Söz basy
Tarihyn ūmytqan el – tamyrynan ajyraǧan aǧaş syndy, saiasi taǧdyr tısın aqsityp külgen bolyp, qattyraq nazaryn salsa-aq – solyp, qurap qaluǧa, dauyl soqsa, ruhy syna ketuge beiım tūrady. Sondyqtan da, är halyq tamyryna qan jügırtken tarih atty tereŋınen när alyp otyruǧa tyrysady. Salt-sana, ruh pen kie, qadır-qasiet, maqsat-mūrat sabaqtastyǧyn saqtaidy.
Osy tūrǧydan kelgende, «Qazaqstannyŋ jalpyūlttyq qasiettı oryndary» jobasy men Astana äkımdıgınıŋ Eskertkışterdı jäne tarihi-mädeni mūra nysandaryn qorǧaudy qamtamasyz etu direksiiasy äzırlegen «Kielı Astana» kartasy maŋyzdy bastama ekenı dausyz. Būl baǧyttaǧy jūmystardyŋ qataryna, Astana aumaǧyndaǧy Bozoq qalaşyǧyn zerttei tüsıp, auqymdy keşenge ainaldyru maqsaty engenın de erekşe atap ötuge bolady. Qolymyzdaǧy mälımetterge qaraǧanda, qazırgı taŋda Mädeniet jäne sport ministrlıgımen bırlesıp, auqymdy muzei keşenı boiynşa jūmys jürgızılıp keledı. 2022 jyly mūnda «Bozoq» degen ataumen jaŋa muzei-qoryq paida boluy qajet.
Bozoq qalaşyǧy qaida?
Bozoq jaily öz basym osydan on bes jyldai būryn estıgem. Alaida orta ǧasyrlyq būl qalaşyqtyŋ ornyn tarihşy ǧalym Kemel Aqyşev 1998 jyly anyqtap, alǧaş ret 1999 jyly arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızgen eken. Ras, Aqyşev «armiiasy» qalaşyqty tabu üşın Astanany ainala qazyp şyqqan joq. Qala ornyn ol Bozoq turaly 1820 jyly «Sibirskii vestnik» jurnalyndaǧy maqalasynda jazyp ketken patşa äskerınıŋ ofiserı, geodezist Petr Şangin körsetken derekter boiynşa ızdep tapqan.
Sonymen, Bozoq qalaşyǧy jaily oqyp, estıp jürgennen keiın ony baryp öz közımızben köru bırazdan berı armanymyzǧa ainalǧan edı. Qalanyŋ bügıngı orny qandai? 1999 jyldan berı ız suytpai, baryp, zerttep, körıp jürgen ǧalymdar taǧy qandai derekter tauyp jatyr eken? Biylǧy jyldan bastap Bozoqta arheologiialyq muzei salu qolǧa alynady dep otyr, onyŋ bügıngı jai-küiı qandai? Ony özgelerdı qyzyqtyratyndai bır igı ekskursiialyq ortalyqqa ainaldyru mümkın be?
