Aqyn, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Marjan Erşu belgılı qazaq äielderınıŋ galereiasyn jyr tılımen kesteledı. Halyqaralyq äielder künı qarsaŋynda jūrt Aiek dep te bıletın aqynmen keiıpkerlerı, özınıŋ şyǧarmaşylyǧy jaiynda äŋgımelestık.
– Marjan, bırneşe jyl būryn qazaq jäne türık tılderınde Dina Nūrpeiısova turaly «DİNA -DİNA» atty kıtap-albom-diskıŋız jaryq kördı. Bır sūhbatyŋyzda küi anasyn tüsıŋızde körgen soŋ, būl taqyrypqa qalam terbegenıŋızdı aittyŋyz. Sony tarqatyp aityp berseŋız.
– Dina şeşeidıŋ küilerı menıŋ mūŋdasym, syrlasym boldy. 2008 jyly «Dina» poemasyn jazdym. Fariza apaidyŋ maǧan ünemı amandyq-saulyqtan keiın «Ne jazyp jürsıŋ?» degen dästürlı sūraǧy bolatyn. Bır künı «Dina» degen poema jazdym dedım.«Kım saǧan Dina turaly jaz dep ideia bergen?» dep sūrady. Özım deimın. Maǧan qarady da, «osy jūrttar «süidım-küidımnen» ärı aspai jatqanda tarihi tūlǧalarǧa bet būruyŋ qyzyq eken. Baiaǧyda maǧan Hamaŋ – Hamit Erǧaliev «Dina turaly poema jaz» dep edı. Men poema emes, öleŋ jazdym» dedı .
Men körgen tüsımdı baiandap berdım. Tüsıme aq jaulyǧy daǧaradai Dina Nūrpeiısova engenın, Marjan, sen nege menı ızdemeisıŋ dep ūrsyp jatqanda, oianyp ketkenımdı aittym. Sonda Fariza apai «Dina şeşemız äruaqty adam ǧoi, senı jelep-jebep jürgen bolar» degen edı. Sodan keiın tynşymaǧan mazasyz mūŋym tarqady.
– Biyl Halyq qaharmany, qazaqtan şyqqan tūŋǧyş ūşqyş batyr qyz Hiuaz Dospanovanyŋ tuǧanyna 100 jyl. Byltyr elordada atyna köşe berılgen Hiuaz apai turaly tūŋǧyş poemany sız jazdyŋyz. Osy turaly aityp berseŋız.
– Hiuaz Dospanova turaly oǧan Halyq qaharmany ataǧy berılıp, Altyn jūldyz aiyryqşa belgısı tapsyrylǧan kezde ǧana bıldım. Sol jyly baspasözde jariialanǧan quanyşty habar menı Hiuaz Dospanova turaly ūşy-qiyrsyz oilarǧa jeteledı. 2006 jyly Hiuaz apaidyŋ üiınıŋ telefonyn tauyp alyp, habarlastym. Telefondy Hiuaz Dospanovanyŋ özı köterdı. «Hiuaz apa, amansyz ba? Men Jaiyq boiynan şyqqan aqyn sıŋlıŋız Marjan bolam. Mektepte Äliia men Mänşüktıŋ erlıgın oqyp, tanyp östık. Sız turaly eş derek bılmedık, ökınışke qarai» dep edım, Hiuaz batyr «Sonda maǧan ne ǧyl deisıŋ» dep ūrsyp berdı. «Sız turaly poema jazǧym keledı. Sızdıŋ körkem ädebiette beineŋız jasaluy kerek dep oilaimyn.Sız qarsy emessız be?» dedım. Sonda Hiuaz apai köŋıldenıp «Umnisa! Jaraisyŋ! Al jaz!» dedı. «Hiuaz apa, sızder sūrapyl soǧys kezınde jiyrmadan säl asqan uyzdai jassyzdar. Kıleŋ qyzdardyŋ aviapolkı. Oq pen ottyŋ ortasy. Ömır men ölımnıŋ arasy. Qiyn kezeŋ. Qorqynyş sezımderı sızderge salmaq tüsırgen joq pa? Qalai köterdıŋızder?» dep sūradym. Sonda Hiuaz Dospanova: «Qazır oilap qarasam, sol kezde oiymyzǧa jaqsy köilek, dämdı tamaq kırıp şyqpaityn. Bar maqsatymyz jaudy jeŋu, Otandy qorǧau, jeŋıske jetu bolatyn. Ölsem el üşın, Otan üşın degen senım myqtyraq edı. Qanşama qarulastarymnan aiyryldym, köz aldymda janyp bara jatty» dedı mūŋdana söilep.
Keiın de bıraz söilesıp tūrdyq. Men sūraqtarymdy qoiatynmyn, ol kısı jauap beredı. Bır künı telefon soqsam, aǧai köterdı de: «Apaŋ senı sūrap jatyr» dep telefon tūtqasyn Hiuaz apaiǧa berdı. «Äi, Marjan-ai! Apam bar edı-au dep bır ızdep kelmedıŋ-au. Men aiaǧymdy syndyryp alyp, 24 saǧat kereuette şalqamnan jatyrmyn. Saǧat jyljymaidy. Bır kempırge kım būrylsyn mūndaida» dep mūŋyn şaqty. Būl Hiuaz apaimen soŋǧy tıldesuım ekenın bılmeppın. Bır aptadan keiın Hiuaz Dospanova dünie saldy. Sondai ökınışte qaldym…
Ökınıştısı sol, bız Hiuaz Dospanovany el qorǧaǧan batyr, qazaqtyŋ tūŋǧyş qaharman ūşqyş qyzy dep bılemız. Bıraq ışkı jan düniesın jaqynnan tani almadyq. Hiuaz apaidyŋ 100 jyldyǧyna orai belgılı kompozitor Arman Jaiym ekeumız «Qyran qyz – Hiuaz» atty än şyǧardyq. Endı beinebaian tüsırıp, elge taratsaq degen oiymyz bar.
– Jaqynda Äbılqaiyr hannyŋ süiıktı jūbaiy, zamanynda el bileu ısıne aralasyp, danagöi hanym atanyp, aty aŋyzǧa ainalǧan Bopai hanym turaly kıtabyŋnyŋ tūsaukeserı öttı. Bopai hanym taqyrybyna qalai keldıŋ?
– Äbış Kekılbaev aǧamyz – Bopai hanym taqyrybyna tūŋǧyş ret türen salǧan jazuşy. 1995 jyly Memlekettık hatşy bolyp qyzmet atqarǧan tūsta Äbış aǧamyz bas bolyp, «Doŋyz» äskeri poligony aumaǧyndaǧy el auzynda «Bopai sai» atanyp ketken Bopai hanym jerlengen jerge baryp, dūǧa oqytyp, as bergen. Ädebiette Äbış aǧa Bopai hanym taqyrybyn alǧaş ret köterıp, «Ürker», «Eleŋ-alaŋ» romandaryna arqau qyldy. Äbış aǧamyzdyŋ maǧan bır aitqany Bopai hanym turaly tanym kökjiegımdı keŋeitu edı. Osylaişa «Bopai hanym» poemasyn jazdym.
Reseidıŋ Orynbor oblysy Elek audanynyŋ Dimitrovka selosynan 30 şaqyrym qaşyqtyqtaǧy Berdiaevka özenımen ırgeles jatqan Bopai saiy janyndaǧy qyrat-jazyqtyq Bopai hanymnyŋ mäŋgılık tynys tapqan orny eken. Ökınışke qarai, būl aimaq 1929 jyldan berı Resei äskeri poligonynyŋ qūzyryna kıredı. Kıruge rūqsat joq. Kezınde Bopai hanymnyŋ qabırı basyna ornatylǧan qūlpytas pen kesenenıŋ būl künde jūrnaǧy da qalmaǧan. Süiegın elge äkelıp, qasterlep qoiu kerek dep oilaimyn. Bopai hanymnyŋ asyl süiegı jat jerde qalmasa eken deimın. Ol üşın memlekettık deŋgeide şaralardy ūiymdastyruymyz kerek-aq.
– Noǧaidyŋ ataqty aqyn qyzy Kadriia Temırbolatova jyrlaryn da qazaq tılıne audaryp, oqyrman qauymǧa tanystyrdyŋyz. «Kadriiany janyma jaqyn tūttym. Eŋ alǧaş onyŋ poeziiasymen tanysqanda jan älemımdegı bır tolqudy sezıngendei boldym. Ol maǧan būrynnan tanys ärı öte jaqyn adamym siiaqtandy.Sondyqtan maǧan Kadriiany qazaq tılıne audaru oŋai ärı jaqsy körıp jasaǧan ısım boldy» depsız bır sūhbatyŋyzda.
– Kadriia ekeumızdıŋ aramyzdaǧy jaqyndyqtyŋ tamyryn tereŋnen ızdeimın. Bır zamandarda Noǧaily däuırınde basymyz bırıkken jūrttanbyz. Asan qaiǧy, Qaztuǧan, Şalkiız, Dospambet atty ortaq jyrau babalarymyz bar. Edıl-Jaiyqtai qos özen de – ortaq ardaqtymyz.
Kadriianyŋ ötkır de jalyndy jyrlary öz zamanynda Keŋester Odaǧyn aralap kettı. Tanymaldyqqa erte jettı. Kadriia poeziiasynda ot bar, mınez bar, noǧaidyn asau qany bar, tamyry bar, jany bar. Onyŋ mahabbat lirikasynda da qaisarlyq bar. Jas talant nebärı 30 jasynda küiıp kettı. Jürek otyna emes, qasköilerdıŋ salǧan otyna. Qyzǧanyştyŋ qūrbanyna ainaldy ma?! Kadriia 1978 jyly Gavannada ötetın Bükıl düniejüzılık jastar men studentterdıŋ festivalıne qatysuǧa joldama alady. Gavannaǧa attanuǧa ekı kün qalǧanda üiınde ölı küiınde tabylady. Bıreuler öltırıp, örtep jıbergen. Ömırden ötkenıne 40 jyl ötse de, ne üşın öltırdı? Kım? Būl sūraqtyŋ jauaby tabylmai keledı.
Kadriia aty onyŋ jetpıs jyldyǧy qarsaŋynda ǧana aityla bastady. Türksoi Halyqaralyq ūiymy ömırden erte ketken noǧai halqynyŋ aqyn qyzy Kadriia Temırbolatovanyŋ tuǧanyna 70 jyl toluyna orai Türkiiada köptegen şaralar ūiymdastyryp, türkı älemıne tanytty. Kadriianyŋ öleŋderın on ekı tılge audartyp, «Jıgıtterdıŋ jyrymyn» atty kıtabyn şyǧardy. Sol şaraǧa Kadriia öleŋderın qazaq tılıne audarǧan audarmaşy retınde men de şaqyrylǧan edım. Kadriianyŋ noǧai tılınde şyqqan «Üiıŋızge jaqsylyq» atty kıtabynan audarma jasadym. Jaqynda Mäskeuden «Kadriia» atty üş tomdyq akademiialyq jinaq şyqty. Būl jinaqqa menıŋ audarmalarym da engen eken.
– Byltyr «Jüregım» atty jyr jinaǧyŋyz qyrǧyz tılıne audarylyp, Qyrǧyzstanda jaryq körgen eken…
– Qyrǧyzstan Jazuşylar odaǧynyŋ ūsynysymen audaryldy. Öleŋderımnıŋ audarmasyn jasaǧan qyrǧyzdyŋ belgılı aqyny Altynai Temirova. «Jüregım» atty kıtabymnyŋ tūsaukeserı Bişkekte «Manas» jäne Şyŋǧys Aitmatov Ūlttyq Akademiiasynda öttı. Būl kıtapqa poemalarymnan üzındıler, lirikalyq öleŋderım endı.
– Ädebiette äielder galereiasyn jasap kelesız. Keiıpkerlerıŋız «Aişa bibı», «Bopai hanym», «Dina», «Hiuaz»,«Äliia » «Fariza», «Dıldä Mataiqyzy», «Baqyt Qarabalina», «Qyz Danai», «Köketai sūlu», «Aqbikeş», «Qyryq qyz», «Bes qyz», «Medianka» , «Aqşabaq aru turaly ertegı», «Janar», «Raşida» t.b. tuyndylarynda äiel tabiǧatyn jyrlaisyz. Byltyr äigılı «Marjan qyz» änınıŋ 70 jyldyǧyna orai «Atyrau Marjandary» atty joba ūiymdastyrdyŋyz. Būl ideia qaidan tudy?
– Körnektı kompozitor Äbılahat Espaev 1951 jyly «Marjan qyz» änın jazdy. Ännıŋ sözın jazǧan belgılı satirik aqyn – Sadyqbek Adambekov. Änge arqau bolǧan Marjan qyz – Atyrau öŋırınıŋ batyr qyzy. İnder audany, Eltai auylynda ömır sürgen Marjan Enbaeva eŋbegı men erlıgın tanytyp, 18-den asqan şaǧynda, 1942-1946 jyldar aralyǧynda kolhozdyŋ 300-dei jylqysyn şaşau şyǧarmai baǧyp, vagonmen soǧysqa jöneltıp otyrǧan. Oǧan osy eŋbegı üşın 1948 jyly Sosialistık Eŋbek Erı ataǧy berıldı. Ol kezde Marjan qyz nebärı 24 jasta edı. Atalǧan än sol bır batyr da erjürek, aqyldy da qairatty dala aruyn el esınde qaldyru maqsatynda düniege kelgen.
«Marjan qyz» – älı künge deiın köpşılıktıŋ süiıp aitar änı. Sol ännen soŋ Atyrauda düniege köptegen Marjan kelgenı anyq. Atyrau oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen, «Marjan qyz» änıne 70 jyl toluyna orai ataqty jylqyşy, Sosialistık Eŋbek Erı Marjan Enbaevany eske alu maqsatynda Atyrau-Jaiyq boiyndaǧy esımı elge belgılı Marjandardyŋ ūiymdastyruymen «Atyrau Marjandary» atty keş ötkızdık. Osy jobamyzǧa 20-dan astam Marjan qatysty. Ruhani serpılıs bergen keş boldy dep halyq riza bop jatyr. Al jaryqqa şyqqan «Atyrau Marjandary» atty ensiklopediiaǧa Atyrau-Jaiyq boiyndaǧy esımı elge belgılı Marjandardyŋ eŋbegı toptastyrylǧan. Būl kıtapta ölke tarihy, äiel, ana, qyzdardyŋ ömırı men önerı, taǧdyry turaly syr şertıledı. «Marjan qyz» atty esse jazǧan belgılı kompozitor İlia Jaqanov aǧamyz sol keşte tebırendı.
– Marjan, «Aiek» degen bürkenşık esımıŋız bar. Osy atpen kıtaptaryŋyzdy da şyǧardyŋyz. Mūnyŋ syry qandai?
– 2001 jyly Astanada «Şabyttan» Gran pri alǧannan keiın İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ qabyldauynda boldym. Qaltamda su jaŋa Jazuşylar odaǧynyŋ müşelık biletı. Sol kezde osy bilettı alǧanymyzǧa baqytty bolyp, şeksız quanyp jürgen kezımız ǧoi. Sol kezde özımnıŋ ötınışımmen Aiek degen bürkenşık atty İmanǧali aǧa qoiyp berdı. «Aiek – Beibarys sūltannyŋ anasynyŋ aty. Beibarys siiaqty qalpaqpen ūrsa qūlamaityn öleŋder jaz dep yrymdap qoiyp otyrmyn» dep Jazuşylar odaǧy müşelık biletımnıŋ psevdonim degen tūsyna öz qolymen «Aiek» dep jazyp berdı. Qalamym jorǧalap, kıtaptarymdy «Aiek» degen psevdonimmen de şyǧardym. İmanǧali aǧanyŋ bergen batasy qabyl bolǧandai.
– Äŋgımeŋızge raqmet! Halyqaralyq äielder künımen qūttyqtap, şyǧarmaşylyq tabystar tıleimın!
