Soŋǧy jyldary Qazaqstan naryǧynda şetelden kelgen tauarlardyŋ ülesı kürt artty. Äsırese Qytai men Resei tauarlarynyŋ bızdıŋ bazarlarda saudasy dürkırep tūr. Ärine, arzan tauarlardyŋ köbeigenı halyqtyŋ qaltasyna tiımdı bolǧanmen, otandyq käsıpkerlerdıŋ öndırısıne kerı äserın tigızetını, tıptı saqtyq şaralaryn qoldanbasa, otandyq öndırıstı tūralatyp tynatyny köpke tüsınıktı jait.
Qazaqstannyŋ qai qalasyna barsaŋyz da bazarlarynda qaptap tūrǧan şetel tauarlaryn köresız. Öitkenı bızdıŋ el noski-şalbardan bastap şetelden alady. Al ol önımderdı elımızde öndırgenmen, onyŋ özındık qūny şetelden engen tauarlardan äldeqaida qymbat ekenı taǧy bar. Mäselen, osydan 4-5 jyl būryn Qytaidan kelgen bır käsıpker azamat otandyq öndırıstı damytuǧa üles qosu maqsatynda baipaq (noski) toqityn şaǧyn seh aşyp, elımızde öndırılgen şūlyqtardy naryqqa şyǧardy. Sapasy jaqsy bolǧanmen, baǧasy Qytaidan keletın tauarlardan qymbattau boldy da, köp ūzamai öndırısın toqtatty. Öitkenı saudagerler otandyq önımdı qoldap, elımızde öndırgen önımderdı alǧannyŋ ornyna, kerısınşe, «arzan, jaqsy ötedı» dep qytailyq tauarlardy satyp alǧan. Ärine, būl arada halyqtyŋ tūtynu öresı men saudagerlerdıŋ tek qana paida tabu ideiasynyŋ küştılıgı, otandyq öndırıstı qoldau sanasynyŋ tömendıgı sebep bolyp otyr. Otandyq önımdı qoldau – ūlttyq tanym men ūlttyŋ ūly bırlıgıne bailanysty mäsele. Bıraq bızdıŋ elde ondai tüsınık tym joǧary dep aita almaimyz. Iаǧni qarapaiym halyq qaltasyna qarap öz taŋdauyn jasasa, qaltalylar qazaqstandyq önımdı qor sanaidy.
Bız Şyŋjaŋda ūiǧyr ūlty qalyŋ qonystanǧan öŋırde tūrdyq. Köbınde sauda-sattyqpen ainalysatyn olar – öte ūiymşyl halyq. Bırınıŋ saudasyn bırı qoldap, bıreuınıŋ satqanyn ekınşısı satyp alyp, bazardy qyzdyryp, sauda ainalymyn tezdetıp jatady. Milliard qytaidyŋ arasynda jürıp, qytai käsıpkerlerı öndırgen toŋazytqyş, kır juǧyş maşinaǧa deiın özderınıŋ belgılerın japsyryp satyp, soŋǧy kezderı qytaişa jazuy bar tauarlardy satyp almaityn deŋgeige jettı. Ärine, būl äsıreūltşyldyq bolǧanmen, onyŋ arǧy jaǧynda ūlttyq önımderdı qoldau, ūlttyq burjuaziiany qalyptastyru ideiasy jatyr. Bızge de osyndai ideia kerek. Öitkenı bärın şetelden satyp aludyŋ soŋy memlekettıŋ özıne, halyqtyŋ ömırıne qauıptı ekenın pandemiia kezınde bettūmşanyŋ tapşylyǧy-aq aŋǧartqan joq pa?! Demek, import pen eksporttyŋ tepe-teŋdıgın saqtau memleket üşın asa maŋyzdy tüiın sanalady. Eger bır eldıŋ import kölemı 50-60 paiyzdan asyp, ışkı öndırıs kölemı 20-30 paiyzǧa da jetpei qalsa, ol eldıŋ ekonomika jaǧynan özge elderge erıksız täueldı bolyp qalatynyn qazırgı geosaiasi jaǧdai da anyq aŋǧartyp tūr.
