Biylǧy Abai ömırınde aişyqty oryn alatyn datalarǧa toqtalsaq, 1903 jyldyŋ qyrküiek aiynda Semei oblysynyŋ äskeri gubernatory, general-maior Galkin «Sekretno» dep Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömır derekterı men qoǧamdyq qyzmetın körsetken habarlamany Ombydaǧy Dala general gubernatoryna joldaǧan. Erekşe köŋıl bölıp, keiıngı zertteuşılerdıŋ esıne salyp öter bır jai – 1903 jyldyŋ qys aiynan bastalǧan aqynnyŋ üiıne jürgızılgen tıntu.
1903 jyly ataqty ǧalym Semenov-Tianşanskiidıŋ redaksiiasymen şyqqan «Bızdıŋ Otanymyzdyŋ tolyq jaǧrafiialyq baiany» degen orys tılındegı kıtapta Abaidyŋ aty jaŋa ädebiettıŋ bastauşysy dep erekşe ataldy. Būl oqiǧalarǧa biyl 120 jyl tolyp otyr.
Ömırınıŋ soŋǧy jyldardaǧy qaiǧyly oqiǧalardan soŋ Abai köp öleŋ jazbady. 1890-jyldardyŋ basynan tek qara sözder jaza bastaǧan aqynnyŋ 1903 jyly jazǧan jalǧyz «Jalyn men ottan jaralǧan» öleŋı. 1882-1903 jyldar aralyǧynda Abai «Masǧūt» poemasyn jazdy degen derek bar bolǧanymen, dastandardyŋ jazylǧan uaqyty belgısız.
Abaitanuşy ǧalym Qaiym Mūhamedhanov Abaidyŋ el ışınde jariialanbaǧan segız öleŋın engızgen bolatyn. Solardyŋ ışınde tört joldan tūratyn Kökbaiǧa arnalǧan öleŋı keŋ tarai almady. Ol:
Taǧat degen ne taǧat
Haq jolynda,
Mäham jandar
ızdenıp jür soŋynda.
Haqtyŋ jolyn
tanymai qaltaŋ qaǧyp,
K-t juǧanǧa mäz bolǧan
baiǧūs molda.
Şumaq şymyr, aitar oiy aiqyn. Abai synyna laiyq. Osy öleŋ Abaidyŋ 1995 jylǧy tolyq jinaǧynda engızılgen. Alǧaş tauyp jariialaǧan – Qaiym Mūhamedhanov. Bıraq, būl öleŋdı Abai şyǧarmalary ışınen emes, qosymşa tüsınıkteme bölımnen tabasyz.
Tört jol öleŋdı bügıngı künge Mūstafa degen aqsaqal jetkızgenı jaily mälımet atalǧan jinaqta qosymşa berılgen. Onda Mūstafanyŋ aituy boiynşa: «Semei qalasynda tūratyn Jaqiia qajynyŋ üiıne qonaqqa barsaq, Abai men Kökbai bar, üi tolǧan qonaq eken. Mäjılıs ūzaqqa sozyldy. Äŋgımenı köbınese Abai aitady. Namaz oqityn uaqyt bolǧan kezde Kökbai mäjılıstı tastap, däret alyp kelıp, namazyn oqidy. Abai äŋgımesın aityp otyra beredı, Kökbai taǧy bır kezde däret alyp kelıp edı, Abai äŋgımesın toqtata salyp, Kökbaiǧa qarady da, qolma-qol bır auyz äzıl öleŋ aityp jıberdı. Otyrǧan qonaqtar du küldı» deidı.
Jalǧyz auyz tuyndy Abaidyŋ Kökbaiǧa şyǧarǧan suyryp salma (ekspromt) äzıl öleŋı qazır de özektı. Dın jolyn tolyq meŋgerıp almai äiteuır jūrtpen bırge bos äurege tüsıp, äreket etıp jürgender köp. Äitpese, meşıt köp, nege adamdarda iman, meiırım joq? Dınnıŋ negızgı şarttary men imandylyqty boilaryna sıŋdıre almaǧandyq – «dümşe moldalyq». Öleŋ oişyldyŋ haq joly, dın, iman mäselelerın tört jolǧa ǧana syiǧyzuymen qūndy.
