Sifrlandyru – bügıngı bılım berudegı jaŋa baǧyt, jaŋa ürdıs, bılımdı ūrpaq pen kemel keleşek kepılı. Būl maqsatqa erekşe köŋıl bölu – memleket saiasatynyŋ maŋyzdy bır bölıgı.
2023 jylǧy 29 qyrküiekte Oqu-aǧartu ministrı Ǧani Beisembaev pen Ǧylym jäne joǧary bılım ministrı Saiasat Nūrbek öz mekemelerınıŋ saitynda «Barşaǧa qoljetımdı bılım sapasy» ūlttyq baiandama jobasyn jariialady. Onda «Ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldardyŋ basynda boljam jasauǧa ülgertpei tez özgeretın, tosyn kezeŋge aiaq bastyq. Būryn-soŋdy körmegen aqparat tasqyny şeşım qabyldaudy qiyndatyp, ne närsede de belgısızdıkke äkeledı. HHI ǧasyrdyŋ alǧaşqy 14 jylynda adamzat tūtas HH ǧasyrdaǧy jetıstıkterge para-par progreske qol jetkızdı. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, būl ǧasyrdaǧy ılgerıleu ötken ǧasyr jetıstıkterınen myŋ ese asyp tüsuı mümkın» delıngen. Şynynda da, qazırgıdei aqparat tehnologiiasy jedel damyǧan tūsta dästürlı bılım alu ädısı zamanyna orai qaita jaŋǧyru üstınde, künnen-künge ǧylym salasyndaǧy jaŋaşyldyqtar jaŋa talap jüktep otyr. Zamanaui bılım saiasaty tek ūlttyq şeŋberde emes, halyqaralyq deŋgeide auqymdy jūmystarǧa bastaidy.
Jasandy intellekt älemdı jaulady
Būryn fantastikalyq şyǧarmalarda ǧana kezdesetın dünieler qazır aqiqatqa ainaldy. Ony elemegender köş soŋynda qalyp qoiuy mümkın. Memleket basşysynyŋ pıkırınşe, kezınde elektr jaryǧy men internettı oilap tabu tırşılıgımızdı qalai tübegeilı özgertse, jasandy intellekt tehnologiiasynyŋ yqpaly da däl sondai orasan zor.
– Būl salada jahandyq bäseke öte joǧary. Qazaqstan osy ürdısten tys qalmauy kerek. Būl – zaman talaby. Sondyqtan bız qazır ozyq tehnologiiany damytuǧa airyqşa nazar audaryp otyrmyz. Qazırgı mındet – elımızdegı IT-mamandardyŋ, sarapşylardyŋ, ǧalymdardyŋ basyn qosyp, olardyŋ küş-jıgerın tiımdı paidalanu, – dedı Prezident Qasym-Jomart Toqaev Astanada ötken «Digital Bridge» forumynda.
Sarapşylardyŋ baǧalauynşa, onyŋ ülesı düniejüzılık ışkı jalpy önımnıŋ törtten bırın qūrauy mümkın. Sondyqtan da Qazaqstan būl baǧytty myqtap qolǧa alyp, jasandy aqyl-oidy damytuǧa barynşa jaǧdai jasamaq. Strategiialyq qūjat qabyldanyp, ūlttyq jasandy intellekt platformasy äzırlenedı. Al älemdık kompaniialardy Qazaqstanǧa tartu üşın sifrlyq älemge qajet infraqūrylym daiyndalady. Data-ortalyqtar salynady. Būl ıske Amazon, Google, Mastercard jäne Citigroup siiaqty älemge tanymal kompaniialardy tartu közdelıp otyr. Prezidenttıŋ AQŞ-qa sapary aiasynda uaǧdalastyq jasaldy. Endı ony ıske asyru qajet.
«Jasandy intellekt barǧan saiyn köp närsege daǧdylanyp, bolaşaqta ekonomikanyŋ barlyq salasynda mamandardy almastyryp, kadr qajettılıgın aitarlyqtai azaitady. Tehnologiialyq innovasiialardyŋ yqpalyna ılıkpeitın mamandyq türı qalmaidy. Al sarapşylar boljamyna sensek, aldaǧy 4 jylda barlyq sala qyzmetkerlerınıŋ jartysyna jaŋa daǧdylardy meŋgeru qajet bolady, al bolaşaqta qaita oqyp, bılıktılık alyp otyru qalypty düniege ainalady» deidı ūlttyq baiandama avtorlary.
Küdık pen ümıt
Jasandy intellekt adamzatqa igılık äkele me, älde qūrdymǧa ketıre me degen sūraq ta joq emes. Älemde jaŋa tehnologiianyŋ keluımen jūmyssyzdar qatary köbeietını dausyz. Äleumettık qiyndyqtar bolmai tūrmaidy. Iаǧni jaqyn onjyldyqta barlyq memlekette jūmyssyzdar qatary köbeie tüserı şyndyq jäne būl qūbylys öz kezegınde äleumettık dümpuge negız boluy äbden mümkın. Būdan baiqalatyny, ūlttyq baiandama jobasy aldaǧy uaqyttyŋ boljamdy qaterın eskeretın strategiialyq maqsattardy qolǧa alyp otyr degen söz. Endı osy igı şaralardyŋ jüzege asuy memlekettık ūiymdarmen bırge bükıl el bolyp atsalysatyn asa özektı mäselege ainaldy.
