Astananyŋ 20 jyldyq tarihynda oǧan arnap talai änder şyrqaldy. Şyrqala beredı de. Nesı bar, otanymyzdyŋ taǧdyry şeşılıp jatatyn bas qalaǧa öner tūrǧysynan tamsanu äbestık emes qoi. Bıraq Astana jaiyndaǧy änderdı nege änşıler ǧana aitady? Sonda kım aitu kerek degen sūraq kökei tükpırınen qylaŋ bere qaldy, solai emes pe?
Änşınıŋ şyrqaǧany jürekterge jetıp jatsa, ony halyq ta jiyn-toilarda aityp jüretın edı. Mäselen, «Saǧynsam Köktöbenı, janyma ot beredı» degen Köktöbe haqyndaǧy ändı dastarqan basynda otyrǧan barlyq qazaq qosyla şyrqauǧa beiıldı. Köktöbe – Almatynyŋ bır ǧana lokasiiasy. Sonyŋ özın jan-jüregımen tebırenıp, «Muzartqa» qosylyp aitatyndar aramyzdan şyǧady. «Muzart» demekşı, Astananyŋ lokasiiasy – Esıl özenın osy top ädemı ändetken. Mıne, bas şahar jaiyndaǧy jürekke jetıp, este qalarlyq, poetikalyq mazmūny da bai än dep osy «Esıl aǧadyny» aituǧa bolady. Al Astana turaly ülken sahnalarda oryndalyp, elge keŋ taraǧan alǧaşqy än dep Erbol Şäimerdenūlynyŋ sözıne jazylǧan Marat Omarovtyŋ «Arman qala – Astana» änın erekşe aita ketu kerek.
Jalpy, şynaiylyq degen ūǧym bar. Şyǧarmaşylyqtaǧy harakter, bolmys degen qajettı fragmentterdıŋ barlyǧy osy şynaiylyqqa basyn iedı. Men keide aqyn da, änşı de Astanaǧa arnalǧan ändı jaryqqa şyǧarar aldynda osy şynaiylyq jaiynda köp oilanyp otyrmaidy-au dep tüiemın. Mäselen, Töreǧali Töreälınıŋ «Astanam» degen änı bar. Änşınıŋ köp änı hit qoi, bıraq būl än ondai märtebe biıgıne köterıle almady. Ännıŋ qaiyrmasynyŋ özınde bız aitqan şynaiylyq joq. Ärine, şynaiylyq bolmaǧan soŋ, ol eşkımnıŋ esınde qalmaidy.
«Körkıŋ bauraǧan,
Jandy jaulaǧan.
Körkeie ber, güldene ber,
Äsem gül-qalam.
Jūpar aŋqyǧan,
Şattyq şalqyǧan,
Körkeie ber, güldene ber,
Äsem gül-qalam». Eger änşı Almatyny gül-qala dep äueletse, men oǧan sener edım. Sosyn joǧaryda lokasiia degen sözdı beker qoldanǧan joqpyn. Bızdıŋ änder men öleŋderde Astanany keŋıstık retınde sezınu kemşın tüsıp jatady. Qalaǧa syrtynan ǧana nazar salyp, «güldei ber, körkeie ber» degen sekıldı nysanaǧa tystan qarau bar da, qalamen bırge tynystau joq. Al oǧan qaraǧanda Roza Älqoja oryndaityn «Aru qalam – Astana» änınde «Alqasyndai Arqanyŋ, Būrymyndai qalqanyŋ» dep keletın nanymdy teŋeuler kezdesedı. R.Älqoja demekşı, änşınıŋ «Arqada salǧan än qandai!» dep atalatyn Astana jaiynda soŋǧy paida bolǧan şyǧarmalar qataryna kıretın änı bar. Mıne, atalmyş ände şynaiylyq, mınez, bolmys bar. Qaiyrmasynda önerpaz «Jetelep ketken armanǧa-ai, Arqada salǧan än qandai, Janymnyŋ şölı qanǧandai, Änıŋe äsem salǧanda-ai, Elıtpei qalǧan jan bar ma-ai, Qalady-au sol än jalǧanbai» dep şyrqaidy.
«Än jüregım – Astana» dep atalatyn Serık İbragimovtıŋ änı bar. Būl ände de joǧaryda aitqan «örkendei ber, körkeie ber» degen tılekter tolyp jür.
