Bır ändı bırı bılıp, bırı būzyp…

Täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldarynan bastap ūlttyq ruhymyzdy qalpyna keltıruge nazar audaryp, «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda atqarylǧan igılıktı ıster «Ruhani jaŋǧyru» ideiasymen sabaqtasqan edı. Tek ūltymyzdyŋ telegei-teŋız folklorlyq qazynasyn jinaqtauda anau-mynau emes, 100 tomdyq «Babalar sözı» seriiasy düniege keldı. «Ūly dalanyŋ jetı keremetı» aiasynda «Dala folklory men muzykasynyŋ 1000 jyly» jobasyn ūsynyp otyr.

Jastardyŋ sanasyn Ba­tystyŋ daŋǧaza muzykasy jaulap alǧan bügıngı taŋda zaman aǧymyna sai ūrpaqtan-ūrpaqqa jalǧasqan qazaqtyŋ qara öleŋınıŋ, halyq kompozitorlary änderınıŋ qadırı qaşqany jaily būryn da köp aitylyp, jazylyp jür. Bügıngı änşılerımız halyq änderı men halyq kompozitorlary halyq änderınıŋ jauhar sözderın būrmalap, jünın jūlǧan tauyqtai etıp tastaityny janyŋyzǧa batady.

Halyq änderınıŋ qasietı onyŋ äuenınde ǧana emes, sözıne de jasyrynǧan. Mäselen, «Gauhartas»-taǧy: «Anaŋnan ainalaiyn senı tapqan», «Bır mysqal»-daǧy: «Köterıp alaqanǧa otyrsaŋ da, salmaǧy bılınbeidı bır mysqaldai», «Sūrşa qyz»-daǧy: «Dariia­nyŋ jarǧa soqqan tolqynyndai, köz süzgen körıngenge köŋıl – arsyz» degen siiaqty ǧajaiyp teŋeuler än äuenınıŋ qūdıretın odan saiyn asqaqtatyp tūrǧan joq pa?! Bıraq «äp-ädemı än edı, pūşyq aityp büldırgenı bolmasa» degendei, halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ än sözderın būrmalap aityp, berekesın qaşyryp, qūnyn tüsırıp jürgen «änbūzar» änşıler jaily söz qozǧala bermeitını taŋdandyrady. Bälkım, mūndai būrmalaularǧa män beretın, söz qadırın bıletın tyŋdar qūlaqtyŋ azaiyp bara jatqanynan şyǧar. «Halyq kompozitorlarynyŋ änderı kezınde hatqa tüspegendıkten, sözınıŋ būrys-dūrysyn qalai däleldeimız?» degen oi da men siiaqty «auzy qyşyǧandarǧa» tosqauyl bolatyn şyǧar. Bıraq halyq kompozitorlarynyŋ änderı kezınde hatqa tüspese de, keşe ǧana ömırden ötken Jüsıpbek Elebekov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Däneş Raqyşev, Mädeniet Eşekeev, Jänıbek Kärmenov syndy qūima qūlaq, jez taŋdai änşılerımız jetkızgen, bügınde közı tırı Qairat Baibosynov, Ramazan Stamǧaziev syndy talantty da talǧampaz änşılerımız oryndap jürgen nūsqadan üirense, şyndyqtan onşa alşaq ketpes edı. Bıraq köp änşınıŋ būǧan qūlqy joq siiaqty. Şyn mänınde, halyq änderınıŋ sözın terıs aitsaŋ, maǧynasy da būrmalanyp, tompaq körınıp tūrady.

Halyq änındegı «Qara taiǧa jarasar qara terlık,

Er jıgıtke jarasar töten erlık» degen joldardyŋ soŋǧy jolyn «jıgıtke jaraspaidy töten erlık» dep būrmalap jürmız. Er jıgıt kerısınşe töten erlıgımen közge tüsedı emes pe?! Mümkın «asa qairat bas jarar» degen maqalǧa keltırgısı keletın şyǧar. Onda «jaraspaidy» emes, «basyna tiedı», «paida äpermeidı» degen siiaqty aitar edı ǧoi.

Ölebai Änetūlynyŋ «Dudar-ai» änınde köptegen änşımız:

«Dudar-ai, keler bolsaŋ, tezırek kel,

Ornyŋa öŋşeŋ jaman talasyp jür» dep aitady (Sembek Jūmaǧaliev, Quanyş Jeksenūly, t. b.). Märiiam Jagorqyzyna jamandar emes, orys pen qazaqtyŋ nebır myqty jıgıtterı talasqan şyǧar. Jamandar talasqan qyzǧa ǧaşyq bolu – Düisendei jıgıttıŋ bedelıne syn. Ärine, talasyp jürgen jıgıtter Düisenmen salystyrǧan naşar dep, salystyrmaly türde tüsınuge bolar. Äitkenmen būl jerde basqa ūlt bola tūryp, Märiiamnyŋ qazaqqa ǧaşyq boluy ännıŋ negızgı ideiasy ekenın ūmytpaiyq. Tıptı «ornyŋa orys, qazaq» degen tırkestegı «o» dybysynyŋ ündestıgı mätınnıŋ körkemdıgın asyryp tūrǧan joq pa?! (mümkın änşıler keŋes däuırındegı saiasat saldarynan orystardy orys deuden de qorqyp, taisatyp aitqan şyǧar).

Al halyq änı «Dünie-ai»-dyŋ qa­iyrmasyn Janbolat pen Jazira, olar ǧana emes, köptegen änşı:

«Byltyrǧy men biylǧy-ai,

Qolda joqtyŋ qiyny-ai» dep aityp jür. «Byltyrǧy men biylǧy-ai» degen jolda ne män bar? Būl ännıŋ ejelden qalyptasqan, köp änşıler aitatyn nūsqasy boiynşa 1-jol «Byltyr qūlyn, biyl tai» deitını qaida? «Byltyr qūlyn, biyl tai» deu 3-4-joldaǧy «ūstaranyŋ jüzındei, audarylǧan dünie-ai» degen joldardaǧy oidy sabaqtap, zamannyŋ ötıp bara jatqanyn, keşegı qūlynnyŋ biyl tai bolǧanyn qisynmen aityp tūrǧan joq pa?! Janna Orynbasarova: «Qyzyl qūmda auylym» änınde: «Oimaq auyz, külım köz, qūralai qas» dep aitady. Qasty qūralaiǧa teŋegendı bırınşı ret estıdık. Dūrysy «Oimaq auyz, qiǧaş qas, qūralai köz» ǧoi.

Öleŋ degen dünienıŋ qara sözden basty aiyr­maşylyǧy, basty körkemdıgı ūiqasta ekenın bärımız bılemız. «Bärımız bılemız» deimın, qarapa­iym oqyrman emes, änşılerımızdıŋ än sözındegı ūiqasty bılmeitını taŋǧaldyrady. Qūdai-au, ūiqas joq bolsa nesı än sözı, nesı poeziia! Halyq änın aitatyn köptegen änşı bırdıŋ basy, bırdıŋ aiaǧyn būtyp-şatyp aita beredı

«Jıgıtter» toby Tūrymnyŋ änı «Kerım-au, aidai»-daǧy «Aiyrdy ǧoi moinyma ılıp qūrym» degen jolyn «moinyma salyp qūrym» dep aitady. Būl da qazaq tılınıŋ qūrylymyn bılmeitın änşılerdıŋ qareketı. Äitpese qazaq «moiynǧa qūrym salyp» dep aitpaidy. «Moinyna belbeu salyp, Qūdaidan tılek tıleidı. Al adamdy masqaralaǧanda qūrymdy moinyna salmaidy, ıledı».

Köp änşı halyq änderınde jiı qaitalanatyn «Kölde jüzgen aqqudai mamyrlaimyn» degen joldy «Kölden ūşqan aqqudai mamyrlaimyn» (Gülmaidan Sündetova) dep şyrqaidy. Ūşyp bara jatqan aqqu qalai mamyr­lamaq? Bıraq onda änşınıŋ şaruasy joq siiaqty. Mūndai än arasy «böten sözben bylǧanǧan» qazaqy ūǧym, qazaqy söz tırkesıne jat sözder «Säulem-ai» änınde de kezdesedı. «Säulem-ai» änınde köptegen änşı «tomaǧasyn sypyrǧan laşyndai, säulem-ai» degen joldy «tomaǧasyn aldyrǧan» dep aitady. Qazaq «tomaǧasyn sypyru, alu» dep aitady. «Aldyrǧan» dese maǧynasy özgerıp ketedı. Tūraqty tırkestı būzu – qazaq tılın şūbarlaudyŋ bır körınısı.

Köptegen änşımız (onyŋ ışınde halyq änderın şyrqaudyŋ maitalmandarynyŋ bırı Klara Tölenbaeva da bar) halyq änı «Aq dariǧa»-daǧy «Bäigeden bır at keler oinaqtaǧan» degen joldy da «bäigeden ekı at keler oinaqtaǧan» dep būrmalap aityp jür. Bäigeden ekı at ozyp kelmeidı, bır at ozyp keledı ǧoi. Ol alaman jarysta şaldyqpai, oinaqtap, barlyq atty artqa tastap keledı.

Halyq kompozitorlarynyŋ baspa betınde ärı belgılı änşılerdıŋ oryndauynda dūrys jetken änderınıŋ özın kei änşılerımız terıs-qaǧys aitady. Mysaly, änşı Nūrjan Qaljan äigılı «Aqmaŋdailym» änındegı «Qolymdy jetkızgendei kökte Künge» degendı «Qolymdy jetkızgendei Kün men Aiǧa» dese, änşı Bolat Qūsaiynov Äset Beiseuovtıŋ «Aǧalarym» änındegı:

«Qajymas qara narym,

Keŋ baitaq daladaiyn» degen joldardy «qajymas qara narym, keŋ baitaq dalalarym» dese, Marjan Arapbaeva Şämşınıŋ «Keşıkpei kelem dep eŋ» änındegı «Ai tuyp keledı qiiaqtanyp» degen joldy «Ai tuyp barady qiiaqtanyp» deuıne jol bolsyn. Ana tılımızde «ai tuyp barady» degen tırkes joq ekenın şalqūiryq aqyn Mūhtar Şahanov tügıl, qarapaiym qazaq bıledı. Al «Qoŋyr» toby Sadyq Kärımbaevtyŋ «Aqtamaq» änınde «Şyǧa kelseŋ jarq etıp būlt astynan» deidı. Qyz būlt astynan qalai şyqpaq? Dūrysy «Şyqqan kündei jarq etıp būlt astynan». «Salamat» toby Mūqaǧalidyŋ sözıne jazylǧan «Mahabbatty armandaimyn» änındegı «Aq qazdardyŋ ışınen aqquymdy ajyrata almaǧan sor maŋdaimyn» degen joldy «Aq qyzdardyŋ ışınen aqquymdy ajyrata almaǧan sor maŋdaimyn» dep soǧady. Ūiat-aq. «Gäkku» telearnasynyŋ būl ändı künıne on qaita beretını tıpten soraqy. Sol siiaqty patriottyq tamaşa bır ändegı (ännıŋ aty esımde joq):

«Būlqyndy jürek, būlqyndy,

Tūlparlar örge ūmtyldy» degen tamaşa joldy köp änşıler:

«Būlqyndy jürek, būlqyndy,

Tūlparlar törge ūmtyldy» dep terıs aityp jür. Tūlpardyŋ törde ne şataǧy bar? Būl tıptı bar-joǧy tūlparlar sözın tyrnaqşaǧa ala salsa, basşylyq qyzmettegı (tördegı) aǧalarymyzdy kelekelegen ūǧym berıp tūr (ände onsyz da tyrnaqşa bılınbeidı ǧoi).

Änşılerımızdıŋ taǧy bır qatelıgı – halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ än sözınıŋ bır jolyn tastap ketu nemese öz janynan söz qosu. Mysaly, Estaidyŋ ataqty «Qorlan» änındegı:

«Ahau, arman,

Ǧūsni, Qorlan,

Ekı-ai baǧylan,

Ekeuı tuǧan eken bır anadan» degen qaiyrmasyndaǧy «ekı-ai baǧylan» degen joldy köp änşınıŋ ne üşın alyp tastaitynyna taŋǧalasyz. Ataqty änşı Aqjol Meiırbekov halyq änı «Qyzdar-ai»-dy aitqanda «Qatarymsyŋ, teŋımsıŋ» degen joldan keiıngı «Etegımsıŋ, jeŋımsıŋ» degen joldy tastap ketedı. Mümkın «etegımsıŋ, jeŋımsıŋ» degen anaiy estıletındıkten qaşyp, sypaiygerşılık tanytqany şyǧar. Bıraq äzıl än ekenın esten şyǧar­mauymyz kerek edı.

Endı janyna söz qosatyndarǧa keleiık. Aqan serınıŋ «Balqadişa»-syn «Jıgıtter» tobynyŋ oryndauynda:

«Kettı dep Balqadişa estıgende,

Qūşaqtap qara jerdı, eŋırep jylaǧanym» degen joldardy estıgende qairan ändı qor qylǧany üşın özıŋızdıŋ eŋırep jylaǧyŋyz keledı. Qūdai-au, bır ǧasyr boiy aitylyp kele jatqan «qūs jastyq» qaida?! Jaraidy, Aqan tösekte jatyp jylamaǧan-aq bolsyn, «eŋırep» jylaǧanyna jol bolsyn. Äiteuır özgertken soŋ «eŋırep» emes, «ökırıp» deu kerek edı. Al meilı opera änşılerı bolsyn, meilı basqalary bolsyn, Abaidyŋ «Aittym sälem, Qalamqas» änın oryndaǧanda Älıbek Dınışevten bastap barlyq änşı nege janynan söz qosatynyn tüsınbeisız. Abaidyŋ öleŋ turaly özı aitqandai buyn sany bırdei, «ainalasy tep-­tegıs, jūmyr kelgen» «Aittym sälem, Qalamqas» änındegı:

«…Saǧynǧanda senı oilap,

Keler közge ystyq jas,

…Bır özıŋnen basqaǧa,

Yntyqtyǧym aitylmas» degen jol­darǧa «saǧynǧanda bır senı oilap», «bır özıŋnen basqa janǧa» dep artyq bır buyn qosady. Mümkın operalyq änge tegıs jol kele bermeitın şyǧar. Onda basqa janǧa demei-aq, «basqaǧa» sözın sozyp (basqa…aaa…ǧa) nege aitpaidy degen oi tuady. Al dombyramen oryndauşylar üşın bır buyndy janynan qosu müldem qisynsyz siiaqty.

Öleŋ degen dünienıŋ qara sözden basty aiyrmaşylyǧy, basty körkemdıgı ūiqasta ekenın bärımız bılemız. «Bärımız bılemız» deimın, qarapaiym oqyrman emes, änşılerımızdıŋ än sözındegı ūiqasty bılmeitını taŋǧaldyrady. Qūdai-au, ūiqas joq bolsa nesı än sözı, nesı poeziia! Halyq änın aitatyn köptegen änşı bırdıŋ basy, bırdıŋ aiaǧyn būtyp-şatyp aita beredı. Äsırese ädette tört joldan tūratyn bır şumaqtyŋ bastapqy ekı jolyna kelesı şumaqtyŋ 3-4-jolyn qosa salady. Törtınşı joldyŋ soŋyndaǧy ūiqasatyn söz esten şyǧyp ketedı. Negızı, soŋǧy ekı jolyn ūmytyp qalǧanda öleŋdık qūrylymdy, ūiqas arqyly ärlenetın körkemdıktı esten şyǧaryp, «tise terekke, timese būtaqqa» dep perıp ötetın siiaqty. Ondai mysaldy ondap keltıruge bolady. Bärın tızudı maqalanyŋ kölemı kötermese de, sözımız däleldı bolu üşın bırer mysal keltıre keteiık. Halyq änderın naqyşyna keltıre oryndaumen köpşılık köŋılınen şyǧyp jürgen änşılerımızdıŋ bırı Ardaq Balajanovanyŋ teledidardan:

«Qaraiǧanǧa qaraimyn qaban ba dep,

Qamşylaimyn atymdy şabam ba dep,

Jerden altyn tapqandai quanamyn,

Taqiiaŋnyŋ töbesı körıngende» dep şyrqaǧanyn estıdık. Bır sözdı özgertıp aitsa bır särı ǧoi. Tanymal änşınıŋ bırınşı şumaqtyŋ 1-2 jolynan keiın ekınşı şumaqtyŋ 3-4 şumaǧyn tırkep aitqanyna jol bolsyn. Sonda ūiqas qaida qalady? Dūrysy:

«Qaraiǧanǧa qaraimyn qaban ba dep,

Qamşylaimyn atymdy ­şabam ba dep,

Ötkennen de sūraimyn, ketkennen de,

Qalqataidyŋ auyly aman ba dep».

Ardaq aitqan 4-jol «Taqiiaŋnyŋ töbesı körıngende»-nıŋ 1-joly: «Boiym baisal tartady erıngende».

Sol siiaqty halyq änı «Buryl taidyŋ» bırınşı şumaǧyn Şahizada Äbılov bylai oryndaidy:

«Taŋbasy joq, enı joq buryl taidyŋ,

Saǧasy ötkel bermeidı tereŋ saidyŋ,

Qūba jonǧa şoqytyp, şyǧa kelsem,

Qalqataidyŋ auyly ketken qaida?». Qalqataidyŋ auyly qaida ketkenın Qūdai bılsın, ūiqas qaida? Än sözınıŋ mätını bylai:

«Taŋbasy joq, enı joq buryl taidyŋ,

Saǧasy ötkel bermeidı tereŋ saidyŋ,

Qūba jonǧa şoqytyp, şyǧa kelsem,

Jūrty jatyr, auyly joq qal­qataidyŋ.

Qamşy bastym asyǧyp buryl taiǧa,

Ötkel bermei toqtatqan tereŋ sai ma?

Jūrt jaŋǧyrtyp ornynan bır kün tünep,

Qalqataidyŋ auyly ketken qaida?»

Äigılı änşılerımızdıŋ bırı Maira Iliiasovanyŋ konsert saiyn aitatyn süiıktı änı (ärine, halyq ta süiıp tyŋdaidy) osy «Buryl taidyŋ» bırınşı şumaǧyn:

«Enı joq, taŋbasy joq buryl taidyŋ,

Saǧasy ötkel bermeidı tereŋ saidyŋ,

Qūba jonǧa şoqytyp, şyǧa kelsem,

Özı joq, jūrty jatyr qalqataidyŋ» dep aitady. Auyly köşıp ketkende qalqatai (qyz) jūrtta qalmaidy ǧoi.

Al kei änşılerımız ännıŋ şumaǧyn auystyrmaǧanmen, ūiqasta tūrǧan sözdıŋ ornyn auystyryp alady.

Än sözınıŋ dūrystyǧy jaily bır habarǧa qatysqan Rauan Äbılov degen jas änşınıŋ:

«Toqtuadaq degende toqtuadaq,

Toqtuadaq jaiylar kök qualap,

Sen esıme tüskende, beu, qaraǧym,

Jata almadym tösekke tört domalap» degen halyq änınıŋ ūiqasta tūrǧan «tört domalap» tırkesın joldyŋ basyna keltırıp, «Tört domalap ornymnan tūra almadym» dep ne ūiqassyz, ne maǧynasyz būrmalaǧanyn tyŋdap otyrǧan öner şeberlerınıŋ eşteŋe demegenı qynjyltqan edı.

Qazaqtyŋ halyq änı «Sary jez qūman-ai»-dyŋ qaiyrmasyn änşılerımız tügelge juyq:

«Sary jez qūman-ai,

Otta tūrǧany-ai,

Közıŋnen ainalaiyn,

Aşyp-jūmǧan-ai» dep aityp jür. Osy «közıŋdı aşyp-jūmǧan-ai» degen jolda bır şikılıktıŋ bar ekenı aidan anyq. Öitkenı qazaq ūǧymynda közın aşyp-jūmu degen sözdıŋ balamasy «jypyq» qoi. Jypyq sūlulyqtyŋ belgısı emes, jypyq qyzdy sūlu dep qalai aitpaqpyz? Şynynda solai boldy. Aty kım ekenın bılmeimın, radiodan bır änşınıŋ:

«Sary jez qūman-ai,

Otta tūrǧany-ai,

Közıŋnen ainalaiyn,

Aqyl tūnǧany-ai» dep oryndaǧanyn estıdım. Qandai asyl söz, qandai sūlu teŋeu, qandai berık ūiqas! Kezınde bır änşı sözın ūmytyp qalǧanda ūiqas­tyryp, «közıŋnen ainalaiyn aşyp-jūmǧan-ai» dep aita saldy da, halyq arasyna osylai tarap ketken ǧoi.

Mıne, osylaişa būl künderı ännen är kettı. Köptegen «jūldyz» änşılerımızdıŋ özderı halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ äuenınde de, sözınde de bır mın joq qairan asyl änderınıŋ sözınıŋ siqyn ketırıp, sänın qaşyryp jür.

Bodauhan TOQANŪLY,

jurnalist