Bızdıŋ balalar köşede nege qazaqşa söilemeidı?

Qazaqşasy kem elordanyŋ qara balalarynyŋ orysşa sarnap tūratyny äbden aqjemı şyqqan, jazuǧa da qiyn taqyryp ekenı ras. Oŋtüstıkte qazaqşa söilep jürgen balalar osynda kelse boldy orysşa sairap ketedı. Eger üide äjesınıŋ besık jyryn tyŋdap össe, ertegı tyŋdap ūiqyǧa ketse öitpes edı deisıŋ, bıraq olardyŋ köbınıŋ äjelerı alys­ta. Amal joq, qaradomalaq «Nickelodeon» ūsynǧan multfilmdı körıp, «Karuseldıŋ» äldiımen ūiyqtaidy, odan qalsa qolyndaǧy smartfonynda samsaǧan multfilm. Bärı orysşa. Türı ǧana qazaq qalalyq ata-­äjelerdıŋ nemeresımen orysşa tıldeskenı qanşa ersı körınse de oǧan da köz üirenıp boldy.

Anasy qai tılde söilese,bala sol tılde söileidı

Nūr-Sūltan qalalyq №76 mekteptıŋ mūǧalımı, pedagogikaǧa 28 jylyn arnaǧan Meruert Temırova mäsele ata-anada ekenın aitady:
– Balanyŋ qazaqşa söi­leuı otbasyna bailanysty. Eger ata-ana tek qazaqşa söilese bala qaida ketedı? Müldem orysşa söilemei, taza qazaqşa söileitın ata-analardyŋ balalary da taza qazaqşa söileidı, bıraq ondai otbasylar öte az. Özım sabaqta balalardy ünemı özara qazaqşa söileuge şaqyramyn, ūltymyzdan şyqqan ūly adamdar turaly aitamyn. Osyndai tärbie üide de boluy kerek. Öitkenı bala anasynyŋ ǧana tılınde söileidı, ana tılı dep ataluynyŋ özı osydan. Äitpese nege äke tılı degen joq? Eger üide analar, qazaq kelınşekterı taza qazaqşa söilese, onda qoǧam qazaqşa söilei bastar edı, qazaq äielderı özderınıŋ qolynda ülken mümkındık baryn bılmeidı, sebebı erteden keşke deiın tırlıktıŋ soŋynda jür. Üide şeşesı orysşa tıldesedı, qoǧamdyq kölıkte, kez kelgen jerde bala tek orys tılın estidı.

Qazaqşa söiletukürdelı mäseleemes

Qaladaǧy qazaq balasy nege orysşaǧa beiım ekenın, būl jaǧdaida bala psihologiiasyna ne äser etetının psihologtan da sūrap kördık.
Şūǧyla Duanaeva, balalar psihology, Nūr-Mübäräk universitetınıŋ aǧa oqytuşysy, PhD doktoranty:
– Qazaq mektebınde oqityn balalardyŋ orysşa söileuınıŋ sebebı – aqparattyq keŋıstıktıŋ orysşa boluynan. Miymyzdaǧy söileuge qatysty oidy sözge almastyratyn psihikalyq prosester orysşa jürgendıkten söz de orysşa bolady. Sondyqtan eŋ aldymen orysşa oilau mäselesın qolǧa alu kerek. Eger otbasynda ünemı qazaqşa söilese, mekteptegı, köşedegı kommunikasiia qanşa jerden orysşa bolsa da balaǧa üidegı tärbie qatty äser etedı, sondyqtan är ata-ana özderı qazaqşa söilese būl sonşalyqty kürdelı mäsele emes. Bügıngı taŋda ata-ana men bala üi jaǧdaiynda qarym-qatynasqa tüspeidı, äke-şeşe taŋerteŋnen keşke deiın jūmysta, bala mektepte.

Öz tılın bılmeidıdep uaiymdapjürgen kım bar?

