Jyl qūstarynyŋ ışınde keş kelıp, jaz bıtpei erte ketetın qūs – qarlyǧaş.
Kışkentai kezımde auyldaǧy atamnyŋ üiıne barǧanda esıktıŋ aldynda jer bauyrlap ūşyp jüretın qarlyǧaşty köretınmın. Qazaq elınde qarlyǧaşty beibıtşılık pen berekenıŋ simvoly dep sanaidy. Qarlyǧaştyŋ tūmsyǧy qysqa, tūmsyǧynyŋ tübı keŋ, ezuınıŋ arasy alşaq. Qanattary jıŋışke ärı ūzyn, dene bıtımı erekşe symbatty, süikımdı, kışkentai, ädemı qūs. Dala danyşpandary atanǧan babalarymyz qarlyǧaşty peiış topyraǧynan jaralǧan desedı. Sebebı kömekeiıne än ūialaǧan qarlyǧaş Qūran sürelerın şyrqaidy eken.
Bır qyzyǧy, osy bır ädemı, süikımdı qarlyǧaşty qaladan kezdestırgen emespın. Demalys oryndaryna, saiabaqtarǧa barǧanda tek ertegılerdegı jalǧyz jüretın qūstyŋ jamany – sauysqandy, dauysy üreilı, türı süikımsız qarǧany, toptasyp jüretın kögerşınderdı ǧana köremın. Keide bıren-saran torǧai ūşyp jüredı. Bıraq beibıtşılık pen baqyttyŋ qūsy – qarlyǧaş, öte tamaşa änşı qūs – qaratorǧai siiaqty jyl qūstaryn qaladan körgen emespın. Auylda köktemmen bırge är jyl saiyn keletın qanatty dostarymyzdy asyǧa kütıp, aldymen ūşyp keletın qaratorǧailardy ūia jasap qarsy alu dästürge ainalǧan.
Qalaǧa qarlyǧaş pen qaratorǧai nege kelmeidı dep oilasam, būlar öte sezımtal, tynyştyq pen tazalyqty, beibıtşılıktı qalaityn qūstar eken. Būl qūstyŋ bükıl ömırı auada ötedı. Qalanyŋ qym-quyt tırşılıgı, gazdy, tütındı, şuly tırşılıgı ūnamaityn bolsa kerek. Sonymen bırge qarlyǧaş jūqpaly aurular köp taraityn jerdı meken etpeidı eken. Taza auada, tynyş jerde, beibıt mekende ömır süretın qarlyǧaş qūsy menı qyzyqtyra tüstı.
Būl qūstyŋ qasietı jaily aŋyz-äŋgıme az emes. Sondai aŋyzdyŋ bırınde joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde auylǧa jau şauyp, bükıl el üdere qaşady. Sol auylda tūratyn babamyz Töle bi ǧana köşpei otyryp qalady. Şapqynşylyqpen kelgen joŋǧar qolbasşysy:
– Bärı qaşqanda, būl nege köşpei qalǧan, jönın bılıp kelıŋder, – dep äskerın jūmsapty. Sonda babamyz:
– Üiımdı būzsam, bosaǧadaǧy qarlyǧaş ūiasy qosa būzylatyn bolǧandyqtan, ornymnan qozǧalmadym, – degen eken. Sonda joŋǧar qolbasşysy:
– Būl äulie adam eken, mazalamaŋdar, – dep būiyrypty.
Osydan keiın Töle babamyzǧa «Qarlyǧaş äulie» degen at berılıptı. «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» kezeŋınde şaŋyraǧyna beikünä qūstyŋ ūia salǧanyn, ony būzuǧa qoly barmaǧan bidıŋ būl sözıne taŋyrqaǧan qolbasşy «şyn äulienıŋ özı eken» dep elıne de tiıspeptı.
