Bır ömırdıŋ üş betı

Ömırde qaq-soqpen ısı joq, bar oiy men maqsaty adamdarǧa adal bolsam, solarǧa jaqsylyq jasasam, kömektesıp, qol ūşyn bersem dep tūratyn jüregı jyly jandar bolady. Tuǧan jerınen taban audarmai eŋbek etıp, jyry da, syry da atamekenı – Saryarqa bolyp ketken Qasym Appasūly Täukenov, mıne, osyndai adam. Ǧūmyrynda pendeşılıkten ada, şeşensıp közge tüsuden aulaq, «şolaq belsendılık» pen «atqa mınuge» onşa äuestıgı joq, bıraq qariialyq kanon men aqsaqaldyq ataqqa adal aǧa künı keşege deiın «Egemen Qazaqstan» gazetıne özınıŋ oily da ornyqty maqalalarymen jiı qatynasyp tūrdy. Ony bızdıŋ jaqsy bıletınımız sondyqtan, ärıptesımızge joǧarydaǧydai ızgı lebız, igı pıkır bıldırıp jatuymyz da, mıne, osydan. Sol aǧamyz osy qazan aiynyŋ aiaǧynda 85-ke kelmek. Mereitoi qarsaŋynda Qasym Appasūlyna özınıŋ jazǧan üş kıtaby arqyly lebız bıldırudı jön kördık.

(1. «Oitūmar»). Ömırde däleldengen bır şyndyq bar. Ol – şyraily şyǧarma, tolymdy tuyndynyŋ ämanda bai ömırlık täjıribe men ensiklopediialyq mol bılımnen, būǧan qosa el men jer atty qasiettı de qasterlı ūǧymnyŋ taǧdyr-talaiyn özınıŋ ömırlık belsendı baǧdaryna temırqazyq etıp alǧan ülken jürek iesınen ǧana tuatyndyǧy. Qasym aǧada osynyŋ bärı de molynan kezdesedı. Sondyqtan būl kısınıŋ jazǧan dünielerı şynşyl, oily, kökeitestı sipatqa ie. Maqalalary sirek faktılerdı tiımdı tauyp qoldanuymen, türlı derekterdı däl däiektei bıluımen qūndy. Al qalam iesınıŋ özı taŋdap alǧan taqyrypty taldap, tüsındıruı, söitıp ony tanymdyq deŋgeige köterudegı qareketı şe? Būl tūrǧydan kelgende, avtor – myqty analitik. Būǧan qol jetkızıp, ony ūstap tūrǧan basty ūstyndar – materialdardaǧy mol aqparattarmen baiytylǧan senımdı baiandau men tabiǧi uäj jäne myq şegedei qaǧylǧan tüiındı oilar. Oǧan «Oitūmar» avtorynyŋ «Tyŋ tragediiasy», «Biogeosenoz», «Özgenıkın özımızşe öbekteu», «Bılıp tūryp ıstelgen bılmestık» siiaqty tuyndylary tolyq dälel bola alady. Al onyŋ būlardan basqa «Oi», «Dimekeŋ», «Men ösken orta» atty maqalalary şe? Tūnyp tūrǧan taǧlym, ǧibrat, aqyl-keŋes.
Būl – «Oitūmar» kıtabynyŋ bır qyry. İä, bylaişa aitqanda, aisbergtıŋ su üstındegı bergı bölıgı. Al arǧy jaǧynda, iaǧni tüpkı mänınde ne jatyr deisızder ǧoi… Aitaiyq. Onda ūlt pen ūiat, tıl men dıl jerıne jetkıze söz etılgen. İman, iba, ibadat mäselesı de tys qalmaǧan. Tūmsa tabiǧatqa qiianat janaiqaiy da menmūndalap tūr. Jer men ter, obal men sauap, qaryz ben paryz da eşkımdı bei-jai qaldyrmasy anyq. Avtor halyqtyq qalyptyŋ tını men özegı bolyp tabylatyn osy adamgerşılık kategoriialarynyŋ, moraldyq qasietterdıŋ jäne ruhani qūndylyqtardyŋ qazırgı ala-qūla körınısterıne jany auyryp küizeledı, köŋılı alaŋdap mazasyz­danady, jaqsylyqqa jetudıŋ jolyn körsetıp, jas ūrpaqqa amanat sözın aitady.
