2024 jyldyŋ 1 nauryzynan bastap elımızde saǧat auysady. Būl jaŋalyqty adamdar är türlı qabyldap, özınıŋ paiym-pıkırın ortaǧa saluda. Bız Sauda jäne integrasiia ministrlıgı Tehnikalyq retteu jäne metrologiia komitetıne habarlasyp, saǧatty bırızdendırudıŋ män-maŋyzyn bıldık.
ÄLEM ELDERINIŊ TÄJIRİBESI
Aldymen älem elderınıŋ täjıribesıne män bersek. Jer betınde boilyq syzyqqa bailanysty bırıkken 24 saǧat beldeuı bar. Keibır uaqyt beldeuındegı aiyrmaşylyq 30-45 minutty ǧana qūraidy. Teoriiada ärbır 1 saǧat uaqyt beldeuı enı 15 gradus, būl ortaşa kün uaqytyndaǧy 1 saǧat aiyrmaşylyqty körsetedı. 1884 jyly Grinvich meridiany (soltüstıkten oŋtüstık poliuske ötetın syzyqty nemese şeŋberdı sipattaidy) boiynşa ortaşa uaqyt anyqtaldy. 1929 jyly älem elderı osy şeŋber boiynşa saǧatyn tüzettı. Būl boiynşa Tokio qalasynda saǧat uaqyty 17:00 bolsa, Pekinde 16:00-dı, Astanada 14:00-dı, Bakude 12:00-dı, Mäskeude 11:00-dı, Berlinde 9:00-dı, Londonda 8:00-dı körsetse, Vaşingtonda tüngı 3:00-ge sai keledı.
Älemde uaqyt beldeuı eŋ köp el – Resei Federasiiasy. Onda 11 uaqyt beldeuı bar. Mäselen, Kaliningradta saǧat 9:00 bolǧanda, Mäskeude 10:00-dı, Ombyda 13:00-dı, İrkutskta 15:00-dı, Vladivostokta 17:00-dı, soŋǧysy Chukotka avtonomiialyq okrugınıŋ astanasy Anadyrda 19:00-dı körsetedı. Iаǧni Reseidıŋ bır şetınde taŋ atyp jatsa, bır qiyrynda kün batyp jatady. Europa men Aziiany tūtas qamtityn Resei syndy Qazaqstanda saǧat aiyrmaşylyǧy bolmasa da, orazanyŋ kezındegı auyzaşarda Altai men Atyrau arasyndaǧy uaqyt aiyrmaşylyǧynyŋ ärbır minutyn sezınemız.
AQŞ 4 uaqyt beldeuı boiynşa saǧatyn belgıleidı. Olar: Tynyq mūhity saǧat beldeuı – UTC08, tauly aimaqtyŋ saǧat beldeuı – UTC07, ortalyq saǧat beldeuı – UTC06, şyǧys saǧat beldeuı – UTC05 bolyp bölınedı. Degenmen territoriiasy ülken elder, mysaly, Ündıstan men Qytai tek 1 uaqyt beldeuın paidalanady. 1912-1949 jyldar aralyǧynda Qytaida 5 uaqyt beldeuı boldy. 1949 jyly Mao Szedun bilıkke keluımen elde ortaq uaqyt – Beijıŋ saǧatyna baǧynu bastaldy. Pekinnıŋ uaqyty Reseidıŋ İrkutsk qalasyna teŋ, iaǧni UTC+8 beldeuıne sai keledı. Onyŋ qiyndyǧy da joq emes. Qytai astanasynda tüs bolǧanda, şyǧys öŋırlerınde taŋ atyp jatsa, batys öŋırlerdı qaraŋǧylyq basady. Alaida resmi Pekin bır uaqyt beldeuınen bas tartpaidy. Öitkenı ortalyqtandyrylǧan bilık jüiesıne eŋ tiımdısı UTC+8 beldeuı bolyp tūr.