Osy sūraqtar damyl tapqyzbai, aqyry bız jolǧa şyqtyq. Äuelı, alar baǧytymyzdy aiqyndap almaqqa, Bozoq qalaşyǧynyŋ ornalasqan jerın ızdep kördık. Bıraq ol eşqandai kartaǧa engızılmegen eken. Jön sılteidı-au dep sūraǧan adamdarymyz da ony bılmeitın bolyp şyqty. Ornyqty jol sıltegen – ärıptesımız, belgılı jurnalist Amanǧali Qaljanov qana. Äitse de, Astana qanatyn keŋge jaiyp, qala ösıp, ainalasyndaǧy keibır auyldardy sıŋırıp alyp kele jatqandyqtan, ärıptesımız aitqan tūstan däl şyǧyp, Bozoqqa adaspai jetu mümkın emes edı…
Sonymen, Amanǧalidıŋ aituynşa, bız aldymen Ürker (būrynǧy İlinka) şaǧyn audanyn betke alyp jolǧa şyǧyp kettık. Qorǧaljyn tas jolymen tartyp otyryp, Ürkerge jetkenşe jol boiynan baǧyt sıltegen nūsqaulyq ızdep eleŋdegenımız ras. Bıraq, ondai taqtaişa közımızge körınbedı. Būryn Qabanbai batyr kesenesıne alǧaş barǧanymyzda osyndai būlyŋǧyr mälımetterdı ūstanǧanymyzben, jolda «Qabanbai kesenesı» degen ülken taqtaişa tūratynyn estıgenımız bar. Sol taqtaişa bızdıŋ adaspaitynymyzǧa senım tudyrǧan edı. Al Bozoqtyŋ äzırge eşqandai belgısı joq…
Ürkerge jetkenımızde, rasynda, onda jaŋa üiler köptep salynyp, kei köşelerıne asfalt töselıp, infraqūrylymy jaǧynan qalyptasu jaiynda jatqanyna köz jetkızdık. Retı kelgende aita keteiık, kottedjder köp salynsa da, bärınıŋ derlık ainalasynda aǧaş egılmegen eken. Ättegen-ai dedık, üi qūrylysyn bastaǧannan ärkım tym bolmasa öz üiınıŋ aldyna bırer şybyq otyrǧyzsa, baspana tolyq daiyn bolǧanşa ol şybyǧy aǧaşqa ainalyp, äjeptäuır saia boluǧa jarap qalar edı ǧoi. Auyl da anadaidan jap-jasyl bolyp, ädemı körınbes pe edı?..
Hoş. Bız ärıptesımız aitqandai, osy Ürkerdıŋ bır şetkı köşesıne mäşinemızdı qaldyryp, ärı qarai jaiau ketuge tiıs bolatynbyz. Onyŋ özı qalaşyq ornyna deiın ekı şaqyrymdyq jol eken. Mūnşa joldy jaiau jürgen qiyn da emes şyǧar, bıraq, baǧytty dūrys ūstanyp, adaspai baru abzal. Äitpese, eş belgısı joq ai dalada ainalyp jürıp, taban tozdyruymyz mümkın.
Ürkerge jetken soŋ köşede kezıkkenderdı toqtatyp, «Bozoqqa qalai baruǧa bolady?» dep sūrap kördık. Bıraq, kezdeskennıŋ bärı Bozoq degen ataudy bırınşı ret estıp tūrǧanyn arlanbai aityp, jönıne kete berdı. Jarar, keiın Bozoq muzei bolyp aşylyp jatsa, el de bıle jatar. Äzırge bar jūmys ǧalymdardyŋ ǧana ülesınde tūr emes pe?
Ürkerdıŋ o şetıne bır, bū şetıne bır şyǧyp jürıp, alystan Bozoqtyŋ belgısın ızdep kördık. Bıraq, bızde kıtaptardan jäne ǧalamtordaǧy mälımetterden körgen suretterdıŋ elesı bolmasa, naqty qandai da bır maǧlūmat joq edı. Bır bılse, mektep mūǧalımderı bıler degen ümıtpen, sondaǧy ülken bılım ūiasynyŋ aldyna baryp toqtadyq. Ǧalymdardyŋ jaŋalyqtaryn elden būryn estıp, mūǧalımderıne tüsındırıp, tym bolmasa, tarih pänınde auyl ırgesınde jatqan tarihi qalaşyqtyŋ ornyna balalardy aparyp, köne ǧasyrlardyŋ sabaǧyn sanasyna jetkıze tüsındırer ūstazdar bolsa, qaneki! Bıraq, ondai kısı körmedık. Bızge ūşyrasqan mūǧalımderdıŋ bärı derlık «Ürkerge jaŋadan köşıp kelgender» bolyp şyqty…
Bır qyzyǧy, Bozoqty sūrastyrǧanda adamdardyŋ arasyndaǧy nebır qauesettı qūlaǧymyz şaldy. Köşede ketıp bara jatqan bır kısı «Ürkerde muzei üşın dep saqtalyp tūrǧan bos jer joq, Talapkerge deiıngı jerdıŋ bärı satylyp ketken» dese, bırı «qaibır kezde japondar kelıp, auyldyŋ syrtynda qazba jūmysyn jürgızgenın, keiın olar «myna jerge üi saluǧa bolmaidy» dep, ol jerdıŋ tarihi oryn ekenın aityp, ketıp qalǧanyn» aitty… Bız, ärine, japondar turaly sözdıŋ qaidan şyqqanyn sūrap uaqyt şyǧyndamadyq. Ūzamai, bırı kısı aldymyzdan ūşyrasyp, erınbei bızge qalanyŋ şetkı jaǧyndaǧy bır tarihi orynǧa qalai baruǧa bolatynyn tüsındırıp berdı. Bıraq, ol jerdıŋ atyn bılmeidı eken. Sonda da beitanys kısınıŋ aituy boiynşa kışkentai qaǧazǧa özımızşe «karta» syzyp alyp, sol boiynşa auyldan şyǧyp kettık…
Qalyŋ qamysty kesıp öttık.
