Elordada QR Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ Tıl saiasaty komitetı jäne Şaisūltan Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ ūiymdastyruymen «Jahandanu jäne ūlttanu üderısındegı qazaq tılınıŋ ömırşeŋdıgı» atty respublikalyq tıl forumy öttı. Elımızde alǧaş ötıp otyrǧan maŋyzdy jiynǧa barlyq öŋırden 250-den asa ökılder keldı.
Forum tızgının ūstaǧan «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧynyŋ bas direktory Älıbek Asqar memlekettık tıl mäselesınıŋ bügıngı jaǧdaiyna keŋırek toqtalyp, qazaq tılın damytu üşın ötırık sifrlardy köldeneŋ tartyp, qūr maqtandy doǧaratyn uaqyt jetkendıgın aitty.
– Mıne, täuelsızdık alǧanymyzǧa 27 jyl tolypty. Osy jyldary elımız bıraz jetıstıkterge qol jetkızdı. Alaida būlqynsaq şamamyz, aiqailasaq dauysymyz jetpei bulyqqan kürdelı bır mäsele bar. Ol – memlekettık tıldıŋ problemasy. Qazaq tılın älı künge tūǧyryna qondyra almaǧanymyz bylaiǧy böten jūrttan ūiat boldy. Memlekettık tılımız Ata zaŋymyzda jazylǧan öz märtebesın ala almai dübära küi keşıp otyr. Sondyqtan Mırjaqyp aǧamyz aitqandai, «Qazaqtyŋ oianatyn» uaqyty bolǧan sekıldı. Endı ömırge naqty, şyndyqqa tura qaraityn zaman keldı. Sonau 90-şy jyldary qazaq tılı memlekettık tıl boldy dep börkımızdı töbemızge atyp quandyq. Bıraq odan ūltaralyq qatynas tılı basym tüskenın ömırdıŋ özı körsettı. Üide qazaqşa tıl syndyrǧan nemeremız qazaq balabaqşasyna aparsaq, üş jyldan keiın orysşa sairaidy. Qazaq mektebındegı oquşylar üzılıs kezınde bır-bırımen orysşa şüldırlesedı. Būl körınıs jastar arasynda da kezdesedı. Osy qalai dep auzy dualy aqsaqaldardan sūrasaq, olar onyŋ bärı 15-20 jyl boiy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ mūǧalımder men oquşylardy oiǧa kelmeitın reformalar jürgızgen täjıribe alaŋy jasap jıbergenınen deidı. Qazaqşaǧa tılın syndyra almai bırınşı synypqa barǧan balaǧa aǧylşyn tılın üiretemız dep küpidık. Prezident Qasym-Jomart Toqaev biylǧy tamyz keŋesınde balalarǧa aǧylşynşa üirenudı üşınşı synypqa auystyrdy. Būl özgerıske halyq şyn quandy» dedı ol.
Sondai-aq Älıbek Asylbaiūly qazaq tılınıŋ kösegesın kögertedı degen toǧyz oblys pen bırqatar respublikalyq därejedegı qalalarda Tıl basqarmasynyŋ jabylyp qalǧany barşany alaŋdatyp otyrǧan mäsele ekendıgın jetkızdı.
Al Mädeniet jäne sport ministr Aqtoty Raiymqūlova QR Tūŋǧyş Prezidentı – Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda jäne Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ «Syndarly qoǧamdyq dialog – Qazaqstannyŋ tūraqtylyǧy men örkendeuınıŋ negızı» Joldauyn ıske asyru maqsatynda qazaq tılı älıpbiın latyn grafikasyna 2025 jylǧa deiın kezeŋ-kezeŋımen köşıru jönındegı ıs-şaralar josparynyŋ aiasynda atqarylǧan jūmystardy baiandady.
«Tılımızdıŋ qoǧamdaǧy qyzmetın arttyryp, onyŋ äleuetın köteru – ünemı nazarymyzda. Jaŋa älıpbige köşu – jahandanu jäne ūlttanu üderısındegı qazaq tılınıŋ ömırşeŋdıgın körsetetın reforma. Osy reformany jüzege asyru barysyndaǧy mındetterdı aiqyndau jäne ıstelgen jūmys nätijelerın nasihattau – ruhani jäne saiasi faktorlardyŋ bırı. Sondyqtan elımızdegı jäne älemdık tılder qauymdastyǧynda qazaq tılınıŋ rölı men märtebesı turaly zamanaui bılım, aqparat pen ügıt-nasihat jūmysyn ūiymdastyru – bügıngı forumnyŋ mındetı» dedı ministr.
Jiynǧa Aqtöbeden at arytyp kelgen aituly ǧalym, körnektı qoǧam qairatkerı Amangeldı Aitaly azattyq alǧannan berı tūǧyryna qonbaǧan qazaq tılı turaly salmaqty oi qorytty.
– Qazır post keŋestık elderde tört ūrpaq ömır sürıp jatyr. Bırınşısı – Stalinnen keiıngı jylymyq kezındegı ūrpaq. Ekınşısı – Brejnevtıŋ zamanyndaǧy ūrpaq. Üşınşısı – qaita qūru däuırındegı ūrpaq. Törtınşısı – jaŋa ūrpaq. Tıldık saiasatty adamdyq materialdan bölıp qarauǧa bolmaidy. Bız qandai baǧdarlama qabyldasaq ta ony kımder, qai jastaǧy, qandai tärbie alǧan adamdar ıske asyrady dep oilauymyz kerek. Şyndyǧynda, tıl qoǧamdy ekıge böldı. Qazaq tılı negızınen kedeilerdıŋ, ortaşalardyŋ tılı boldy. Orys, aǧylşyn tılı bailardyŋ, elitanyŋ tılıne ainaldy. Sodan kelıp qazaq tılın mensınbeitın psihologiialyq ahual qalyptasty. Endı osyny şeşu üşın qandai şarua jasaimyz? Aldymen jalǧan optimizmdı qoiuymyz kerek. Mūny halyq bıledı. Qazır «latyn älıpbiıne köşuge memlekettıŋ qandai daiyndyǧy bar. Ädebietter men metodikalyq qūraldar bar ma?» degen oilar eldı tolǧandyrady. Tıldık geografiia degen ūǧym bar. Būl da – ülken mäsele. Elımız älıpbige bailanysty ekıge jarylmai ma? Sondyqtan latyn älıpbiıne köşkende ony tereŋırek taldap, qandai adamdyq material, äleumettık toptar bar, sonyŋ bärı mūqiiat zerdelenu kerek, – dedı professor.
Ǧalym aǧamyz sözınıŋ qorytyndysynda törtınşı – jaŋa ūrpaqty bilıkke köbırek tartu qajet degen pıkırın bıldırdı. «Qazaq mektebınde oqyǧan solar bızdı qūtqarady. Alaida qazaq tılın bıletın jastarǧa jol tar. Bıraq ol jastar özderı belsendı jūmys ısteuı qajet. Bızdıŋ tılımız adammen, kadrlarmen damidy. Sol kezde tūǧyryna qonady» dedı.
Parlament Mäjılısınıŋ deputaty Sauytbek Abdrahmanov memleket qazaq tılıne memlekettık deŋgeide sūranys tuǧyza almaǧandyǧyn aşyq aitty.
– Bügıngı kezeŋ – pragmatizm zamany. Qazır adamdar osy elge, jerge, qūr betıŋdı körsetu üşın ǧana tıl üirenuge könbeidı. Öitkenı adamdar qajet närsenı ǧana üirenedı. Tıl qajet bolsa, tıldı bılgen adamnyŋ tasy örge domalasa, sol tıldı bıletınderge qyzmet babynda basşylyq berılse, memlekettık tıldı meŋgermegen, üirengısı kelmegenderge memlekettık deŋgeide sanaly türde kedergıler qoiylsa, tıl damidy. Bız egemendık alyp, ömır aidynyna şyqqanda jahandanu bastaldy. Qazır qazaq tılınıŋ būrynǧy qaupınıŋ üstıne aqparattandyru qaterı qosyldy. Älemnıŋ tılı – basqa tıl. Aǧylşyn tılı bızdıŋ ana tılımızdı qarabaiyrlandyryp, kedeiletıp jıbere me dep qauıptenemın. Olardyŋ sözderı taqyl-tūqyl. Bız qazır sony ülgı etıp ūsynǧymyz keledı. Sondyqtan qazaq tılınıŋ bailyǧyn saqtau, qasterleu, äsırese ony jastarǧa tüsındıru jönınde köp jūmys ısteuımız kerek» dedı qalamger. Sonymen bırge Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ töraǧasy, aqyn Ūlyqbek Esdäulet, «Amal books» baspasynyŋ jetekşısı Baqytjan Būqarbai da özderın tolǧandyryp jürgen mäselelerdı qozǧady.
Plenarlyq otyrystan keiın forum jūmysy «Ǧylym, bılım jäne tıl», «Biznes jäne tıl», «Zaŋ jäne tıl», «BAQ jäne tıl», «Memlekettık tıl bolaşaǧy – jastar bolaşaǧy», «Öŋırlerdegı tıldık ahualdy taldau» atty alty taqyrypqa bölıngen seksiiada jalǧasty. Onda aitylǧan mäseleler boiynşa ortaq tūjyrym bekıtılıp, Ükımetke, Parlamentke tıl saiasatyn jüzege asyratyn 2020-2025 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamaǧa qazaq tılınıŋ qoldanysyn mındetteu normativterın bekıtetın «Memlekettık tıl turaly» zaŋ qabyldau turaly ūsynys joldanatyn boldy. Jäne jiyn soŋynda Tıl forumynyŋ arnaiy qarary qabyldandy.