«Bar älemdı taŋdandyrǧan, jaŋa ömırdı jandandyrǧan, yntymaqqa eldı bastaǧan, Aziiada bas qala bar, än jyrymen salǧan duman, jasai bergın, aru Astana» dep keletın şumaqtary bar. Poetikalyq, lirikalyq bıtımı bölekşe än dep aituǧa kelmeitını ännıŋ taqyrybynan-aq baiqalyp tūrǧan bolar. Keide Astana turaly änder nauqandyq jeleumen jazylǧan ba degen oiǧa qalasyŋ. Qalai bolǧanda da, oryndauşyda muzykalyq bılımmen qosa, poetikaǧa, ädebietke degen qyzyǧuşylyq bolǧany dūrys. Tıptı bır adamnyŋ boiynan bırneşe qasiettı körgım kelgen menı kınälai bastasaŋyz, tym qūryǧanda mamandar keŋesıne qūlaq asyp, sazdy ǧana emes, sözdı de pysyqtap baryp halyqqa ūsynu kerek ekenın aitar edım. Halyqtyŋ qūlaǧynyŋ etı älı de tırı. Bıraq jaqsy än tyŋdap, qūryşy qanbaǧan qazaq qūlaǧynyŋ ūlttyq dybys pen sazdy estuge qūlqy qaşatyn jaǧdaiǧa jetemız be dep qorqamyn.
Astana turaly qandai än bılesıŋ degen sūraqty tūp-tura on adamǧa qoidym. Sonyŋ jeteuı Altynai Jorabaevanyŋ «Astana köp qaraimyn men kelbetıŋe» degen änı dep jauap qaiyrdy. Ol ännıŋ resmi atauy – «Elımnıŋ jüregı – Astana». Mūnda da jarqyrap, jainai ber degen tılek bar. «Tılegım sen, änım sen, Astana» degen sözder kezdesedı. Aŋdap baqsaq, elordaǧa barlyǧy tılekşı. Kıl tılekten tūratyn Astana turaly änder. Ärine, qapelımde Astanaǧa arnalǧan änderdıŋ festivalı öter bolsa, mamandar änşılerdıŋ oryndauşylyq qabıletıne män berer edı de, ännıŋ sözındegı osyndai ūqsastyqtarǧa onşa nazar audarmas edı. Al endı sūraq, nege Astana jaiyndaǧy änder tılekter men batalardan tūrady? Qalanyŋ ışınde jürıp bıreudı saǧynu, mūŋaiu, kezdesu sekıldı şynaiy ömırdıŋ fragmentterı nege kemşın tüsıp jatyr? Öleŋ men ännen halyqtyŋ belgılı bır ūǧym men nysanaǧa degen közqaras-tanymyn aŋǧaruǧa bolady. Parsylardyŋ «Avestasyn» oqyp otyryp, tūrandyqtarǧa, naqtyraq aitsaq, saqtarǧa degen jaugerşılık közqarasty äbden-aq baiqap otyrasyŋ. Tıptı onda «tūr dalasynyŋ adamyn qūdai jolyna qūrbandyqqa şal» degen joldar bar. Sol kezdegı parsylardyŋ tanymy. Al qazırgı qazaq Astanany nege jatyrqaidy? Qalaǧa syrtynan ǧana tılek aityp, ışkı tynysyn nege jasyrady? Bälkım, būǧan äleumettık jaǧdai sebep bolǧan şyǧar? Mümkın, köşpelı örkeniet qanyna äbden sıŋgen qazaqtyŋ poetikalyq tılı qalalanuǧa ilıkpei jatqan bolar. Astanaǧa tystan qarap, tılek aitudy tek qana änşılerdıŋ kemşılıgı dep eseptemeimın. Sondyqtan poetikalyq tıl degen sözdı qoldandym. Älbette, atalǧan tıldıŋ tızgını söz zergerlerınıŋ qolynda ekenı dau tudyrmaidy. Sondyqtan qala poeziiasy turaly söz qozǧaityn şaq jetken. Qalai bolǧanda da, Alaştyŋ endıgı taǧdyry osy Astana qalasynda şeşıledı, maŋyzdy qūjattarǧa osy qalada qol qoiylyp jatqaly da 20 jyl boldy. Resmi tūrǧydan emes, qalaǧa bır näzık lirikamen, ädemı sazben qaraityn kez kelgen sekıldı. Sondyqtan qalanyŋ mereilı jylynda onyŋ resmilıgı, jarqyrap, jainap qatqany emes, tosyn bır şyǧarmalar paida bolsa eken degen ūsynysym bar.
Ainūr TÖLEU
