BIREGEI TŪLǦALARYMYZDYŊ QADIRINE QAŞAN JETEMIZ?

Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ juyrdaǧy Özbekstanǧa memlekettık saparynyŋ qorytyndysynda 2018 jyl Qazaqstandaǧy Özbekstan jyly bolyp jariialanǧany belgılı boldy. Osy jaŋalyqty alǧaş estıgende, oiymyzǧa eŋ aldymen zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov keldı.

Klassik qalamgerdıŋ ömırınde Taşkent kezeŋı ülken oryn alady. Sol qaladaǧy Orta Aziia universitetıne tyŋdauşy bolyp, onyŋ aspiranturasyn bıtırdı. Osy şaharda şyǧyp tūrǧan «Şolpan» jäne «Sana» jurnaldaryna jūmysqa ornalasyp, būl basylymdarda «Qyr suretterı», «Qyr äŋgımelerı», «Üilenu», «Oqyǧan azamat», «Kım kınälı?», «Zaman erkesı» («Sönıp-janu») äŋgımelerı jariialandy. Būl qalada alǧaş ret ūstalyp ta ketken.
Taşkentte Özbekstan Jo­ǧar­­ǧy Keŋesınıŋ deputaty men Densaulyq saqtau ministrınıŋ orynbasary bolǧan Ǧainijamal Kutumovaǧa joldaǧan 300-ge juyq haty älı de saqtauly. Būl hattardyŋ syryna jyl basynda arnaiy toqtalǧanbyz («Äuezov hattarynyŋ taǧdyry» «Astana aqşamy» gazetı №7 (3512) 19/01/2017. Saittaǧy nūsqa: www.astana-akshamy.kz/auezov-hattarynyng-taghdyry).
Sol maqalada: «…atalmyş hattarda jazuşy jüregınıŋ lüpılı ǧana sezılıp qoimai, qalamgerlık eŋbegınıŋ qyrlary men syrlary da aşylady. Mäselen, «Abai joly» romanynyŋ jazylu barysy, ony jazu kezınde aldynan şyqqan qiyndyqtar turaly qūndy mälımetter kezdesedı…» dep te jazǧanbyz. Jazuşynyŋ ūly, belgılı mädeniettanuşy Mūrat Äuezov pen klassiktıŋ ǧasyrlyq mereitoiyn ötkızu ıs-şaralaryna basşylyq jasaǧan tanymal ǧalym Tūrsyn Jūrtbaidyŋ pıkırlerın de bergenbız. Būl taqyrypqa oraluymyzdyŋ sebebı, däl bügın Mūhtar Äuezovtıŋ tuǧanyna 120 jyl tolyp otyr. Al kökeiımızde jauaptan görı älı de sūraq köp…
Memleket basşysy Özbekstan Respublikasyna memlekettık saparynyŋ qorytyndysy boiynşa BAQ ökılderıne brifing ötkızgen edı. Sonda: «Bızdıŋ tyǧyz mädeni-gumanitarlyq bailanystarymyz dostyq qarym-qatynastarymyzdyŋ maŋyzdy faktory bolyp sanalady. Bız 2018 jyly Qazaqstanda Özbekstan jylyn ötkızuge kelıstık. Özbekstanda Qazaqstan jylyn ötkızu de kün tärtıbınde tūr. Osy bastamalar aiasynda ötkızıletın türlı ıs-şaralar bauyrlas halyqtarymyzdyŋ jaqyndastyǧyn odan ärı tereŋdetuge septıgın tigızedı» degen edı.
Bızdıŋ bır oiymyz, Elbasy aitqan sol türlı ıs-şaralardyŋ arasynda Mūhtar Äuezovtıŋ Taşkentte jatqan hattarynyŋ Qazaqstan tarapyna tapsyru räsımı ötse eken deidı. Būl hattardy Astanadaǧy QR Ūlttyq muzeiıne nemese Almatydaǧy jazuşynyŋ muzei-üiıne qoisaq, bır ǧanibet bolar edı.
Keiıngı jyldary şetelderde jatqan mūralarymyz bırte-bırte elge oraluda. Mäselen, Resei qaitarǧan Torǧaidaǧy 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs batyrlarynyŋ bıregeiı Keikı Kökembaiūlynyŋ basyn ja­qynda arnaiy soǧylǧan kesenege arulap qoidyq. Ärine, batyr basynyŋ orny elordadaǧy Ūlttyq panteon boluy kerek edı, alaida būl äŋgımenı äzırge qozǧamai-aq qoialyq. Mūny aitatyn da retımız, būiyrsa, keler.
Juyrda Tatarstan Prezi­dentı Rustam Minnihanov Almaty oblysyna sapary barysynda öŋır basşysy Amandyq Batalovqa «Bırjan sal men aqyn Sara aitysynyŋ» qoljazbasynyŋ köşırmesın tapsyrdy. Endı quanyşymyz eselenıp, Mūhtar Äuezovtıŋ hattary Taşkentten oralyp jatsa, qaneki.
Jalpy, Mūrat Äuezovpen äŋgımemızde ol biyl Özbek­standa äkesınıŋ 120 jyldyǧy atap ötıletının aitqan. Eleusız ǧana ötıp kettı me, älde alda toilana ma, äzırge būl jaǧynan habarymyz bolmai tūr. Qaita qyrǧyz aǧaiyndarymyz osydan on kündei būryn qazaq qalamgerınıŋ mereitoiyna arnap el astanasy Bışkekte jiyn ötkızdı. Sol kezde Qyrǧyzstan Ǧylym akademiia­sy prezidentınıŋ orynbasary Mūrat Jūmataev Mūhtar Äuezovtıŋ «Manas» eposyn zerttegenı üşın ekı jarym jylǧa sottalyp ketkenın, qazaq jazuşysynyŋ bauyrlas eldıŋ ūlttyq mūrasyn öz müddesınen joǧary qoia bılgenın eske alyp, qyrǧyz jūrty qazaqtyŋ klas­sik qalamgerın erekşe qūrmetteitının sezdırgen.