Halqymyzda «köneköz», «köneqūlaq» degen sözder bar. «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde» oǧan: köp jasaǧan, köptı körgen, arǧy-bergıden habary mol, bıraz närsenıŋ jönın bıletın qariia, kökıregı oiau, sözı sara qart degen anyqtama berılgen. Kıtap avto­ry Qasym Appasūly Täukenov – mıne, osyndai jan. Eger adam­dy öz bolmysymen maqtap, madaqtaǧan jön desek, mynadai jäit oiǧa oralady. Jalpy eşkım de besıgınen ia basşy, ia biık lauazym iesı bolyp tumaidy. Bärı de jüre kele bolady. Al boldy eken, onda onymen kelgen bedel de sol qyzmetpen keledı nemese sol qyzmetpen ketedı. Mūndaǧy aitaiyq degenımız, būl kısı de kezınde talai jauapty jūmystardyŋ tūtqasyn ūstap, joǧary lauazym iesı atanǧan. Bıraq kım bolsa da, qaida jürse de aspaǧan, taspaǧan. Söitıp ol özıne bıtken adamşylyǧynan ainymai ardaqtalyp qalǧan tūlǧa. Qazırde de solai. Mūnyŋ mänısı sonau tüp tamyrdaǧy tektılıkte jatqan siiaqty. Sonyŋ bır belgısı – abzal aǧanyŋ «Oitūmar» kıtabyn öz qarjysyna şyǧaryp, erkın eldıŋ erteŋı – jas ūrpaqqa tegın taratuǧa niet etkenı. Öitkenı aqyl-keŋes satylmaidy, aitylady emes pe?! Bıle bılsek, būl da özınşe bır önege ärı ülken ǧibrat.
(2. «Abai bol, arlan»). Ädebiet­te «zoologiialyq taqyryp» atty ürdıs bar. Oǧan qalam tartqan jandar öz şyǧarmalaryna jan-januar­lardyŋ tırşılıgın, olardyŋ bız bılmeitın jūmbaq syryn ­obekt etıp alady da, türlı körkemdık şeşımder arqyly haiuanattar psihologiiasyn jan-jaqty aşuǧa tyrysady. Mamin-Sibiriak, Mihail Prişvin, Seton-Tompson syndy şyǧarmaşylyq ielerı mıne, keiıngı ūrpaqqa osyndai eŋbekterı arqyly jaqsy tanys.
«Zoologiialyq taqyryp» qazaq ömırıne de böten ūǧym emes. Auyz ädebietınıŋ ülgılerı – epostar men folklordaǧy haiuanattar älemı turaly ertegılerdı bylai qoiǧanda, osy keşegı, bügıngı körkem ädebietımızden de oǧan köptegen mysaldardy keltıruge bolady. Ol – mäselen, ūly jazuşymyz Mūhtar Äuezovtıŋ «Kökserek» povesı. Ol – körnektı qalamgerler Täken Älımqūlovtyŋ «Kök qarşyǧa» äŋgımesı men Mūhtar Maǧauinnıŋ «Tazynyŋ ölımı» tuyndysy. Ol – jazuşy Sätımjan ­Sanbaevtyŋ «Aq aruana» şyǧarmasy. Ol – Oralhan Bökeevtıŋ «Bura» äŋgımesı men Smaǧūl Elubaevtyŋ «Oisylqara» hikaiaty.Ärine, būl şyǧarmalarda jan-januarlar men haiuanattardyŋ belgılı bır türı ǧana alynǧanyn atap aitu qajet. Avtorlar basty obekt bolyp tabylatyn sol «keiıpkerlerın» äsemdeidı, körkemdeidı. Şartty türde türlı ädebi ädısterge baryp, şyǧarmaşylyq tūrǧydaǧy beinelık obrazǧa qol jetkızedı. Sonysymen de ol – ruhani qazyna, sonysymen de ol şedevr. Al tabiǧattyŋ arda da töl perzentı aŋdardyŋ kündelıktı tırşılıgın baqylau, zertteu, sol arqyly olardyŋ ıs-äreketın adamdarǧa tanymdyq deŋgeide tüsındırıp beru şe? Būl – ädebiettıŋ «kışı ınısı» belletris­tikadaǧy ülken taqyryp. Oǧan orys jurnalisı Vasilii Peskov pen qazaqstandyq naturalist-qalamger Maksim Zverev tuyndylary ülgı bola alady.
