1816 jyly Esıl-Nūra öŋırıne kelgen ofiser İ.Şangin kışıgırım qala jūrnaqtary qalǧan ejelgı Bozoq qalasyn köredı. Al 1946-1976 jyldar aralyǧynda äigılı qazaq ǧalymy, tarihşy, arheolog Ä.Marǧūlan osy ölkedegı qalaşyqtar turaly mälımetter keltırdı. 1927 jyly köne qalaşyqta aqmolalyq ölketanuşy L.Semenov qazba jūmystaryn jürgızdı.
Al Resei men Mäskeu qalalaryndaǧy äskeri-tarihi mūraǧatynan bız İ.Şanginnıŋ jeke qoryn kezdestırdık. Onda Bozoq qalaşyǧy kartasynyŋ tüpnūsqasy bar.
1997 jyldan bastap otandyq arheolog Kemel Aqyşev Nūra men Esıl özenderınıŋ barlyq tarmaqtary boiyna ülken zertteuler jürgızdı.
1998 jyly Memleket basşysy N.Nazarbaevtyŋ tapsyrmasymen K.Aqyşev jetekşılık etken Esıl arheologiialyq ekspedisiiasy qūryldy. Kelesı jyly qiraǧan qalaşyq ornynda qazba jūmystary bastaldy. Būl jerde VIII ǧasyrdan bastau alatyn, XVI-XVII ǧasyrlarǧa deiın ejelgı qalaşyq bolǧan – Bozoq qalasynyŋ orny tabyluy taŋǧajaiyp oqiǧa boldy.K.Aqyşevtyŋ pıkırınşe, VIII–XV ǧasyrlarda Qazaqstannyŋ dalalyq aimaqtary ordakent – qalalarynyŋ paida boluy, bekınıs – baspanalardyŋ tūrǧyzyluy, äskeri bölımşeler men jergılıktı bileuşıler otyratyn – ordalardyŋ salynuy otyryqşylyqtyŋ paida boluy men damuyna negız boldy. Osyndai qalaşyqtardyŋ bırı – Bozoq qalasy boldy. Bastapqy kezde jergılıktı bileuşınıŋ ordasy bolǧan eken.
Ǧalymdar būl öŋırge aerofoto tüsırılımder jasady. Bozoq qūrylymy jaǧynan bıregei ortaǧasyrlyq qalaşyq. Ol üş bölıkten tūrady. Ortalyq bölıgınde ormen qorşalǧan, soltüstık bölıgınde tūrǧyn-üi jäne öndırıstık jailar ornalasqan, al oŋtüstıgınde qorym bar. Sulandyru qūrylysynyŋ fragmentterı arheologtardyŋ taŋdanysyn tudyrǧan jäit boldy. Būl jerden ortaǧasyrlyq qalaşyq tūrǧyndary salǧan sulandyru jüiesı, aryqtar tabyldy. Damyǧan sulandyru jüiesı bar ortaǧasyrlyq Bozoq qalaşyǧynyŋ tabyluy maŋyzdy oqiǧaǧa ainaldy. Jäne orta ǧasyrda qypşaqtardyŋ saiasi sahnaǧa şyǧa bastaǧan kezınıŋ özınde būl jerde qalalar men eldı-mekender paida bola bastady.Qalaşyqtyŋ qūrylymy 40 gektar audandy alyp jatqan aumaqta soltüstıkten oŋtüstıkke sozylyp jatty. Ärqaisysy dualmen qorşalǧan audandar bır-bırıne tırkesıp tūrady. Üş bölıktı qūrylym ışınde qalaşyqtyŋ mınäjat ortalyǧy ornalasqan, ol jerde ekı kırpış kesenenıŋ, bır mūnaranyŋ, kırpış küidıru peşınıŋ jäne 11 jerleu oryndary tabylǧan. Bozoqtan köp mölşerde oiulanyp, äşekeilenıp jasalynǧan, aşyq ärı kögıldır-jasyl tüstı keramikalyq kırpışter tabyldy. Būl qalany saluǧa öz ısınıŋ bılgır mamandary şaqyrylǧany aidan anyq.
Būl qala ornalasqan aumaq saz batpaqty bolǧandyqtan, tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerude būl öŋır paidalanuǧa kelmedı. Būl jer osylaişa talan-tarajǧa tüspei qaldy. Bıraq, alǧaşqy tyŋ igeruşıler qūrylys jūmystaryna eskı qalanyŋ kırpışterı men tastaryn paidalandy. Bozoq qalaşyǧy äkımşılık, qolöner men sauda ortalyǧy bolǧan. Qala Ūly jıbek jolynyŋ ärtürlı tarmaqtarynyŋ tüiısken jerınde ornalasqandyqtan, halyqaralyq sauda joly toraby boldy. Osylaişa, ejelgı ǧasyrlardan bastap-aq būl aimaq maŋyzdy ekonomikalyq ortalyq bolǧan. Bozoq qalasy Nūra özenınıŋ jaǧasynda, Esıl özenınen 40 şaqyrym jerde ornalasqan.
Äskeri-strategiialyq plasdarm retınde keruen joly arqyly töŋırektı baqylap otyruy qyzyǧuşylyq tuǧyzady. Qalaşyqtyŋ orny biıkte ornalasqandyqtan, keruen joly men kelgen jaudy baqylap otyruǧa septıgın tigızdı. Al Bozoq qalaşyǧynyŋ batpaqty jerde ornalasuy äskeri-qorǧanys maqsattardan tuyndaǧan.
Esıl men Nūra özenı tasyǧanda, jerdıŋ bärın su basady da, tek osy qalaşyqtyŋ orny biıkte bolǧandyqtan, suǧa batpai tūrady. Su basqan jerler kökorai şalǧyn bai jaiylymǧa ainalady. Esıl arqyly Qaraötkelden sauda keruenderı ötken. Bozoqtan sauda keruenderı jolyn oŋai baqylauǧa bolady. Bozoq osy öŋırdıŋ äkımşılık ortalyǧy bolǧan. Sonymen qatar, Ūly Jıbek joly boiynda qypşaq bileuşılerınıŋ äskeri ordasy osy jerde ornalasqan. Esılden Bozoqqa deiın su arnasy qazylyp, ol jerden auyz su alynyp otyryldy. Su arnasynyŋ enı – 2-2,5 metr. Keruenşıler men jolauşylar uaqytşa tūraqtaityn mekenge ainalǧan.
Bozoq dıni-ǧibadattyq şaralar ötkızetın jäne adam az tūratyn dalada jolauşylar men sauda keruenderıne geografiialyq baǧdar beretın ortalyq qyzmetın de atqarǧan. XIII-XV ǧasyrlarda qalaşyq orny qasiettı, kielı sanalyp, aqsüiekterdı jerleitın orynǧa ainaldy. Bozoq adamdardyŋ ruhani ömırınde de erekşe maŋyzǧa ie bola bastady. Mūsylmandar arasynda kielı oryn sanalyp, būl jerde qūlşylyq etıp, äruaqtardy eske alyp, as berıletın boldy, ūlttyq oiyndar oinalyp, jarystar ötkızılıp tūrdy. Sonymen qatar jolauşylar men keruenderdıŋ dem alyp, tüneitın ornyna ainaldy.
Jergılıktı arheolog M.Habdullinanyŋ paiymdauynşa, XIV-XV ǧasyrlarǧa jatatyn, qazylyp alynǧan 5 kesenenıŋ bıreuı hristiandyq bolyp sanalady. Būl degenımız, dındı ūstanuǧa erıktılık bolǧanyn, kelgen keruenşılerdıŋ dınıne degen qūrmet belgısınıŋ bolǧandyǧyn däleldeidı.Būl jerde qypşaq jauyngerlerınıŋ äskeri qaru-jaraqtarymen, barlyq äbzelderımen qosa jerlengen mürdelerı tabylǧan. Jauyngerlerdıŋ janynda qoramsaqtary, jebenıŋ temır ūşy, temır pyşaqtar jäne jügender, üzeŋgıler kezdestı. Keibır jerleu oryndarynda terı betperdeler tabylǧan. Ol şaiqas kezınde bettı qorǧap tūrǧan.
2002 jyly arheologtar Bozoqtan jasy 50-ge kelgen äiel jauyngerdıŋ mürdesın tapty. Jauynger-äieldıŋ keskını Mäskeude Resei Ǧylym akademiiasynyŋ, Antropologiia jäne etnologiia institutynyŋ äigılı antropologiialyq rekonstruksiialau zerthanasynda qalpyna keltırıldı. Onyŋ üstınde jıbek jamylǧy, basynda dulyǧa tektes pışınde bas kiımı bolǧan. Qolynda kümıs bılezık, qūlaǧynda kümıs syrǧa boldy. Bas kiımı maida meruert tastarmen kömkerılgen jäne kauri qabyrşyǧymen qaptalǧan. Onymen bırge temır naiza, kümıs tostaǧan, jügennıŋ auyzdyǧy tabylǧan. Ol şaiqasta er adamdarmen bırge ūrysqa qatysqan.
Qala maŋyndaǧy qalalarda sauda qyzu jürıp jatty. Ol Ortalyq Aziiadan sauda keruenderınıŋ keluımen bailanysty. Mūnda köp mölşerde mal şaruaşylyǧymen ainalysuşy önımder saudaǧa salynǧan.
Jaŋa zamanda jergılıktı ölketanuşy K.Ämırovanyŋ pıkırınşe, Astananyŋ ornynda jäne töŋıregınde 3,5 myŋ auyl bolǧandyǧy aitylady. Bozoq «köşpendı qalalardyŋ ortalyq özegı» bolǧan degendı keltıredı. Būl tūjyrymdy astanalyq arheologtar özderınıŋ arheologiialyq jäne tarihi zertteuler arqyly rastap däleldedı. Memleket basşysy N.Nazarbaev öz eŋbekterınde: «…ortaǧasyrlyq Bozoq qalasyn Aqmolanyŋ tüpkı atasy dep sanauǧa bolady, al onyŋ soŋǧy mūragerı qazırgı Qazaqstannyŋ astanasy – Astana qalasy» dep jazǧan bolatyn.
Bır sözben aitqanda, jüzdegen jyldar būryn Astananyŋ ornynda qalaşyq bolǧandyǧyn bız este saqtauymyz kerek. Qalalyq dästür men egınşılık mädenietınıŋ özındık ūzaq tarihy bar. Myŋdaǧan jyl būryn osy jerde Bozoq qalasy tärızdı qalalar bolǧan. Qala mädenietı, egınşılık pen sauda damyǧan. Būl qala äskeri-äkımşılık jäne ǧibadat orny mındetın de atqarǧan. Al qazırgı astananyŋ tūrǧyndary – ötken tarihtan syr şertetın, baǧaly artefaktılerdı közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau bızdıŋ basty mındetımız bolyp sanalady.
Ziiabek QABYLDİNOV, tarih ǧylymynyŋ doktory