Onyŋ üstıne, bızdıŋ Ükımettıŋ otandyq öndıruşılerdı qoldau saiasaty älı de jetkılıksız. Käsıpkerlerge bailanysty moratorii jariialap, salyqtan bosatu syndy şaralar da otandyq öndırıstıŋ damuyna demeu bolmai tūr. Mäselen, Soltüstık Qazaqstan oblysynda biyl süt zauyttary önımderın ötkıze almai otyr. Olardyŋ saudasyna da şetelden kelıp jatqan arzan önımder salqynyn tigızude. Ötken jyly būl öŋırge Resei men Belarus elınen 1400 tonnaǧa juyq süt önımı äkelıngen. Osyǧan säikes, atalǧan öŋırdıŋ eksport kölemı de qysqara tüsken.
«Jarty jyldan berı 20 tonna ırımşık, sary maiymyzdy sata almai otyrmyz, 4 aidan keiın būl önımderdıŋ merzımı ötıp ketedı. Baǧasyn arzandatsaq ta aluşy joq» deidı süt önımderın şyǧaratyn otandyq käsıpkerler.
Osynyŋ saldarynan būl zauyttar biyl jyldyq öndırıs kölemın 400 tonnadan 200 tonnaǧa deiın azaituǧa mäjbür.
«Tek bız ǧana emes, oblysymyzdaǧy süt önımderın şyǧarumen ainalysatyn 15 käsıporynnyŋ saudasyna şetelden engen önımder qatty äser ettı» deidı käsıpker Gülnär Mūhamedjanova.
Şetelden engen önımder öŋdeu salasynyŋ ǧana emes, auyl tūrǧyndarynyŋ tabysyna da äser ete bastady. Öitkenı öŋırdegı süt zauyttary tūralasa, tūrǧyndardyŋ sütıne de aluşy joq bolatyny köpke mälım. Mıne, būl – bızdıŋ Ükımettıŋ otandyq öndırıstı qoldamai, import saudasyna baqylaudy küşeitpegenınıŋ saldary.
İmport pen eksport mäselesıne kelgende Qazaqstannyŋ Qytaidan üirenetın tūsy köp. Qytai qalai alpauyt elge ainaldy? Būl elde orta, şaǧyn käsıporyndar qalaişa tez damydy? Onyŋ da özındık sebebı bar. Eŋ äuelı būl el otbasy öndırısınen bastap, orta, şaǧyn biznestı damytuǧa den qoidy. Olardyŋ tauar ainalymy jaqsaryp, aiaqtan tūryp ketkenşe, öndırısı qarqyn alǧanşa bızdıŋ el siiaqty «jeke käsıpkerlık aş, bır tiyn bolsa da salyq oryndarynyŋ nazarynan tasa qylma» dep taqymdaǧan joq. Kerısınşe, oǧan käsıpker retınde qoldau körsetıp, ösımsız qaryz beru, tehnikalyq jaqtan süiemeldeu şaralaryn qoldandy. Olardy äldekımderdıŋ bopsalap, sülıktei soruyna jol bergen joq. Kerek deseŋız, olardyŋ önımderın satuyna da kömektesıp, «öŋırlık özgeşelıktı arttyru, öz önımderımızdı tūtynu» degen ündeu boiynşa halyqty da jergılıktı önımderdı satyp aluǧa şabyttandyrdy. Al şetelden tek özıne qajettı, öz elınde öndırılmeitın tauarlardy arzan baǧada engızdı de, öz elınde öndırıletın tauarlardyŋ importyna şekteu qoidy nemese keden salyǧyn joǧarylatyp, otandyq önımderdıŋ baǧasyn şetel önımderınıŋ baǧasynan tömen ūstauǧa küş saldy. Mäselen, maşina öndırısın aitsaq, Qytai maşinanyŋ motoryn da talapqa sai etıp öndıre almaidy. Iаǧni kölık qūraldarynyŋ motoryn bertınge deiın şetelden importtap keldı. Bıraq soǧan qaramastan, Qytai avtomobil öndırısıne küş saldy. Ärine, ol kölıkterdıŋ sapasy şeteldık kölıkterge jetpeidı. Bıraq şeteldık kölıkterdıŋ import saudasyn qiyndatyp nemese tosqauyl qoiyp tastaǧandyqtan, qytailar öz elınde öndırılgen kölıkterdı mınuge mäjbür boldy. Ekınşı jaǧynan, ol kölıkterdıŋ baǧasy arzan jäne ūzaq uaqyt mınuge jaramaityn, tez tozatyn bolǧandyqtan, Qytai kölıkterınıŋ el ışındegı ainalymy da joǧary edı. Al bügıngı taŋda Qytai sol kölıkterın şetelge de sata bastady. Qytai avtomobil öndıruşılerı qauymdastyǧynyŋ mälımetınşe, 2023 jyly Qytaidyŋ avtomobil eksporty tūŋǧyş ret Japoniiany basyp ozyp, älemde bırınşı orynǧa şyqqan. Mıne, kördıŋız be, ışkı naryqty qorǧap, otandyq öndırıske män berudıŋ keremetın.