Kölşıktı de keşıp öttık.
Mäşinenı jolǧa qaldyrǧan soŋ, Ürkerdıŋ syrtyn ainala basyp jatqan sudan öte almai bıraz jaǧalai jürgen edık. Qalyŋ qamys ösken bır jer bızge qolaily körındı. Qamysty su taiaz bolady deuşı edı, ras eken. Aiaq kiımımızdı şeşıp, tobyqtan säl asatyn sudy keşıp jürıp qamys arasyn jaryp ötıp ekınşı jaǧaǧa şyqtyq. Bız auyldyŋ şetıne şyqqanda alysta ketıp bara jatqan bır top adam körıngen. Olardy Bozoq qalaşyǧyn qazyp jürgen arheologtar şyǧar dep topşylaǧanymyz da ras. Aqparatymyz anyq bolmasa da, sol topty betke alyp jüre berdık. Aiaǧymyzǧa qysqa tıken şöpter oratylyp, qolaisyzdyq tudyryp jatyr. Jolda şūŋqyrlana bıtken kölık döŋgelegınıŋ ızı körındı. Mäşine jürgen sekıldı. Bälkım, qysta, jaŋaǧy kölşıkter qatyp jatqanda būl jer jol bolǧan şyǧar…
Aldymyzdan taǧy bır kölşık kezıktı. Baǧanaǧydai emes, suy möp-möldır eken. Tübındegı tastary da, jaǧasyndaǧy maida itbalyqtary da anyq körınıp jatyr. «Şeşıngen sudan taiynbas» degendei, taǧy da jalaŋ aiaq sudy keşıp, ekınşı jaǧaǧa şyqtyq. Su tereŋdıgı 40-50 santimetr ǧana.
Alǧa jürgen saiyn jerdegı şöptıŋ är jerde ärtürlı ekenın baiqamau mümkın emes edı. Äsırese, qamysty sudan ötkennen keiıngı şöpter men myna kölden ötkennen keiıngı ösımdıkterdıŋ türı de, tüsı de özınşe bölek. Barǧan saiyn şöp şalǧyndanyp, basqan jerımızdıŋ topyraǧy da qoŋyrqai tartyp, jūmsaq bolyp bara jatyr.
Alystan üş tabandy temır baǧan közımızge körıngende asa män bermegenbız. Keiın bıldık, ol baiaǧy KSRO kezınde qaǧylǧan geodeziialyq belgı eken. Jaŋa ǧana bız jürgen saiyn jetkızbeiın degendei, alǧa ozyp ketıp bara jatqan top sol temırdıŋ maŋyna toqtaǧan. Jerge sömkelerın tastai salyp, tıze bügıp otyryp, ainalaǧa barlai qarap, özara dabyrlap äŋgımelesıp jatyr.
Bız Bozoqqa şyǧarda, qalaşyq turaly mälımetter ızdegenbız. Kıtaptardaǧy, ǧalamtor materialdaryndaǧy qalaşyqtyŋ joǧarydan tüsırılgen suretterınde Bozoq kädımgı Otyrardyŋ orny sekıldenıp körsetılgen edı… Sondai-aq qazba ornyna taiaǧanda «Bozoq qalaşyǧy» dep jazylǧan qara taqtaişa tūruy qajet bolatyn. Ol taqtaişa da suretten körgenımızde ülken ūqsap körıngen. Bız sondyqtan ainaladan ülken qara taqtaişa ızdep, eleŋdei bergenbız.
Älgı üş tabandy temır baǧannan keiın bızge balanyŋ boiyndai ǧana biıktıgı bar qara taqtaişa da körındı. Taqtaişanyŋ kışkentailyǧyna taŋ qalǧanymyzben, Bozoqty tapqanymyzǧa quanyp qaldyq.
Aşylmaǧan muzeide daiyn gidke tap boldyq
Bozoq qalaşyǧynyŋ orny – älgı taqtaişa bolmasa, adam tanyp bılmestei tym qarapaiym eken. Ädettegı jazyq dala. Ar jaǧynda kışkentai-kışkentai töbeler men tıkbūryşty etıp qazylyp, topyraǧy alynǧan oiyq jerler jatyr. Jazyq jerdı de, päs töbelerdı de, qazylǧan oryndardy da ärtürlı şöp basyp ketken. Ainaladan bır jaŋalyq, bır belgı tabam ba dep itşe tımıskılep jürıp, bız araqtyŋ şölmegın tauyp aldyq.
Taqtaişa tūrǧan tūstan ärı 150 metrdei ǧana jerde köl jatyr. Jaǧalauy tüzu şeŋber siiaqtanǧan köldıŋ bır kezderı igılıkke jaraǧan, qaralǧan köl ekenın aŋǧaru qiyn emes. Bıraq qamys basyp ketken. Arasynda pyr etıp, qazdar ūşyp-qonyp jür.
Osylai bıraz jer jaiau jürgen soŋ entıgımızdı basyp tūrǧanymyzda bır taipanyŋ elşısı ūqsap, bızdıŋ aldymyzda jürgen qalyŋ adamnyŋ bıreuı qasymyzǧa taiap kele jatty. Tanysa bılgenımız, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ doktoranturada oqityn tarihşy-ūstaz Serǧazy Qaiyrbekūly eken. Aituynşa, tarih fakultetınıŋ studentterıne täjıribe sabaǧyn jürgızu üşın alyp kelgen eken. Özı 2000-ynşy jyldardan bastap Bozoq qalaşyǧyn zerttep jürgen ǧylymi toptyŋ qūramyna enıptı. Aqmola oblysynyŋ kielı eskertkışterı degen taqyrypta sabaq ötıp, Astana maŋyndaǧy arheologiialyq qalaşyqtardy aralap jürgen boiy.
«Joly bolar jıgıttıŋ jeŋgesı şyǧar aldynan» degendı qazaq osyndaida aitqan şyǧar. Bız älı aşylmaǧan dala muzeiıne kelıp, ainaladan tük ūqpai tūrǧanymyzda aldymyzdan daiyn gid tabylǧandai quanyp, bır jadyrap qaldyq. Ol quanyş ta qaiyrly boldy.
Bozoq strategiialyq jospary myqty qala bolǧan
Ǧalymdy körgen boida, öz közımızben körıp tūrǧan qalaşyq jaily öz qūlaǧymyzben estıp, sezınu üşın sūraǧymyzdy jaudyrttyq. Tarih ūstazy Serǧazy Qaiyrbekūly ta erınbei jauap berdı.
Onyŋ aituynşa, bız jaŋa jaiau jürıp kelgende topyraq pen şöpterdıŋ özındık erekşelıgın dūrys baiqaǧan ekenbız. Öitkenı Bozoq – osy jerdegı eŋ tabiǧaty sūlu, şöbı şüigın jerlerdıŋ bırı bolǧan. Qypşaqtar būl qalany salǧanda strategiialyq jaǧynan öte maŋyzdy mäselelerge män bergen. Būl qalaşyqtyŋ ornalasqan jerı – Saryarqanyŋ eŋ biık nüktesı. Esıl men Nūra özenderınıŋ tüiısken jerı de – osy. Iаǧni, ekı özennıŋ arasy 40 şaqyrym ǧana bolsa, qalaşyq sol keŋıstıktıŋ qaq ortasynda tūr. Strategiialyq jaǧynan öte dūrys taŋdalǧan deitını, būl qalaşyqqa kezınde jau kele almaǧan eken. Öitkenı ainalasy jaiylǧan su. Qalaşyqqa tek qana oŋtüstık jolmen keluge bolady. Al basqa jaǧynan kıru mümkın emes. Tıptı, atpen, arbamen de ötu qiyn. Öitkenı barlyq jerdı su basyp jatyr. Al bız ötken qamysty jerde kezınde köpır bolǧan. Bıraq, ol da qoldan jasalǧan özennıŋ köpırı. «Bız aerofototüsıru kezınde köpır salynǧan su Qaraötkel suy men Bozoqty özenınıŋ suyn qosyp, qoldan jasalǧanyn anyqtadyq» deidı Serǧazy Qaiyrbekūly.
Bozoq biıktıgı – 4 metr, qalyŋdyǧy 8 metrlık qorǧan ışınde bolǧan. Alaida jau tigende qorǧandy ala almaǧandyqtan, qalyŋ äskermen qorǧandy qorşauǧa aluşy edı. Sodan soŋ aldymen qalaǧa kırıp tūrǧan sudy kesetın bolǧan. Auyzsusyz qalyp, tityqqan soŋ aqyry qala tūrǧyndary özdıgınen jauǧa berıluşı edı… «Bıraq Bozoqtyŋ erekşelıgı, olardyŋ auyzsuy da qalaşyqtyŋ ışınde bolǧan. Qorǧan ışınen or qazyp, ony suǧa toltyryp, sol sudyŋ ışınen qūdyqtar qazyp qoiǧan. Rasynda, būl qala strategiialyq, arhitekturalyq jaǧynan öte maŋyzdy oilastyrylǧan» deidı ǧalym.
Ǧalymnyŋ aituynşa, aerofototüsırılımnen qarap baiqaǧandai, Bozoq qalaşyǧy janyndaǧy Bozoqty özenınıŋ şyǧys jaǧalauy dop-domalaq şeŋber syzyǧyna keledı. Ol qoldan jasalǧan. Özen suy bır qalypty tūrady, bıraq būlaq sekıldı astynan su şyǧyp jatady. Sodan artyǧy aǧyp, Nūra özenıne ketedı…
Ainala su baspaǧanda, Bozoq äldeqaşan taptalyp keter edı…
Astana qalasynyŋ arhitekturalyq jospary boiynşa osy maŋdaǧy aumaǧy 30 gektar bolatyn jer satylymǧa tüspeitın, qūrylys saluǧa rūqsat etılmeitın Bozoq qalaşyǧynyŋ jerı eken. Iаǧni, 30 gektar jer tarihi qalaşyqtyŋ ornyn saqtap qaluǧa arnalyp otyr.
Qaz-qatar jatqan töbeşıkterdı körgende bızdıŋ oiymyzǧa kädımgı molalar orala ketkenın nesıne jasyraiyq. Bıraq ol qazba jūmystaryn jasap, qalaşyqtyŋ tynys-tırşılıgın zerttegende arşylǧan topyraqtar ǧana eken. Al tıkbūryşty qazylǧan şūŋqyrlar – kezınde Qorǧaljyn trassasynyŋ jolyn salǧanda bılmestıkpen qūmy alynǧan jerler. Keiın ǧalymdar ol şūŋqyrlardy qalpyna keltırıp, qaita toltyryp şyǧypty. Adam ūstaz aldynda qaşan da şäkırt balaǧa ainalyp ketedı emes pe?
– Qalaşyqtyŋ osy 30 gektar jerın qazsa, älı de tarihi būiymdar, mysaly altyn tabyluy mümkın be? – dep sūradyq bız äzıl-şyny aralas. Ǧalym:
– Mümkın, – dep jauap berdı. – Bıraq qazır ǧylymda jerdı qazbai-aq, skaner jasau arqyly, onyŋ astynda ne baryn, qandai ekenın anyqtauǧa bolady. Būl qalaşyqty jaǧalai molalar bar. Onyŋ bärınde mäiıtpen bırge kömılgen zattary jatqany sözsız. Mūnda 23 ret ärtürlı qazba jūmystaryn jasaǧan bız olardy jaqsy bılemız. Mazarlardyŋ qaida ekenın de taptyq. Bıraq ony qazbaimyz. Kerek emes. Bız endı būl qalanyŋ ornyn qazyp, topyraǧyn audara bermei, tabiǧi küiınde saqtap qaluǧa tyrysuymyz kerek. Tıptı, erteŋgı künı osynda muzei salǧanda da ǧimarat qabyrǧasyn osy qalaşyqtyŋ syrtynan salyp, ol qalaşyqty qorǧap, saqtap tūratyn nysanǧa ainaldyruymyz qajet. Al muzei kısı qyzyǧatyndai boluy üşın tarihymyzdy tanytatyn nysandardy sol syrtqy ǧimaratqa engızu kerek.
Bız, ärine, būdan soŋ Bozoqty älı künge el bılmeitının, tarihi qalaşyq kartada da körsetılmegenın, jol da salynbaǧanyn aityp, «abyzsyndyq».
Bıraq ǧalym būl sözımızge de ornyqty jauap berdı:
– Arheologtardyŋ bırınşı mındetı – tarihi eskertkışterdı tabiǧi küiınde saqtap qalu. Menıŋşe, muzei salynyp, tarihi qalaşyqtyŋ osy küiı saqtalyp qalatynyna äbden alǧyşart jasamaiynşa, qalaşyqty kartaǧa engızudıŋ qajetı joq. Būl jer qūpiia bola tūrǧany abzal. Äitpese, qazır Bozoq qarausyz jatyr. Körıngen adam kelıp, öz betınşe qazba jūmysyn jürgızıp, taptap ketuı mümkın, – dedı ol.
Būdan soŋ Serǧazy Qaiyrbekūly Bozoqtyŋ orny tabylǧaly jiyrma jyldai uaqyt ötse de, qala älı de sol baiaǧydai, tabiǧi küiınde saqtalyp kele jatqanyn quanyşpen baiandady.
– Astana maŋyn su basqany bızge jaqsy boldy. Eger sol su bolmasa, myna qalaşyqtyŋ ornynda Kamazdar ary-berı jürıp, äldeqaşan taptap ketken bolar edı. Myna jerdıŋ qūmy, topyraǧy da jaqsy. Eger Bozoqty ainala su bolmasa, osy qūmdy alyp, qala ornyn jaipap tastar edı. Osylai qorǧalyp tūrǧany da qalaşyqtyŋ bır qasietınen şyǧar, – dedı ol.
Jaŋa ǧana sudy keşıp kele jatyp «nege joly joq?» dep keiıp alǧan bız ärnärsede qaiyr bar degen osy eken ǧoi» dep oilanyp qaldyq.
Söz soŋy
Qaitar jolda bastapqy baǧytymyzdan säl ainyp, säl basqaşa jolmen jürdık. «Bozoq qystauy» degen taqtaişany kördık. Bıraq oǧan qūstar saŋǧyryp tastapty. Ol 400 metrdei berırekte tūr.
Qaitar jol bızge tük qiynǧa soqqan joq. Keşken kölımız de, qamysty özenımız de künde körıp, boi üiretıp alǧan jerımız siiaqtandy. Jol da jap-jaqyn sekıldendı. HII ǧasyrǧa tän mäiıtterı tabylyp, tösıne jazylǧan tarihy tym ärıden bastalatyny däleldengen qalaşyqtyŋ özgeşe aurasyn sezınıp, ortaǧasyrlyq örkeniettıŋ bır belgılerın körıp, kökjiegımız keŋeiıp, oi-örısımız biıktep qaitqanymyzdan şyǧar, bälkım, ol.