Ūlttyq baiandama jobasynda barşaǧa qoljetımdı sapaly bılım berudıŋ jaŋa baǧdarlamasy ūsynylǧan. Eŋ aldymen, bılım beru ädıstemelerın zamanǧa sai jaŋǧyrtu, pedagogtardyŋ bılım deŋgeiın ūdaiy jetıldırıp otyru közdelgen.
Astana qalasynyŋ Bılım basqarmasy oqu prosesın sifrlandyru aiasynda auqymdy jūmys jürgızude. Elordada mektepke deiıngı bılım beru ūiymdaryna qabyldau «Indigo: elektrondyq balabaqşa» baǧdarlamasy arqyly jüzege asady. Balalardy mektepke deiıngı ūiymǧa adamnyŋ tıkelei qatysuynsyz, jyldam qabyldauyn qamtamasyz etu maqsatynda 2022 jylǧy şıldeden bastap elektrondyq kelısımşart engızıldı
– Jobany ūsynuşylar «bılım beru – oqu» ūstanymynan «bılım beru – tūlǧanyŋ qalyptasuy men damuy» ūstanymyna köşudı jön köredı. Iаǧni oqudyŋ barlyq kezeŋınde – balabaqşa men mektep, joǧary jäne joǧary oqu ornynan keiıngı bılımge deiın jeke bılım beru baǧdarlamasymen qamtylady. Baǧdarlamada elımızdıŋ aldaǧy onjyldyqtaǧy demografiialyq körsetkışı de eskerılıptı. Mäselen, elımızde jylyna orta eseppen 400 myŋnan astam bala dünie esıgın aşady dep boljansa, aldaǧy 3 jylda eldegı kolledjder men joǧary oqu oryndaryna 1,5 mln-nan astam student barady eken. Al 2030 jylǧa qarai Qazaqstanda jūmys küşınıŋ 80 paiyzdan astamyn jastar qūraidy. Sondyqtan bılım beru mekemelerınıŋ infraqūrylymyn keŋeitumen qatar, investisiialau, oqytudyŋ aralas nemese dualdı modelıne köşudıŋ qajettılıgı atalyp, bılım sapasyn köteru aldyŋǧy orynǧa şyǧady, – deidı türkıtanuşy-ǧalym Serıkbai Qosanov.
Jyldam internetke qaşan jetemız?
Jaŋa tehnologiiany jüzege asyru üşın jyldam internet qajet. Osyǧan bailanysty Prezident 5G jelısın uaqytynan būryn ıske qosudy tapsyrdy. Iаǧni 2027 jyly emes, 2025 jyly barlyq oblys ortalyǧy ūialy bailanystyŋ jaŋa buynyna qosyluy qajet.
Elımızde 5G engızu jedeldep, 2000 auyl mektebı Starlink joǧary jyldamdyqty internetke qosylatynyn sala ministrı Baǧdat Musin habarlaǧany belgılı.
Juyrda Ükımette QR Premer-ministrı Älihan Smaiylovtyŋ töraǧalyǧymen ötken keŋeste 5G tehnologiiasyn engızu jäne şalǧai eldı mekenderdegı mektepterdı joǧary jyldamdyqty internetpen qamtamasyz etu mäselesı talqylandy.
Sifrlyq damu, innovasiialar jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrı Baǧdat Musin bügınde Astana, Almaty, Şymkent qalalarynda jäne oblys ortalyqtarynda bailanys operatorlarynyŋ 800-den astam 5G bazalyq stansasy ornatylǧanyn baiandady. Būl rette tehnologiiany engızudı jedeldetu üşın bailanys stansalaryn ıske qosu merzımıne aitarlyqtai äser etetın retteuşı bırqatar kedergını joiu qajet. Būl jabdyqty montajdau räsımın jeŋıldetuge, sanitarlyq erejelerdı halyqaralyq standartqa säikestendıruge, jer telımın uaqytyly beruge jäne taǧy basqalarǧa qatysty.
«Jaily mektep» baǧdarlamasynyŋ jemısın aldymen alys audandaǧy qandastarymyz körse eken deimız. Qazırgı kezde oblys ortalyqtarynda sapaly bılım berudı maqsat tūtqan bılım-innovasiia mektepterı (Binom school) jäne ūlttyq baǧyttaǧy liseiler (Qazbilim) aşyla bastady. Olardyŋ sanyn köbeitıp, eldegı daryndy oquşylarǧa tūraqty türde tegın grant oryndaryn böludı oilastyrǧan jön.
Joǧary oqu oryndary öndırıs pen ǧylymǧa jasandy intellekt engızudı qolǧa alady jäne jaŋa jūmys oryndaryn aşuǧa qabılettı kadrlar daiarlaumen şūǧyldanady.
Ūlttyq ideia – sapaly bılım
Zamanaui özgerısterdıŋ jyldamdyǧyna qarap aldaǧy kezeŋde bılım men ǧylymda ǧana emes, jalpy qoǧamda jasandy intellekt pen sandyq tehnologiia aralaspaityn sala qalmaitynyn boljau qiyn emes. Osyǧan orai, «Barşaǧa qoljetımdı bılım sapasy» ūlttyq baiandama jobasynda joǧary oqu oryndary jaqyn keleşekte sandyq format jüiesın meŋgerıp, «smart-universitetter» modelıne köşetını turaly söz bolǧan. Sonymen qatar onda virtualdy jäne interaktivtı platformalar men jasandy intellekt täsılderın oqu üderısıne engızu studentterge teoriia men täjıribe daǧdysyn tiımdı meŋgeruge mümkındık beretını aitylady. Osy baