sondyqtan da bilim üirenu tipti künäniŋ keşiriluine birden-bir kaffarat amal bolyp sanalady. Paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) «Kimde-kim ilim izdese (üirense, oqysa) ol amaly ötken künälaryna kaffarat bolady», – degen.
Bügin barlyq oqu ornynda oqyp, bilim jolyna qadam basyp jatqan oquşy jäne studentterge, äsirese özimizdiŋ medrese şäkirtterine häkim Abai atamyzdyŋ:
Ǧalym bolmai nemene,
Balalyqty qisaŋyz?
Bolmasaŋ da ūqsap baq,
Bir ǧalymdy körseŋiz.
Ondai bolmaq qaida dep,
Aitpa ǧylym süiseŋiz, – dep sözin aita otyryp, Alla jar bolsyn deimin!
Qalijan Zaŋqoev,
QMDB naib muftii,
«Nūr-Astana» meşitiniŋ bas imamy