Qyrǧyz ǧalymy aitqanynyŋ jönı bar. Qarapaiym jūrtty eseptemegende, Şyŋǧys Ait­matovtyŋ Mūhtar Äuezovtı ūstaz tūtqanyn bılemız. Al qyrǧyz rejisserlerı Bolot Şamşiev «Qaraş-Qa­raş» povesın, Tölömüş Ökeev «Kökserek» äŋgımesın kino­tuyndyǧa ainaldyrdy.
Özge jūrttar özderınıŋ astanalarynda qazaqtyŋ klassik qalamgerın ūlyqtap jatqanda, qazaq astanasy Mūhtar Äuezovtıŋ mereitoiynan habarsyz siiaqty. Bıregei tūlǧalarymyzdyŋ qadırıne qaşan jetemız? Ras, jazuşynyŋ mereitoiy özı tuǧan Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Abai audanynda dürkıretıp toilandy. Bügın Almatyda «M.Äuezov jäne ūltymyzdyŋ ruhani jaŋǧyruy» atty ha­lyq­aralyq ǧylymi simpozium ötpek. Osyǧan qarap, keiıngı jyldary Astana tūlǧa­larymyzdyŋ mereitoilary­na qatysty şaralardy Alma­tyǧa nemese aimaqtarǧa ysy­ra salatyn bolǧan ba degen oi keledı. Sonda Memleket basşysynyŋ «100 naqty qa­dam» Ūlt josparyndaǧy Astanany zertteuşılerdı, stu­dentterdı, käsıpkerlerdı, barlyq öŋırlerden turisterdı tartatyn Euraziianyŋ ısker­lık, mädeni jäne ǧylymi ortalyǧyna ainaldyru turaly tapsyrmasy qaida qalady?
Osy oraida elordaǧa jūrtty tūlǧalarmen de tarta alamyz degımız kelıp otyr. Mäselen, joǧarydaǧy halyqaralyq simpoziumǧa AQŞ, Niderlandy, Resei, Belarus, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Ūlybritaniia, Türkiia siiaqty elderdıŋ ädebiettı zertteuşı belgılı ǧalymdary qatysady degen aqparat tarady. Al olardy Astanaǧa jinai bılsek, kedeilenbes edık.
Oiymyzdy ärı qarai tar­qat­saq, juyrda körnektı jazuşy Dükenbai Dosjannyŋ tuǧanyna 75 jyl toldy. Mereitoiyna orai bırqatar gazetterde maqalalar şyqty. Onyŋ ışınde bızdıŋ basylym da bar. Şynyn aitqanda, jazuşy zaly jūmys ısteitın Astanadaǧy QR Ūlttyq akademiialyq kıtaphanadan belgılı bır äreket kütkenbız. Bıraq qalamger mereitoiyn kıtap ordasy eleusız qaldyrdy. Qalamger beinesı taǧy Almatyda eske alyndy.
Jaqynda Qazdauysty Qazy­bek bidıŋ 350 jyldyǧy, Jūmat Şaninnıŋ 125 jyldyǧy da tuǧan aimaqtarynda ǧana toilandy. Astana būl joly da beitarap qaldy. QR Ūlttyq muzeiı Qaraǧandyǧa bidıŋ şapanyn aparuymen şekteldı. Keiıngı künderı Japon, Korei siiaqty elderdıŋ mūralaryn nasihattap jatqan būl muzei Astanada qazaqtyŋ qabyrǧaly biıne arnap şara ötkızuge jaramai otyr.
Osydan ekı jyl būryn Qazaq ūlttyq öner universitetınde «küi täŋırısı» atanǧan Tät­tım­bet Qazanǧapūlynyŋ 200 jyldy­ǧyna arnalǧan kon­serttı tama­şa­laǧan edık. Sol jerde tanys küişı aǧamyz osy şarany ötkızu jolynda qalai sa­bylǧanyn, äupırımdep jürıp ūiymdastyrǧanyn aitqan. Aqiqatynda sol kezde Astanada Tättımbettıŋ mereitoiyna arnalǧan osy bır-aq şara ǧana öttı. Küişı aǧamyz jäne tabandap tūryp alǧan tiıstı ministrlıktıŋ bas mamany Quanyşbek deitın bauyrymyz bolmasa, ol da ötpeitın edı.
Mūhtar Äuezovke oralsaq, biyl onyŋ 120 jyldyǧy ǧana emes, klassik qalamgerdıŋ «Eŋlık-Kebek» pesasynyŋ kiız üi sahnasynda qoiylǧ anyna da 100 jyl tolyp otyr. Osy tuyndy – 1925 jyly qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi teatry qūryl­ǧanda repertuarǧa engen spek­taklderdıŋ bırı. Būl datany da Astanada elep, eskeru kerek.
Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının aitqanda, Astana, bızdıŋşe, jūrtqa tük bererı joq fleş-mobtarǧa üiır bolmai, mändı, maǧynaly şaralarǧa ūiytqy bolsa degendı aitqy­myz ke­ledı. Osylardyŋ ışınde tūlǧa­lardyŋ mereitoilary ülken oryn alady.

Amanǧali QALJANOV