Ömırlık täjıribesı mol, aŋşy ärı ölketanuşy, segız qyrly, bır syrly jan – Qasym Appasūly Täukenovtıŋ «Abai bol, arlan!» atty kıtaby, mıne, osyndai «zoo­logiialyq taqyryptyŋ» özınşe bır ädemı ülgısı. Mūndaǧy derektı janrmen jazylǧan etiudter men ştrihtar, fragmentter Arqa öŋırındegı jan-januarlar älemınen qyzyqty syr şertedı. Atap aitatyn närse, avtor – mūnda baiqampaz, oimaqtai närseden oi tüietın tiianaqty, ūqypty pıkır iesı. Özı jazyp otyrǧan taqyrypty ol köp jyldar boiy zerttegen, qadaǧalaǧan jan. Sondyqtan da mūndaǧy oqiǧalar öte şynşyl, senımdı sipatqa ie bolǧan. Qyzyǧy sol, kıtap iesı özınıŋ körgenınıŋ bärın joqty-bardy etıp şyǧarmasyna toǧyta bermegen, kerısınşe eldı eleŋ etkızetın jäitterdı ǧana ırıktep, sūryptap baiandaǧan. Baiandap qana qoimai, olarǧa öz tarapynan ǧylymi türde däiektılıkpen baǧa berıp te otyrady. Ol – tuǧan öŋırdıŋ tabiǧatynan bır sät te ajyrap körmegen kısı. Sonyŋ nätijesınde Qasym aǧa keremet baiqampazdyq, aŋǧarympazdyq qabıletterge ie bolǧan. Nätijesı – «Abai bol, arlan!» atty tamaşa kıtap.
Tabiǧat – bızdıŋ üiımız! Adam­darǧa sol tabiǧat ananyŋ bır bai­lyǧy – jan-januarlar turaly aityp beru Qasym Appasūly ­Täukenovtıŋ şyǧarmaşylyq basty maqsaty. Al būl eŋ ülken närse.
(3. «Özıŋdı-özıŋ tany»). ­Oljekeŋ – Oljas Süleimenov aǧamyzdyŋ ataqty «Az i Iа» kıtaby mūqabasynyŋ ışkı titul betınde «Izgı niettı oqyrmanǧa» degen söilem bar. Mūny avtordyŋ: «Būl şyǧarma jüregınde öz ūltyna degen jylu oty bar, tuǧan halqynyŋ tarihyn bıluge qūştar ūrpaqqa arnap jazylǧan eŋbek» degen oiy dep ūqqan jön. Jäne oǧan: «Kıtap betterındegı pıkırler men paiymdaulardy kım qalai ūǧyp, tüsınse de közdegen maqsat bıreu. Ol – özıŋdı- özıŋ tanuǧa tyrys. Soǧan ūmtyl!» dep oqyrmanǧa ıştei dem berıp, olardyŋ jan düniesın jaŋǧyrta atoi salǧan ızgı oi men janaşyr ün der edık.
İä, şynynda bız osy kımbız? Qaidan şyqtyq? Tüp-tamyrymyz neden bastau alyp, tarihymyz qalai qalyptasqan? Qazır ony qai deŋgeide paiymdap, baǧalaudamyz? Mıne, osy sūraqtarǧa jauap ızdeu ötken ǧasyrdyŋ 70-şı jyldarynan bastap kün tärtıbıne ötkır qoiylmasa da, ömırdıŋ türlı aspektılerınen qylaŋ bergenınen bız jaqsy habardarmyz. Oǧan naqty mysal retınde sol kezeŋde jaryq körgen Oljas Süleimenovtıŋ joǧarydaǧy «Az i Iа» eŋbegınen basqa Iliias ­Esenberlinnıŋ «Köşpendıler», Mūhtar ­Maǧauinnıŋ «Aldaspan», Mūrat Äuezovtıŋ «Älemdı dästürlı qazaq önerı arqyly tanu», ­Sätımjan Sanbaevtyŋ «Aq aruana», Aqseleu Seidımbekovtıŋ «Küŋgır-küŋgır kümbezder» tuyndylaryndaǧy simvoldyq meŋzeu leitmotivterın aituǧa bolady.
