Boiamasyz ömır suretterı

Ädemı dünie kımnıŋ közınıŋ jauyn almaidy. Sol sekıldı kemel oidyŋ kemerınde kelıstı jazylǧan körkem şyǧarma da köŋılıŋdı marqaitady, janyŋdy jadyratady. Sondai bır köŋıldı marqaityp, janyŋdy jadyratatyn qabyrǧaly qalamger, özı jiı aitatyn şyraily Şymkentte tūratyn Marhabat Baiǧūt der edık.

Jazuşynyŋ bırınşı jinaǧy qolymyzǧa tüse qoimaǧanymen, ekınşı kıtaby «Syrbūlaqtan» (1980) bergı körkem dünielerı, sala-sala bolyp keletın salmaqty maqalalary, aǧalary jaily aitqany, ınılerı turaly tolǧanystary – qai-qaisysy da ūlt bolmysynyŋ bükıl qatparyn ainadaǧydai aiqyn körsetedı. Alary ketse de, aitaryn aitatyn, oi älemı taudan aqqan aqbas özenınıŋ tolqynyndai Şeraǧaŋ, Şerhan Mūrtaza Marhabat Baiǧūt turaly: «Būl jazuşyda Qūdai özı bergen köz bar. Köz, ärine bar. Ol kımde joq, adamdardyŋ bärınde derlık bar. Şyn jazuşynyŋ közı kökıregınde. Ol maŋdaiǧa bıtken ekı közden basqa-a-a. Jazuşy sonysymen suretker» deptı. Būl qalamgerdıŋ qalamger turaly tap basyp, tanyp aitqan sözı desek, jarasady.
«Abaiy bar, Maǧjany bar ädebiet – ädebiet» deptı Bauyrjan Momyşūly. Abaiy bar, Maǧjany bar, özge de tırelıp tūrǧan alyptary bar qazaq ädebietı eşkımnen kem emes. Osy äde­bietke hal-qadırınşe ülesın qosyp kele jatqan Marhabat Baiǧūttyŋ ekı jyl būryn jaryq körgen «Äpkemnıŋ auyly» atty kıtabyn oqyp şyqqanda, onyŋ özındık qoltaŋbasyna, ömırdı boiamasyz körsetetın suretkerlıgıne taǧy bır köz jetkızdık. Ol būrynǧy şyǧarmalarynda da osyndai ürdıstı örıstetıp kele jatqan qalamger edı.
Biyl täuelsız eldıŋ ädebiet salasyndaǧy eŋ joǧary marapaty – Otanymyzdyŋ Memlekettık syilyǧyna «Äpkemnıŋ auyly» degen kölemdı kıtabyn Türkıstan oblysy äkımdıgı ūsynǧan eken.
Endıgı äŋgımenı top bäigege tüsken sübelı eŋbekke būralyq. Aitary auqymdy kıtaptyŋ ön boiynda auyl men qalanyŋ bıtpeitın tırlıgı, künkörıs qamy, adamdar arasyndaǧy qarym-­qatynas körkem de şynaiy suretteledı.
Aitalyq, kıtap atyn ielenıp otyrǧan äŋgımede tırlıktıŋ jetegınde ketken bauyrlardyŋ ömır ötkelderı jelı taratady. Äpke men ınınıŋ ışkı iırımınen şyqqan sözder jürek qylyn terbep, tereŋ oiǧa batyrady. Östıp jürıp zymyran uaqyt ötıp ketken soŋ, ätteŋ-ai demeitın kım bar deisıŋ? Ol būrynǧylardyŋ da basynda bolǧan. Amal ne, keide sony bıle tūra qaitalaitynymyzdy qaitersıŋ. Bır jaǧynan, būǧan qoǧamdaǧy ala-qūlalyq, töŋıregınıŋ şaş al dese basqa jügıretın töreşıl jetesızdık te äser etpei qoimasa kerek. Atalmyş äŋgımede osynyŋ bärı ädemı baiandalǧan. Äpke men ınınıŋ syrty bütın bolǧanmen, ıştei öz-özderıne aitatyn sözderı bırde süisıntıp, bırde mūŋaitady.
Däiekke jügınelık, auyldaǧy Ürisän äpkesı «Qaladaǧy, Künşuaqtai şahardaǧy künım ǧoi deuşı em. Künım degenım – ınım ǧoi deuşı em. Töŋırekke tügeldei» dese, bırde: «Dos-dūşpanǧa körınıŋkırep, oqta-tekte ke­lıŋ­kırep tūrsaŋ qaitedı, qaraşyǧym?!» deidı. Artynan: «Äsırese keiıngı jyldary kırtiıp, jüdep-jadaǧan jezdeŋnıŋ janynda jarty kün qalsaŋ qaiter edı, jaryǧym?» deidı arqa tūtqan ınısıne. Būl ışkı sözdı äpkesı ülken ūly üilengende, «Qaladaǧy qoŋyr töbel qyzmetınen» aiyrylyp qalam ba dep toiǧa asyǧys jetıp, ja­iylǧan dastarqanǧa da qarai almai, kelgen ızımen qaitıp bara jatqanda aitady.
Al ınısı bolsa: «Sız de menı tüsınbeisız, äpke! Kımdı-kım aiap, müsırkeidı bügınde? Kökılettıkten ökılettık alǧan örkökırektık jailap bara jatqan joq pa?» dep alyp: «Ekı-üş saǧatqa äreŋ bosatar bastyqtarym ekı-üş künge qalai şydasyn, Ürisän äpke?» dep ailasyzdyǧyn ıştei alǧa tartady.
Jezdesı Jūldyzhan ömırden ozǧanda da ekeuı bırdei osyndai auyr küidı bastan keşedı. Äpkesı bauyrynyŋ jolyna qarap, keler dep ümıttenedı. Bauyry maşina jaldap jezdesınıŋ qazasyna kelse, alysta tūratyn qyzy jetpei jer qoinyna bermeitının estidı. Edıreŋdegen bas­tyqtary köz aldynan ötkende, kerı qaituǧa bekınedı. Mūny estıgen äpkesı meŋıreiıp otyryp qalady. Oǧan köz salǧanda oiyna kelgen sözı «…jer tübıne ketpei-aq qoisaŋyzşy dep edık qoi sızge» bolady.
Osylaişa qyzmet dep jürıp äpkeden alystap qalǧanyn özıne ar sanaǧan ınısı Aikörık auylyna bärın jiyp qoiyp, saǧynyşpen, aŋsap jetedı.
Özımen-özı tıldeskende «Jūldyzhan jezde, keşırgeisıŋ bız beibaqty…» deidı de, «Äpke, auyryp qalǧan joq pa ekensız, sonşa nege suyl kernep barady, būl jürektı?» dep, artynan: «Älde myna meiırım jüdegen mezgılde tasqa ainala bastaǧan bauyrlardyŋ būira saǧymǧa erıgendegı, jıbektei jelge jıbıgendegı siqy ma?». Osylai özıne bır sūraq qo­iyp alyp: − «Ürisändı körgende ügıtılıp ketetın şyǧarmyn myna küiıme qaraǧanda» deidı. «Ol kısı qaiter eken? Bırqanşa jyldar boiy körmesten, kelmesten, at ızın de salmastan, qalaişa şydaǧanmyn?!» dep tolǧanady.
Aŋsary auyp kelgende baiqaǧany − Jūldyz­han jezdesı salǧan üige üi qosylypty. Äp-­ädemı. Qaqpa syr­lanǧan. Bıraq qūlyptauly. Körşı-qolaŋnan Ürisän äpke­sınıŋ qaida ekenın sūraidy. Olar mektepte eden juuşy ekenın, qas qaraia keletının aitady.
Mektepke barady. Eden juyp jürgen egde äiel qisaiǧan oramalyn tüzep, qiǧaştai qarap, bıraz tergep-tekseredı. Aqyry ekı synypty bırıktırıp sabaq ötıp jatqanyn aitady. Inısı būǧan senıŋkıremeidı.
Mekteptı tekseruşılerdıŋ kün körsetuden qalǧanyn, taǧy bır toby kelıp, «Zabyşy bar, ekı klastyŋ mūǧalımı bar» olardy kök maisada kütıp jatqanyn, ekı klasty şulatpai ūstap otyru Ürisänǧa jüktelgenın jetkızıp, onyŋ sabaǧyn böluge bolmaitynyn eskertıp, ınısın äpkesınıŋ dausy jetetın, köre alatyn qaǧa berıske otyrǧyzyp ketedı. Bas baǧyp qarasa, äpkesı partalardyŋ arasynda jür. «Qolynda şüberek orap, eden juatyn şvabra». Äpkesı Aikörık auylyndaǧy bar men joqty, adamdardyŋ bır-bırın aiaudan qalyp bara jatqanyn, auyl ışınde ūrylardyŋ qaǧynyp, qasqyrdai basynǧanyn, jeŋıl jegısı keletınderdıŋ köbeigenın köldeneŋ tartyp, ızdep kele qoimasa da ınısın syrt­tai: «Künşuaqta menıŋ künım bar ǧoi, – deimın men. – Künım degenım – ınım degenım. Kündei köretın ınım tūrady ǧoi, Kün­şuaq atty şaharda» dep maqtan etkenın estıp, jüregı eljıreidı.
Alǧaşynda balalar qabyldai qoimaidy. Artynan ol aitqan aqiqatty estıp, sezıp jürgen soŋ ilana bastaidy. «Eŋ ülken sabaq ömırdıŋ özınde eken, apai!» deidı bır bala. Ekınşı bala mūǧalımderınıŋ ömır sabaǧynan görı özge sabaqty aitatynyn eske salady. Sabaq bıtkende oquşylar da, Ürisän da esıkke betteidı. Qaladan äpkesın aŋsap kelgen ınısı qal­ta­rys­taǧy ornynda omalyp otyryp qalady.