Standartty bır uaqytqa baǧynatyn 175 el bar. Būl qatarǧa Özbekstan men İrandy qosuǧa äbden bolady. Būl elder ortalyqtandyrylǧan bilık jüiesımen erekşelenedı. Bır qyzyǧy, mūhit araldaryndaǧy baǧynyşty jerlerın qosqanda, Fransiiada 12, Britaniiada 8 uaqyt beldeuı şyǧady. Alaida Batys Europadaǧy ekı el de bır saǧat beldeuıne baǧynady.
QAZAQSTAN QADAMY QOLAILY MA?
2023 jyldyŋ säuırınde Sauda jäne integrasiia ministrlıgı janynan vedomstvoaralyq jūmys toby qūrylyp, onyŋ qūramyna V.Fesenkov atyndaǧy Astrofizika instituty, Genetika jäne fiziologiia instituty, Geografiia jäne su qauıpsızdıgı instituty, M.Aithojin atyndaǧy molekulalyq biologiia jäne biohimiia instituty, Qazaq onkologiia jäne radiologiia ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧalymdary, Parlament deputattary, qoǧam belsendılerı enıp, UTC+6 uaqyt beldeuı tabiǧi kün uaqytyna säikes kelmeitının aityp, densaulyqqa terıs äser etetının anyqtady (Qazaqstan UTC+5 jäne UTC+6 uaqyt beldeuın qoldanady). Endı sarapşylar aǧzanyŋ biologiialyq saǧattaryn saqtau üşın bükıl el boiynşa UTC+5 bıryŋǧai uaqytyna köşudı ūsyndy.
– Uaqytty esepteudıŋ älemdık praktikasyn, basqa elderdıŋ uaqyt beldeuın qoldanu täjıribesın zerdelep jäne Barselona deklarasiiasynyŋ ǧylymi konsensusyna süienıp, el aumaǧynda bıryŋǧai UTC +5 uaqyt beldeuın qoldanu tiımdı degen şeşım şyǧardyq. Bıryŋǧai uaqyt beldeuın belgıleu memlekettegı logistika, kölık, bank mäselelerın ündestıruge mümkındık beredı. Iаǧni biznestı jürgızuge jaǧymdy äser etedı, öŋırler arasyndaǧy üilestırudı jeŋıldetedı jäne transşekaralyq bailanysty ornatuǧa kömektesedı, – dep jauap berdı Tehnikalyq retteu jäne metrologiia komitetınıŋ töraǧasy Quanyş Elıkbaev.
Atyrau, BQO, Maŋǧystau, Aqtöbe jäne Qyzylorda oblysy 4-saǧat beldeuı UTC+4, UTC+1 ornalassa, Astana, Şymkent qalasy men qalǧan 14 oblys 5-uaqyt UTC+5, UTC+1 beldeuınde. Adam densaulyǧy, ekonomika jäne qauıpsızdık üşın tabiǧi uaqytqa barynşa jaqyn jäne tūraqty uaqyt beldeuın paidalanu maŋyzdy. Ekı türlı saǧat beldeuı Türkıstan jäne Qyzylorda oblysynyŋ tūrǧyndaryna qolaisyz bolatyn. Mäselen, Jaŋaqorǧan audanynda saǧat 9:00-de jolǧa şyqqan azamat Türkıstan oblysynyŋ bır auylyna deiın bır saǧat jürdı deiık, sonda ekınşı eldı mekenge kelgende älı saǧat 9:00-dı körsetıp tūrady nemese kerısınşe bolsa, uaqyttan ūtylady. Būl adamdardy uaqyttan jaŋylystyryp, jūmys önımdılıgın tömendetetın jaisyz jaǧdai edı.
Qoldanbaly hronobiologiia boiynşa maman, qoǧam belsendısı Bolat Nūrhojaevtyŋ sözınşe, ǧylymi konsensusqa sai, uaqyt beldeulerın barynşa tiımdı paidalanu kerek. Eldıŋ barlyq aimaǧy UTC+5 bıryŋǧai uaqytyna köşuı ūtymdy şeşım boldy.
Qysqasy, 1 nauryzdan bastap el batysyndaǧy öŋırler qoldanatyn UTC+5 uaqyt beldeuımen barlyǧymyz jüretın bolamyz. Bälkım, aldaǧy uaqytta jazǧy uaqytqa auysatyn şyǧarmyz.