«Mūndai qūbylystyŋ, iaǧni, sol kezdegı qoǧamnyŋ ideologiia salasyna degen «tılsız qarsylyq – ünsız oppozisiianyŋ» tuuyna ne sebep?» deisızder ǧoi. Aitaiyq. Oǧan bırınşı kezekte sol uaqyttaǧy evrosentrizm aǧymynyŋ myqtap bel alyp, keudemsoqtyq tanytuynan ış jiǧandyq edı. Nege deseŋızder, özımız joǧaryda söz etıp otyrǧan 70-şı jyldary, mäselen, bärımız qūdaidai körgen F.Dostoevskiidıŋ «Jazuşy kündelıgı» maqalasyndaǧy, ­S.Sveigtıŋ «Rumdy jaulap alu» şyǧarmasyndaǧy, A.Toinbidıŋ «Segız örkeniet» zertteuındegı, E.Tarlenıŋ «Qyrym soǧysy» eŋbegındegı Aziiany jabaiy etıp körsetıp, türkı älemın joqqa şyǧaru jäne dalalyq mädeniet eşuaqytta bolǧan emes degen siiaqty kerıtartpa konsepsiiany myqtap ornyqtyrǧan uaqyt bolatyn būl. Ekınşı, osy qauıptı aǧymnan asyp tüspese odan kem soqpaityn: «KSRO-daǧy ūlttar joiylyp, olardyŋ ornyna bır ǧana tılde – ūly orys tılınde söileitın sovet halqy paida bolady» degen qaterlı de qorqynyşty memlekettık baǧdarlamanyŋ ömırge keluı edı. Avtorlary men ideologtary G.Aleksandrov, A.Efimov, G.­Kaltahchian bolyp tabylatyn teoretikterdıŋ aituynşa: «Būl kemeldengen sosializmnıŋ joǧarǧy fazasy – kommunizmde jüzege aspai qoimaityn» qūbylys-tyn. Jäne oǧan negız de joq emes edı. Olai deitınımız, mysaly, «Nasii i narodnosti» jurnalynda Keŋes elınde tūratyn halyqtardyŋ 1922 jyly 193 tılde söileitındıgı turaly derek keltırılgen eken. Al «1973 jylǧy KSRO-daǧy baspasöz» dep atalatyn statistikalyq anyqtamalyqta «Keŋes Odaǧyndaǧy oqulyqtardyŋ 118 tılde basylyp şyǧatyndyǧy» jazylypty. Demek, 51 jylda 73 tıl saptan şyǧyp qalǧan. Qandai üreilı sifr, qandai qorqynyşty mälımet deseŋızşı būl.
Mıne, osyndai saiasat pen aǧym jäne joǧarydaǧydai memlekettık baǧdarlamadan keiın kımnıŋ de bolsa: «Bız qaidan şyqtyq?» Qaida baramyz? Tüp-tamyrymyz neden bastau alyp edı? Qazır kımbız? Bolaşaǧymyz ne bolady?» dep yşqynbauy mümkın emes edı. Tūiaq serıppei berılu özın ūlt ūly, halyq perzentı dep esepteitın pende tabiǧaty üşın müldem jat äreket-tı. Osyny jäne sol kezdegı qoǧamdaǧy qalyptasqan jalpy jaǧdaidy öte tereŋ tüsıngen KSRO basşysy Iý.V.Andropov özı ömırden öterden 11 ai būryn kezdeisoq, eşkım odan mūny mülde kütpegen mynadai oi aituǧa mäjbür boldy. «Bız, – dedı Bas hatşy 1983 jylǧy «Kommunist» jurnalynyŋ №9 sanynda jaryq körgen maqalasynda, – şynymen-aq sosializm qūra alsaq, tek sosializmnıŋ alǧaşqy baspaldaqtarynyŋ bırınde tūrmyz». Mıne, saǧan «kemeldengen sosializm»!.. Mıne, saǧan «taiauda ornai qoiar kommunizm»!.. Onyŋ būl sözı ülken erlık edı. Öitkenı mūndai moiyndaudy oǧan deiın eşkım aita alǧan joq bolatyn. Sodan bastalǧan sanadaǧy sılkınıs, jan-düniemızdegı jaŋaşa oilau maşyǧy aldymen qalai desek te qaita qūruǧa, odan jariialylyqqa, bertın kele egemendıkke, aqyry derbestık taŋy – täuelsızdıkke alyp kelgenı anyq. Al būl öz kezegınde özımızdıŋ kım ekenımızdı bılıp, tüp atamyz – türkı jūrty turaly jazǧan zertteu­şılerdıŋ eŋbekterın erkın oqu arqyly töl tarihymyzdy jasauǧa jol aşyldy degen söz bolatyn.
Būl jäitterdı bız nege egjei-teg­jeilı aityp otyrmyz deisız qūrmettı oqyrman? Mūnyŋ bärın baiandauymyzdyŋ syry mynada. Ömırden körgenı men tüigenı mol, bılımdı de bılıktı jan Qasym Täukenovtıŋ «Poklonis tiurkam» atty kıtabyndaǧy derekter sol 70-şı jyldardan bastap jinaqtalǧan. Kele-kele türkı älemı turaly mol mälımet berer anyqtamalyq därejesıne jetken. Sondyqtan da ol köp närsenıŋ kıltı. Atap aitqanda, mūnda bızdıŋ arǧy ata-babalarymyz saqtar men ǧūndar, olardyŋ adamzat sivilizasiiasyna qosqan ülesterı naqty derek, sirek fakt, nanymdy oi-tolǧamdar arqyly qysqa da nūsqa söz saptaularymen berılgen. Būlar joǧaryda aitqan özıŋdı-özıŋ tanuǧa jauap beredı. Tüpkı tegıŋdı bıluge kömektesıp, järdemdesedı. Būl – bır.
Ekınşı, teledidar ekrany men kompiuter monitory bilegen myna internet zamanynda kıtap oqudyŋ qiyndap ketkenı belgılı närse. Osydan kelıp ılım-bılım men tanym ataulyǧa negız qalaityn derekterdı mysqaldap jinau arqyly ony adam boiyna bırtındep sıŋıru daǧdysy būzyldy. Sonyŋ saldarynan bügıngı qauym sanasynda belgılı bır mäseleden üstırt, jalpylama ǧana habardar bolu üstemdıgı beleŋ ala bastady. Mıne, osyndai kezeŋde Qasym Täukenovtıŋ «Pok­lonis tiurkam» atty tuyndysy bügıngı ūrpaqqa türkı dünie­sı men älemı turaly taqyrypty bır jerge jinaqtaǧan ämbebap eŋbek der edık.
Üşınşı, jinaqta bärı de naqty, keltırılgen avtorlar eŋbekterınıŋ attary men odan alynǧan däieksözder, qai arhiv, qai kıtaphanada tūrǧandyǧy, bärı-bärı tap-tūinaqtai etıp anyq körsetılgen. Qazırgı zamanda bır kezdegı qol jetken osy jetıstıktıŋ özı közden būlbūl ūşqan kez ǧoi. Sondyqtan mūny da aita otyryp «Poklonis tiurkam» kıtabyn beine bır mektep oquşylary men joǧary oqu oryndaryna arnalǧan ädemı leksiianyŋ ozyq ülgısı deuge bolady. Qasym aǧa tuyndysy, mıne, osynysymen de qūndy.
Qorytyp aitqanda, joǧarydaǧy üş kıtap avtor ömırınıŋ üş ülken betı siiaqty. İä, 85 degen – mändı de maǧynaly ūzaq ǧūmyrdyŋ taǧlymǧa toly tolǧauy. Oiy. Täjıribesı. Ūsynys. Pıkırı. Sol üşın de kökıregı qazyna qartqa rizaşylyq bıldıremız.

Janbolat AUPBAEV,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı