Bügıngı bastauyş synyptyŋ balalary mektepke özderı bara almaidy. Öitkenı iyǧyndaǧy «jükterı» tym auyr. Osydan 6-7 jyl būryn būl mäsele jiı köterılıp, ministrlıktıŋ nazaryna ūsynylǧanda: «Kıtaptar bırneşe bölımge bölınıp şyǧyp, är kıtaptyŋ sany 200-300 gramnan ǧana bolady» degen edı ministrlık ökılderı.
Sömke salmaǧyna qatysty standart joq
Reseilık mamandar bızdıŋ bügıngı köterıp otyrǧan mäselemızdı äldeqaşan qolǧa alyp qoiǧan. Iаǧni, onda sömkedegı zattyŋ salmaǧy oquşy salmaǧynyŋ onnan bır bölıgı boluy şart. Balaŋyz 25 kelı tartsa, sömkesınıŋ salmaǧy da 2,5 kelıden aspauy kerek. Al tömengı synyp oquşylarynyŋ sömkelerı 1200 gramnyŋ şamasy bolady eken. Al bızde arnaiy bekıtılgen standart joq. Tek ministrlık ökılderınıŋ ara-tūra «Bastauyş synyp balalary sömkesınıŋ salmaǧy 1,5-2,5 kg-nan aspauy kerek» degen uäjderın ǧana esıtıp kelemız.
Amerikadaǧy Pediatrlar akademiiasynyŋ zertteu jūmystaryna säikes, mektep sömkesı salmaǧynyŋ körsetkışterı 1-synyp – 1,2 kelıge deiın, 2-synyp – 1,6 kelıge deiın, 3-synyp – 2,3 kelıge deiın, 4-synyp – 2,6 kelıge deiın bolyp, 9-11-synyp oquşylarynyŋ özı
4 kelıge deiın ǧana salmaqty köteruge bolady eken. Al bızde 1-synyptyŋ balasynyŋ özı amerikalyq joǧary synyp oquşylarynan ekı ese salmaqty arqalap, arqa omyrtqasyn qisaityp, jasyna jetpei auruǧa şaldyǧyp jatyr.
Eŋ bolmaǧanda sol auyr salmaqty boldyrmaudyŋ jolyn da qarastyrmaityn nemqūrailylyqqa ne aitamyz? Äitpese, sol elderdegıdei sabaq barysynda paidalanylatyn negızgı oqulyqtardy mekteptegı oquşylardyŋ jeke sörelerıne qaldyryp, mektepterde üi jūmysy toptastyrylǧan arnaiy konvertter taratylsa da bolar edı. Dene şynyqtyru sabaǧyn aptasyna üş ret emes, bır ret dep qoiyp, jaratylystanu, dünietanu, özın-özı tanu syndy üş kıtapty bırıktırıp, bır kıtap etse de bolady. Kezınde bır ǧana älıppemen älıptı ärıp dep tanyp, qatarǧa qosylǧan balalardy köşten qaldy dep eşkım de aita almas edı. Kıtaptyŋ sanyn köbeitıp, qosymşa däpterın odan da köbeitıp, oǧan bala tügıl, mūǧalımnıŋ özıne auyr tapsyrmalardy qosa bergennen ne ūtqanymyzdy aldaǧy bır on jyldyqtyŋ enşısıne qaldyrǧannan basqa amal da qalmai tūr.
Ärbır ekınşı balanyŋ omyrtqa jotasy qisaiǧan
Eŋ soraqysy, jaqynda ǧana därıgerler dabyl qaqty. Omyrtqa jotasy qisaiǧan balalar köbeigen. Būl soŋǧy on şaqty jylda künıne 5 kg-nan artyq sömkenı kötere bastaǧan balalardan baiqalyp otyr. Mıne, bızdegı bılım salasyndaǧy sony jaŋalyqtardyŋ jemısı!
Balalardyŋ omyrtqa jotasynyŋ qisaiuy, äsırese, mektep oquşylarynyŋ arasynda jiı kezdesedı eken. Astana qalasynyŋ tūrǧyny Şynybekova Erketannyŋ 7 jasar ūly Darhanǧa ortoped-därıgerler «arqa omyrtqasy qisaiǧan» degen diagnoz qoiypty. «Balam byltyr 1-synypqa bardy. Mektebımız jaqyn. Köbıne özı baryp, özı keletın. Sömkesı tym auyr bolady. Bızdıŋ alyp jüruge, mektepke tasuǧa köp mümkındıgımız bolmady. Endı därıgerler qorqytyp otyr. Omyrtqanyŋ qisaiuy ūlǧaia beredı eken. Uaqyt öte qisaiǧan süiek jürek, ökpe, taǧy basqa da ışkı aǧzalardyŋ jūmysyna kerı äserın tigızıp, auruǧa şaldyqtyrady deidı. Būlai bolmaidy ǧoi. Memleketımız balalardyŋ bolaşaǧyna alaŋdamaidy ma? Qaraŋyzşy, mektepke kelgen oquşy men ata-ananyŋ sany bırdei. Öitkenı būl ata-analardyŋ barlyǧy balalarynyŋ bolaşaǧyna alaŋdaidy. Auru bolyp qalmasyn deidı. Bylaişa aitqanda, sabaqty özderı oqyp jür. Üidegı tapsyrmasyn bırge oryndaidy, mektepke bırge keledı, bırge ketedı» deidı.
«Omyrtqa jotasy – bükıl denenıŋ tıregı. Bızdegı balalar 1-synypqa 6-7 jastarynda barady. Al būl jastaǧy balalardyŋ omyrtqa jotasy tez qisaiady. Būl uaqytta omyrtqaaralyq şemırşekterdegı zattyŋ almasuy öte küştı bolady. Sondyqtan türlı jaǧdailardyŋ äserınen omyrtqanyŋ ösuı tez būzylyp, omyrtqa jotasynyŋ patologiialyq skoliozy paida bolady. Kördıŋız be? Mıne, däl osy kezde balany köp auyr zattardan saqtau qajet. Al bız olarǧa auyr sömkenı arqalatyp, aurudy qoldan jasap otyrǧan siiaqtymyz» deidı ortoped-därıger Yrymgül Hasenqyzy.
Soŋǧy mälımetterge süiensek, elımız boiynşa ärbır ekınşı balanyŋ arqa omyrtqasy qisaiypty. Būl – dabyl qaǧarlyq jaǧdai. Därıgerlerdıŋ özı alaŋdai bastaǧan aurudan aiyǧudyŋ joly osy bılımdegı jüiesızdıkke kelıp tırelıp tūrǧany da ras.
Al psiholog Erlan Quantqanūly: «Bügıngı taŋda ösıp kele jatqan ūrpaǧymyz sömkesındegı auyr kıtaptardyŋ äserınen türlı auruǧa ūrynyp jatyr. Osydan balanyŋ iyǧyna salmaq tüsıp, bala bükıreiıp jüredı de, süiegı qatpaǧan balanyŋ omyrtqasy qisaiyp, solai qalyptasyp qalady. Qalai bolǧan künde de, mūny jeŋıldetudıŋ jolyn qarastyru kerek. Äitpese, on ekı müşesı sau ūrpaqty auruǧa ainaldyryp, obalyna qalyp jüruımız kädık» deidı.
«Mektep kereksız qaǧazdardyŋ mūrajaiyna ainaldy»
Kezınde däl osyndai pıkırdı aitqan pedagog-ūstaz Aiatjan Ahmetjanūly özı sabaq berıp jürgen «Zerde» mektebınen däl osy qaǧazbastylyqtyŋ äserınen bas tartqanyn aitady. «Qazırgı mūǧalımnıŋ basty jūmysy bıtpeitın qaǧazdar men bıtpeitın esepterden tūrady. Būryn ūstazdar däpter tekserıp, jospar qūryp, jurnal toltyratyn bolsa, bügıngı ūstazdardyŋ jūmysy tıptı eselenıp ketken. «Bır mūǧalımnıŋ bır jyldyq qaǧazyn esepteitın bolsa, bır tonna qaǧaz şyǧuy mümkın. Ǧylym kün saiyn jaŋalanyp, kün saiyn ılgerılenıp kele jatyr. Eger mūǧalım ızdenbese, bır sarynda qalyp kete beredı. Al onyŋ ızdenuıne uaqyt kerek. Bızdıŋ jüie olarǧa būl mümkındıktı berıp otyr ma? Joq. Jyl basynda ısteletın şarualardy memlekettık bırızdılıkke keltıretın uaqyt jettı. Mekteptegı küntızbelık, tärbielık josparlardyŋ bır nūsqasyn jasap, jūmysty jeŋıldetıp qoiuǧa bolady. Bızde Ybyrai Altynsarin atyndaǧy ǧylym akademiiasy, tärbie ısımen ainalysatyn arnaiy departamentter bar. Būl – osylardyŋ jūmysy» deidı ol.
Būryn memlekettık bılım oşaǧynda ūstazdyq etken maman bügınde özınıŋ jeke oqytu ortalyǧyn aşqan. Sebebı onda qaptaǧan qaǧazbastylyqqa oryn joq. Aldyna kelgen balany ata-ananyŋ aryzy tumaityndai etıp oqytsa boldy. Bastysy – nätije.
Mäselen, synypta 30 bala bolsa, sol 30 balaǧa är pännen 30 tırkeu kıtapşasy bolady. Är pännen bırneşe fail toltyru kerek. Oǧan balany baǧalau paraqtaryn qosyŋyz. Mūǧalım är sabaq ötkızgen saiyn sol tırkeu kıtapşasyn är bala boiynşa toltyryp otyrady. Osydan keiın oqytuşynyŋ oquşyny oqytuǧa qandai uaqyty qalady?