Osy arada Qytai tauarlary nege arzan degen mäselenı de aita keteiık. Bırınşıden, Qytai zauyttarynyŋ öndırısı airyqşa auqymdy. Bır tauardyŋ türınen bır jolda neşe myŋyn, tıptı neşe on myŋyn öndıredı. Mūnyŋ jartysy ışkı naryqqa ketse, qalǧany şetel asady. Eŋ maŋyzdysy, Qytai şetel naryǧyn jaulap alu üşın käsıpkerler öz önımderın şetelge şyǧarsa, baj qaitaru tüzımın atqaryp otyr (salynǧan salyqtyŋ belgılı mölşerın qaitaru). Osynyŋ arqasynda Qytaida bır noskidıŋ özındık qūny 150 teŋge bolsa, şekaradan şyqqanda qaitarylǧan bajǧa bailanysty onyŋ baǧasy 120-130 teŋgege deiın tömendeidı. Al qazaqstandyq käsıpkerlerge ondai qoldau joq, onyŋ üstıne, onyŋ naryq kölemı tar bolǧandyqtan, özındık qūny 150 teŋge bolǧan noskidı kemınde 300-350 teŋgeden satuǧa mäjbür. Al qytailyq käsıpkerler özı öndırgen noskidı bızdıŋ naryqta 200 teŋgeden satsa da ūtylmaidy. Resei de qazır osy täsıldı qoldana bastady. Atap aitqanda, būl el de biyl eksportqa jıberıletın süt önımderın tasymaldauǧa ketetın şyǧyndarǧa 100 paiyz qosymşa qarajat berıp otyrǧandyqtan, şetelden keletın arzan tauarmen bızdıŋ önımder bäsekelese almaidy. Mal önımderın satyp alatyn zauyttardyŋ saudasy saiabyrlaǧannan keiın tūrǧyndar da mal basyn kemıtuge mäjbür. Onyŋ üstıne, biyl qys qatty, jem-şöp qymbat. Tebınde jürgen jylqynyŋ köbı ış tastap, aştyqtan qyrylyp jatyr. Demek, būl mäselege Ükımet jıtı nazar audarmasa, elımızdegı otandyq öndırıs tolyq küireidı de, soŋy endı-endı qalyptasyp kele jatqan ūlttyq burjuaziianyŋ älsıreuıne äkelıp soǧady. Al ūlttyq burjuaziiasy joq, tūrmysqa qajettı tauardyŋ bärın şetelden engızetın eldıŋ erteŋı būlyŋǧyr. Eger Qazaqstan Ükımetı Almaty siiaqty qalalarǧa vagondap kelıp jatqan Qytai tauarlaryna tiıstı şara qoldanbasa, köp ötpei otandyq öndırıs qūrdymǧa ketıp qana qoimai, saudamen ainalysyp, jan baǧyp jürgen qalyŋ alypsatarlarymyz da jūmyssyz qalady. Jūmyssyzdyq demekşı, kompaniialardyŋ bankrotqa ūşyrauyna bailanysty jūmyssyz qalǧandardyŋ da sany artyp keledı. Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetınşe, elımız boiynşa 445 myŋ adam jūmyssyz jür. Mūnyŋ denı – 35-45 jas aralyǧyndaǧy azamattar. Jūmyssyz qalǧandardyŋ 276 myŋy qalada, 169 myŋy auylda. Bıraq auyldardaǧy jūmyssyzdar sany būdan äldeqaida köp boluy mümkın.
Joǧarydaǧy mäselelerge bailanysty jaqynda Sauda jäne integrasiia ministrlıgı ışkı naryqtyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etetın arnaiy ştab qūrdy. Ministrlık ökılderınıŋ aituynşa, onyŋ qūramyna Auyl şaruaşylyǧy jäne Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ ökılderı engen. Endı syrttan keletın tauarlarǧa monitoring jürgızılıp, arzan jäne kümän keltıretın önımder qataŋ baqylauǧa alynatyn körınedı. Bıraq onyŋ naqty äserı bola ma, ony uaqyt körsetedı.
Ekınşı tūrǧydan alǧanda, sarapşylar Qytaida defliasiia bastaldy dep dabyl qaǧyp otyr. Financial Times basylymynyŋ jazuynşa, öndırıs quatynyŋ artuy men baǧanyŋ tömendeuı saldarynan Qytai bükıl älemge defliasiiany eksporttauy mümkın. Ärine, bırınşı kezekte sauda serıktesterıne. Halyqtyŋ qartaiuy, tūtynudyŋ tūralauy jäne jyljymaityn mülık naryǧyndaǧy «köbıktıŋ jaryluy», t. b. mäseleler Qytai ükımetıne ışkı sūranysty köteruge mümkındık bere qoimaidy. Sondyqtan qajet bolǧanda Qytai bilıgı iuandy ädeiı qūnsyzdandyru arqyly defliasiiany syrtqa şyǧaruǧa ūmtyluy mümkın. Elımızdıŋ eŋ basty sauda serıgıne ainalǧan körşı elden keletın eŋ ülken qauıptıŋ bırı – osy.
Köŋılge medeu bolatyn bır tüiın, soŋǧy jyldary elımızge keletın turisterdıŋ sany artyp keledı. Turizm jäne sport ministrı Ermek Marjyqpaevtyŋ deregınşe, 2023 jylǧy 9 aidyŋ qorytyndysy boiynşa elımızge saiahattaǧan ışkı turister sany 11 paiyzǧa artyp, şamamen 5,4 mln adamǧa jettı. Onyŋ ışınde şeteldık turisterdıŋ sany – 835 myŋ adam. Iаǧni ışkı turisterdıŋ üşten bırı şeteldıkterdıŋ ülesıne tiesılı. Būl 2022 jylmen salystyrǧanda 1,5 ese köp. Şeteldık turisterdıŋ köbeiuıne bailanysty qonaq üi, jataqhanalar 175 milliard teŋge tabys tapqan. Mäselen, 2023 jylǧy alǧaşqy 9 aida Almatyǧa 409394 adam saiahattap kelse, elımızdıŋ bas qalasy
– Astanaǧa 220000 şeteldık qonaq kelgen. Olardyŋ arasynda ıskerlık turizm boiynşa keluşıler ülesı joǧary bolǧan. Turister sanynyŋ artuyna Qazaqstanǧa 74 eldıŋ ökılderı vizasyz kele alatyny sebep bolǧan. Bıraq Qazaqstannyŋ mūnai satu men turizmnen tüsken paidasy elımızdı bai-quatty elge ainaldyra ala ma? Onyŋ jauaby küŋgırt. Qysqasy, özıŋ öndırmei, jat jarylqamaidy. Sondyqtan otandyq öndıruşılerge qoldau körsetıp, olardyŋ öndırısın qorǧamai, şetelden arbalap ta, dorbalap ta tasi berudıŋ soŋy jaqsylyqqa aparmaidy.