Maqalany daiyndau barysynda bıraz ata-anany sözge tartyp kördık. «Üide qazaqşa söile desek te, ortaǧa bailanysty orysşa söileidı» dep uäj aitqandar da, «qazaq tılımen eşqaida barmaidy, orysşa men aǧylşyn bılgennen qor bolmaidy, qazaq mektebınde bılım sapasy tömen, erteŋ latyn tılıne köşken kezde balamyzdyŋ miy aşyp qaluy mümkın, onsyz da oqulyqtardyŋ tılıne bala tügıl, özımız tüsınbeimız» degen de ata-analar tabyldy.
Rahat Äbenovanyŋ ekı balasy № 59 mekteptıŋ qazaq klasynda oqidy, özı aǧylşyn tılınıŋ mamany:
– Moiyndaimyn, balalardyŋ tılı orysşa şyqty, äkelerı orys tıldı. Onyŋ üstıne qasyndaǧy balalarǧa qaraidy, orta solai, qarap tūrsaŋ qazırgı balalar qazaqşa söilegısı kelmeidı, qūlqy joq, öz tılın bılmegennıŋ masqara jaǧdai ekenın aitamyn, qazaqşa söileŋder dep ädebi kıtaptar satyp äkelıp otyram, qazır üide şamalap söileitın boldy. Bıraq tek menıŋ ǧana şamam kelmei jatyr, oiyn alaŋy, mektep, aralasatyn ortasy tügel orysşa söileidı, ol üşın barlyq qazaqtar öz balalaryna qarauy kerek, qazır balaǧa üiden ūlttyq tärbie berılmeitın boldy, balam öz tılın bılmei qalar-au dep uaiymdap jürgen eşkım joq, bärı jūmystyŋ soŋynda kettı, äiteuır aqşa tapsa, balanyŋ qarny toq bolsa boldy. Balalarym mekteptıŋ oqulyqtaryndaǧy köp sözdı tüsınbeidı, menen sūraidy, erınbei tüsındırem. Oqulyqtardy qarap otyryp özım de qynjylam, tılı auyr, tıkelei audarma jasaidy, oqulyq degen bırneşe tekseruden ötuı kerek.

Sarqyt İsabekova, zeinetker:

– Ömırımnıŋ 43 jylyn mektepke berdım, osy qala Qazaqstannyŋ astanasy bolǧanda quanyp, qazaqtyŋ jaŋa astanasynda tılımızdıŋ kösegesı kögerer dep kütken edım. Jaraidy, men qartaiǧan adammyn, jasym bolsa 84-te, bıraq keiıngı jastar, menıŋ nemerelerım men şöberelerıme obal boldy. Olar qazaqşa äreŋ üirenıp jürgende endı basqa tılderdıŋ üstemdıgı qosyldy.

Smaǧūl Elubaev, jazuşy:

– Nūr-Sūltan qalasy – qoǧamnyŋ lokomotivı, soǧan qarap basqa qalalar da orys­tana ma degen qauıp bar. Eŋ aldymen konstitusiialyq baptan qūtylu kerek, ol zaŋdy engızgen zaman basqa edı, 1989 jyly bız älı täuelsızdık almadyq. Ol kezde qazaq 39 paiyz edı, endı 73 paiyz, demografiialyq ahual­dy eskerıp, konstitusiialyq reforma jasau kerek. Parlament memlekettık tılde zaŋ qabyldau kerek, memlekettık tıldı qorǧai almady, qor qyldy, būl masqara! Täuelsızdıktı ne üşın jariialaidy ūlttar? Ūlt özın-özı saqtau üşın jariialaidy ǧoi. Al bız ne ıstedık? Otyz jyldyŋ ışınde otyz auyz söz üirenbegen qazaqtar tolyp jatyr. Kezınde Jirinovskiidıŋ ait­qanyna külıp edık, endı şetelge şyqqan jastar öz tılın bılmei külkı bolyp, aulada oinap jürgen balalardyŋ bärı orysşa söilep jür. «Astana aqşamy» gazetınen habarlasyp tūrmyn dedıŋ be, onda astanalyqtarǧa eŋ oŋai jolyn aitaiyn – keşe men Almaty äkımı B.Saǧyn­taevqa 6 aiǧa tıldık moratorii qoiu jaiynda ūsynys aittym. QR Prezidentı de alty aiǧa orysşa söileuge moratorii jariialasa, bükıl apparat ūiqysynan oianyp, qazaqşa söilep ketedı.

Qazaq tılıne sūranys azaiyp bara jatyr

Bastauyştyŋ bırneşe mūǧalımın sözge tartqanymyzda olar sabaq prosesınde tılı orysşa şyqqan balaǧa qazaqşa sabaq tüsındırıp, qazaqşa jauap aludyŋ özderı üşın qosymşa salmaq ekenın jetkızdı.
Aisūlu Qyrtanova, Nūr-Sūltan qalalyq №59 mektep-liseidıŋ bas­tauyş synyp mūǧalımı:
– Biyldyŋ özınde mektep tabaldyryǧyn attaǧandar üşın 6 qazaq synyby, 8 orys synyby aşyldy. Özımız de ne bolyp bara jatyr dep oilanyp qaldyq. Osydan 4-5 jyl būryn qazaqşa sabaq aita almai qinalǧan balalarym ainalaiyn bolyp qaldy, qazırgı balalardyŋ tılderı öte naşar. Menıŋ oiymşa, teledidardan balanyŋ jas erekşelıgıne sai qazaq tılınde qyzyqty baǧdarlamalardyŋ bolmauy da bır sebep. Bır «Balapan» kanalymen qazırgı balalardy aldai almaimyz. Onyŋ özın ūzaq degende 15-20 minut qarasa raqmet. Oqulyqtyŋ tılı kürdelı. Al kıtap oqu mädenietı müldem joq. Balalar müldem kıtap betın aşpaidy. Ata-ana ertegı, äŋgıme, jaŋyltpaş jattatyp, oqytyp, özderı qai jerde de qazaqşa söilese balaǧa odan artyq ülgınıŋ keregı joq. Onyŋ üstıne būl ǧasyr sifrly tehnologiia ǧasyry deimız. 1 jastan bastap smartfonǧa qūştar balalar ösıp keledı. Telefondardyŋ barlyq funksiiasyn qazaqşalap, tek qana qazaqşa köruge ǧana qoljetımdılık ornatu kerek.

Oqulyqtar da olpy-solpy

Mūǧalım oqulyq mäselesın beker köterıp otyrǧan joq. Keşegı ötken tamyz konferensiiasynda Bılım ministrı A.Aimaǧambetov orys tılınen qazaqşaǧa audarylǧan oqulyqtardyŋ sapasyn synǧa aldy. «Jauapty tūlǧalar, oqulyqty äzırleuşıler, olardyŋ üstınen qarauşylar bırınşı kezekte orys jäne aǧylşyn tılındegı nūsqalarynyŋ dūrys boluyna basa män bergenge ūqsaidy. Al memlekettık tıldegı nūsqasy «äiteuır bar bolsa boldy» degen nemqūraidylyqtyŋ qūrbany bolǧan syŋaily» dedı. Osyndai oqulyqtan keiın balalar qazaqşa oquǧa qūştar bola ma? Mätınnıŋ söilemın üş qaitara oqyp baryp äreŋ tüsınetın bolǧan soŋ ata-­ana­lar balany da, özın de qi­namai orys klasyna bere salǧandy oŋai köredı.

Memlekettık tıl kımge kerek?

Tap bügın qazaq tılıne qarsy böget joq, özımızdıŋ nemkettılıgımız ǧana sor.
– Kıleŋ qazaq, nege orysşa söileisıŋder? – degenıme ūl:
– Osylai yŋǧaily ärı qazaqşa söileseŋ basqalar senı orysşa bılmeidı, otstalyi dep oilaidy, – dep jauap berdı.
Şamasy tek bızdıŋ ūl ǧana emes, osy Nūr-Sūltandaǧy mekemelerde otyrǧan qazaq jastarynyŋ bärı solai oilaityn şyǧar, äiteuır, qazaqşa bırnärse sūrasaŋ, orysşa jauap beredı ǧoi. Olar ataqty balerina Maiia Pliseskaianyŋ bızdıŋ beişaralyǧymyzdy müsırkep, orysşa söileuge qūmarlyǧymyzdan jiırkengenın bılmeitın de şyǧar. Senbeseŋız, iutubty aşyp qaraŋyz. «Qazaqtyŋ orysqa osylai jıpsız bailanuy, qūldyq sanasy, orysqa qūlai berılgendıgı, orysşa aksentsız söileuge tyrysyp, maimyldai saiqymazaqtanuy – qandai jiırkenıştı, qandai ökınıştı opasyzdyq!» deptı Pliseskaia. Täuelsızdık alǧannan berı düniege kelgen qazaq jastarynyŋ 70 paiyzy orysşa söileidı eken degen derektı de közımız şaldy. Osy Nūr-Sūltanda qazaqtardyŋ päterın jöndep jürgen özbekter de neşe jyldan berı osy jerde jürse de tek öz tılınde tüsınısedı. Orysşa bılmesem tapsyrys tüspei qalar dep orysşa sairap ketken özbek körmedık. Bız bolsaq qazır ailyǧymyzdan jyryp, balalardy aǧylşyn üiretetın kurstarǧa oqytyp jatyrmyz. Sanada täuelsızdık bolmaǧasyn sol, äiteuır, eldıŋ soŋyna qalmasyn, tılden qinalmasyn deimız. Baiaǧyda äkelerımız orysşa bılmei qalady dep bızdı uaiymdaityn, endı bız balamyz aǧylşynşa bılmei qalmasyn dep jantalasamyz. Üidıŋ maŋyndaǧy «İNDIGO» tıl mektebıne habarlasqany­myzda aǧylşyn tılı toptaryna adam tolyq, qytai tılın oqytatyn toptyŋ da bırneşeu ekenın bıldık. Al qazaq tılın üirenem deuşıler… äzırge tym az.

P.S: Zertteuşı mamandardyŋ pı­kırınşe, 2050 jyly aǧyl­şyn tılınıŋ ornyn qy­tai tılı basuy mümkın eken. Qytaida hanzu tılın jete bılmegen, mekteptı hanzuşa bıtırmegenderge jūmys tabu, qyzmettık satylarda köterılu müldem mümkın emes. Qytai elşısı Chjou Li osydan üş jyl būryn baspasözge bergen sūhbatynda «Qazaqstanda qytai tılınıŋ mektepterde oqytyluy jyl ötken sa­iyn ūlǧaiyp keledı, bırneşe Konfusii instituty aşyldy. Qazaq qytai kompaniiasynda jūmys ısteitının maqtan etedı. Būl qytai tılın üirenuge negızgı qozǧauşy küşke ainaldy» dep quanyşyn bıldırgen bolatyn. Olar quanatyn şyǧar, bıraq bız quana almaimyz. Sany köp bolsa da, bıryŋǧai aǧylşyn tılınde söileitın Ündıstan da özderınıŋ hindi tılınıŋ bedelın köteru üşın jaŋa zaŋ jobasyn şyǧardy. «Köp qorqytady, tereŋ batyrady» demekşı, ärı sany köp, ärı ekonomikasy quatty tap solardyŋ tılı joǧalmas edı… Al bız şe? Balalarymyzdy qazaqşa söilete almai otyrǧanda bızdıŋ kımge ökpemız bar?!

Jadyra ŞAMŪRATOVA