Elımız boiynşa mektepterge 5 myŋǧa juyq mūǧalım maman jetıspeidı deimız. Nebır bılıktı ūstazdar, bılımdı mamandar köp qaǧazdy talap etpeitın jeke ortalyqtarǧa auysyp ketıp jatyr. Jalaqynyŋ azdyǧy men qaptaǧan qaǧazdardy toltyrudan şarşaǧanyn kez kelgen mūǧalım qinalmai aityp beruge bar. «Oquşyny onlain baǧalaimyz, damyǧan tehnologiianyŋ mümkındıkterın mektepte jüzege asyrudan bastaimyz» degen jaŋalyqtyŋ da jarytyp paida äkelmegenı belgılı. Kerısınşe, ärbır mūǧalım özınıŋ az ailyǧynan jyryp qaǧaz şyǧaratyn qūraldar men paraqtar aludan közderın aşpai keledı.
Aimanovtai aǧai qaida?
Közı aşyq, kökıregı oiau ärbır adam bügınde 1960 jyldary Bılım ministrı bolǧan Kenjaly Aimanovtai azamatty jiı auyzǧa alady. Qarapaiym ūstazdyqtan bastap, bılım salasynyŋ tızgının ūstaǧan bılıktı basşy öz zamanynda osy oqu jüiesıne oŋ özgerıster äkelgen eken. Oqulyqtardy paraqtap otyryp, tūtas oqyp jürıptı. Oqulyq jazatyn ǧalymdarmen söilesıp, tapsyrma beruden de jalyqpaǧan. «Balanyŋ miyna salmaq salmau üşın oqulyqtarda negızgı qūndylyqtardy ǧana saqtau kerek» dep eskerte beredı eken. Tıptı balanyŋ bel omyrtqasy maiysyp ketpeu üşın kıtaptyŋ mūqabasy men paraqtarynyŋ salmaǧyn eseptetıp şyǧartqan desedı. Bılımge jauapty bırınşı ūstazdyŋ boiyndaǧy jauapkerşılık bügıngı bas ūstazdyŋ boiynda bolsa, bılım salasy nege sonşa jüiesızdenıp kettı?! Bızdegı bılım salasynyŋ basşylary osyndai ministrdıŋ bolǧanyn bıle me eken?
«Qaptaǧan reformalardy toqtata tūru qajet»
Elımızde ülken, auqymdy sala ekeu desek, sonyŋ bırınıŋ tızgını – Saǧadievtıŋ enşısınde. Bügınde Bılım jäne ǧylym ministrınıŋ «qūlaǧyna altyn syrǧa taǧyp», balasynyŋ bolaşaǧyna alaŋdaǧan aiqaişy ata-ana köp. Reformator-ministrdıŋ «kelesı jyly jaqsy bolady» dep bastaǧan är jūmysy mäselenı odan saiyn kürdelendırmese, jeŋıldetıp otyrǧan joq. Salynbaǧan mektep, igerılmegen aqşany aitpaǧanda, oqulyqtyŋ jaiy oŋbai, mūǧalımderdı qaǧazbastylyqtan qūtqaratyn denı dūrys jüie bolmai tūr. Jaqynda ǧana Senat töraǧasy Qasym-Jomart Toqaev: «Elımızde orta bılım beru salasy jiı reformalar jürgızıletın salalardyŋ qatarynda jatady. Soŋǧy jyldary mektepterımız ünemı reformalar jürgızıletın rejimde jūmys ısteude. Soǧan qaramastan, būl sala zaman talabyna sai jaŋǧyrtyldy dep aita almaimyz. Jürgızılgen reformalardyŋ tiımdılıgı körınetın nätijelerge älı de qol jetkızgen joqpyz» dedı. Rasynda da, Bılım jäne ǧylym ministrlıgı reformadan köz aşpaǧan elimizdiŋ bilim jüiesin, atap aitqanda, oqulyqtardaǧy olqylyqtardy, oiyn balasynyŋ bärı qabyldai bermeitın tym kürdelı tapsyrmalardy retke keltırudı, bala sömkesınıŋ salmaǧyn azaitudy qolǧa aluy kerek.
SÖZ SOŊY
Äleumettık jelılerge balasynyŋ sömkesın salyp, ony ölşep, bılım salasynyŋ bügıngı jüiesızdıgıne nalyǧan ata-analardyŋ qarasy öte köp. Bızdıŋşe, būl mäsele jai ǧana jazylyp, är jerde aitylyp qana qoimauy kerek. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı tarapynan ülken özgerıs, sony sipat qajet. Özektı düniemızdıŋ soŋǧy tüiının belgılı qalamger Nūrtöre Jüsıptıŋ äleumettık jelıdegı paraqşasynda jazǧan pıkırımen tüiındep otyrmyz: «Bızdıŋ eldegı bılım reformasy mūǧalımderdıŋ jūmysyn auyrlatuǧa ǧana baǧyttalǧandai: Qazaqstandy kompiuterlendıru ūstazdardy qaǧazbastylyqtan qūtqara almady; Saǧadievtıŋ jaŋa «reformasy» mūǧalımderdıŋ sömkesın qalyŋdatqannan basqa tük te bermei tūr; bırınşı synypty attaǧan büldırşınderdıŋ iyǧy köp ūzamai jauyr bolady – olardyŋ sömkesındegı «reformalanǧan» kıtaptardyŋ salmaǧy boilaryn ösırmeidı. Qazaqstan qortyqtar elıne ainala bastasa, sebebın mektepten körıŋız!».
Güljan RAHMAN