İä, qarlyǧaştyŋ adamzatqa jasaǧan jaqsylyǧy turaly aŋyz-äŋgıme köp. Taǧy bır aŋyzda kielı qūstyŋ basqa qūstardan basty erekşelıgı qūiryǧy aiyr bolyp keletınıne nazar audartady. Qūstyŋ būl türın qasterleitın eston elınıŋ halyq ertegısı qos ǧaşyqtyŋ ömırımen bailanystyrsa, qazaq ertegılerınde balany ajaldan qūtqarǧan qarlyǧaştyŋ qūiryǧyn aidahar tıstep aiyrypty deidı.
Qarlyǧaş – meiırımdı jäne beibıtşıl qūs. Onyŋ ūiasyna basqa qūs kırıp ketse, oǧan şabuyl jasamai, özge ūiaǧa köşıp ketedı. Ūiasyn tūrǧyn üilerdıŋ şatyryna sala beredı, adamdardan qoryqpaidy. Ūiany balşyqtan jäne öz sılekeiınen jasaidy. Qūrylys mamyr aiynda bastalyp, 10 künge deiın sozylady. Ūiasy jarty ai tärızdes nemese tübı keŋ, auzy tar qūmyra pışındı bolyp keledı. Ūiasynyŋ tübıne qauyrsynnan, taǧy da basqa zattardan jūmsaq tösenış töseidı. Balapandary künıne 300 ret tamaqtanady. Olar şybyn-şırkeimen, masamen, basqa da ärtürlı jändıkpen qorektenedı. Alǧaşqy üş aptada anasy balapandaryna qamqor bolyp, jändıkterdı aulaudy üiretedı. Ǧylymi derekterde qarlyǧaş tabiǧi ortada bes jyl ömır süredı eken.
Qazaq qaşannan qarlyǧaşty kielı qūs sanaidy? Qazaqta eger üidıŋ töbesıne qarlyǧaş ūia salsa, būl otbasy baqyt pen berekege keneledı degen yrym bar. Ata-babamyzdyŋ aituynşa, qarlyǧaştyŋ ūiasyn būzu ülken sätsızdıkke duşar etedı. Şvesariiada qarlyǧaş ūiasyn būzǧan adam tūqymymen kesapatqa ūşyraidy degen senım bar.
Qarlyǧaş basqa jaqqa köşkende, tyrnalar ony arqasyna alyp ūşady. Al qaityp kelgende, läilekterdıŋ qanatynyŋ astyna panalaityny qyzyq.
Aspanda ūşyp kele jatyp tamaqtana alatyn kielı qūstyŋ keibırı ūiyqtauǧa da qabılettı keledı. Su üstınen ūşyp bara jatyp-aq su ışe beredı. Ūşyp jürıp qoregın ūstap jeidı. Dauysy sonşa qatty emes. Aşyq künderı biıktep ūşady da, aua raiy jauyn-şaşyndy bolar aldynda jer bauyrlap ūşady. Sondyqtan da babalarymyz qarlyǧaştyŋ ūşu erekşelıgıne qarap aua raiynyŋ özgerısın aldyn ala boljaǧan. Alaida mūny ǧylymi jolmen de tüsındıruge bolady. Jauynnyŋ aldynda aua ylǧaldylyǧy köterıledı. Nätijesınde qauyrsyn auyrlap, qūs tömenge qarai tüsedı.
Kielı qūs – qarlyǧaş turaly derekterdı, aŋyz-äŋgımelerdı oqi otyryp, qarlyǧaştyŋ barlyq adamzat üşın öte kielı, süikımdı qūs ekenıne közım jettı. Sondai-aq qarlyǧaştyŋ tırşılıgın baqylau barysynda men olardyŋ ūia saluy, qorektenuı, jūmyrtqa saluy, ūiadan qanattanyp ūşuy turaly köp närse bıldım. Būl derekterdıŋ bolaşaqta qarlyǧaş turaly bılgısı keletın jandar üşın maŋyzy zor dep oilaimyn.
Qalibek NŪRASYL,
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ studentı