«Abai joly» romanyndaǧy «Jūtta» tarauynda osy öleŋge säikes keletın oqiǧa baiandalady. Būl oqiǧanyŋ ışınde Kökbai da bar. Oqiǧa bylai örbidı:
«Jasy qyryqqa taqap qalǧan Kökbai būryn bır kezde aqyn, änşı Kökbai boluşy edı. Qazır «molda Kökbai, halfe Kökbai» degen atyna öŋı, reŋı de mülde üilesıp alypty.
Abaimen amandasu üstınde Kökbai «haiyr dūǧaŋyzda, Allaǧa şükır» degen siiaqty sözder aityp amandasqan. Mūnyŋ mynadai sary aiaz, saqyldaǧan qys künderınde eltırı ışık, boiauly ton, küpı, qaptal şapan, saptamany tastaǧany qyzyq. Qalanyŋ, äsırese meşıttegı namazdyŋ kiımıne auysyp alǧan. Abai būl jaidy özgeşe tüsındı. «Kökbai mülde ışı-tysymen-aq qūdai jolyna ketkensıp alǧan eken» dep oilady.
Jai sūrasyp bolǧan soŋ, Abai Älpeiım şäkırtke būryla qarady da:
– Al, Älpeiım, aitşy, sen būl künde ne oqyp jürsıŋ? – dedı.
– Nahu oqyp jürmın, Abai myrza! – dep, Älpeiım «ne der eken» degendei jyltyraǧan közın Abaiǧa qadap, külımsırei qaldy.
– E, jyndy boluǧa az-aq qalǧan ekensıŋ! Arabtyŋ özınıŋ maqaly bar: «Fihqany köp oqyǧan aqyldy bolady, nahudy köp oqyǧan aqymaq bolady» degen» – dep, osy sözderdı Abai arabşa da sudyratyp aityp şyqty.
Küle tüsıp:
– Söitıp, jaŋaǧyny aitqan men emes, oqyp jürgen arabyŋnyŋ özınıŋ ǧūlamalary! – dep bıraz otyrdy da:
– Älpeiım-ai, äkeŋ Mūqyr – Taqyrdyŋ boiyna eŋ alǧaş egın ekken, aqyl tapqan qazaq edı. Saǧan da qyzyǧy sol elıŋe baryp, eŋbek sauǧan ǧoi. Kökşenıŋ sen siiaqty bır top jasyn osy ber jaq, ar jaqtyŋ meşıt, medresesıne şūbyrtyp jürgen mynau Kökbai ǧoi! Būǧan ere berıp te qaitesıŋder. Jeke-dara bır jaqsylyqty osynyŋ özıne ǧana tūtasymen qiyp berseŋder ettı! – dedı. Bır zamanda özıne jas joldas etken Kökbaidan qazır tüŋılıp qalǧan köŋıl tanytty.
Kökbai ädettegı auyzbaqqyş, qabaq tanyǧyş qalpymen Abaidyŋ jaŋaǧy sözın kötergen kısı boldy. Şydaǧan bolyp, syr bıldırmei, ündemei tyŋdady. Işınen oilaǧany: «bırdeŋe desem ǧoi, taǧy bır ketpes taŋbadai ötkır söz, aşy mysqylyn atyp jıberedı. Odan da osy Abai pälesınen būl tūsta ündemei qūtylaiyn!» dep otyr».
Bügıngı taŋda iman men sabyr, dın men dıl, qūran sürelerın aiyru mäselesı aldyŋǧy orynda tūr.
Abaidyŋ būl öleŋın qazırgı meşıt imamdary nazaryna alyp, köŋıl bölse, jaqsy men jamandy aiyrmai jürgen bıraz pendeşılıkke sebı tier edı.
Būl öleŋdı «Tüsınıkter» bölımınen alyp, Kökbaiǧa arnalǧan Abai öleŋderınıŋ qataryna qosqan dūrys dep sanaimyn.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY,
abaitanuşy