Äŋgıme şaǧyn, bıraq kötergen jügı zıl batpan. Aŋdysyp qalǧan qala ömırı, bır-bırıne qara bolyp, baryn bazarlap, joǧyn tügendep, kemıne keii bermei, keŋdık tanytyp, tüzelıp jatqan Aikörık auylynyŋ adamdary – ekı älem dese bolǧandai.
«…Ürisän äpkemnıŋ janarynan tögılgen jastyŋ tamşylary jerdı teŋseltıp jıbergendei edı», «Kelmei ketken ınısı emespısıŋ?», «Tırıdei tabaǧa şyjǧyrylyp, sap-salqyn mekteptıŋ ışınde şyp-şyp terlep, älgı äieldıŋ soŋynan sümıreie ılbıdım» degen söilemderdegı su astyndaǧydai tūŋǧiyq aǧys, tas köşesı joq, kün jausa lai keşetın auyldyŋ bır sätın eden juatyn egde äieldıŋ şelegındegı «qoimaljyŋ su» arqyly körsetu, kırgenderdıŋ aiaǧyna qaraityn tūsy – bärı de qalamgerdıŋ körınıstı körkemdeudegı qapysyz şeberlıgı deuımız kerek.
Bır qaraǧanda, jazuşynyŋ tılı qarapaiym bolǧanmen, astary tereŋ, oqiǧanyŋ örısteuıne qarai qūbyltyp jıberedı. Işkı tolǧanystaǧy aitylar aqiqatta da jasandylyq joq. Senesıŋ, sendıredı. Bastysy − bauyrlar qu tırlıktıŋ qūly bolyp, bır-bırıŋnen qol üzbe degendı altyn arqau etıp alady. Mūnyŋ arǧy jaǧynda ūlttyq müdde, ūlt keleşegı aiqyn aŋǧarylady. Babalardan qalǧan ūlttyq qareketten, bolmystan qol üzseŋ, omalyp otyryp qalasyŋ deidı. Bır adamnyŋ omalyp otyryp qalǧany tük emes, qara bastyŋ qamyn küitteumen ketudıŋ soŋynda jūrtymyz jūtylyp, meiırım, şapaǧattan ada bolyp, jaqynyn jatqa qiyp, bauyr berışke ainalyp kete me degen küdık te qylaŋ beredı.
Mūnyŋ elesı qazır joq dep aita alamyz ba? Jazuşy sonyŋ aldyn aludy meŋzep otyr. Äŋgımenıŋ soŋyna şyqqannan keiın, türlı oilar qasqyrşa qamaidy. Osydan qūtyludyŋ joly qaisy degende, Ürisändai ananyŋ şuaqty köŋılı, bärın bauyrlyq meiırımge jeŋdırgen appaq nietı, qaraordanyŋ qabyrǧasyn qaqyratpai, otyn öşırmei ūstap otyrǧan qaisar tırlıgındei tırlık qūtqaratyndai körınedı.
Memlekettık syilyqqa ūsynylyp otyrǧan «Äpkemnıŋ auyly» atty jinaǧyndaǧy qyryqqa taiau äŋgımenıŋ qai-qaisysyn alsaŋ da tuyrylyp tūrǧan ūlt bolmysyn köresıŋ. Jūrtynyŋ baryna quana otyryp, kemıne kelgende «Keseldı tüiın şeşılse» (Abai) eken deidı. Aluan türlı iırımderın körkem tılmen kesteleu sätındegı söilem qūru täsılı aqausyz. Qyryqqa taiau äŋgımelerdegı tūnyp tūrǧan türlı taǧdyrlardyŋ bärın taldap şyǧu mümkın emestıgı belgılı.
Bedeldı jazuşy ärı publisist, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, «Qūrmet», «Parasat» ordenderınıŋ iegerı, halyqaralyq «Alaş» jäne «Türkı älemıne qyzmetı üşın» ädebi syilyqtarynyŋ lau­reaty Marhabat Baiǧūt Astanadan da, Almatydan da jyraqta tūrady. Ony öŋırdegı beldı jazuşylardyŋ bırı emes, bıregeiı desek bolady. Qalamynan tuǧan tuyndylary turaly jūrt pıkırı qaşanda jūǧymdy. Eşkım onyŋ talantyna şübä keltırgen emes. Äsırese, şaǧyn äŋgımelerı keremet oqylady. Zaman qajet etıp otyrǧan äŋgıme janryn damytuşy ǧana emes, Marhabat Baiǧūt köşelılık tanytyp, köş basynda tūr. Eşkımnıŋ de «Äi, käpır» (Ä.Kekılbaiūly) demeitınıne imanymyz kämıl.
Endeşe, jūrt köŋılınen şyq­qan kelıstı äŋgımelerden tūratyn, qazaqy qalyp, äsırese auyl halqynyŋ ajary är qyrynan qūnarly suretteletın «Äpkem­nıŋ auyly» atty būl kıtap Memlekettık syilyqqa laiyqty dep bılemız.

Süleimen MÄMET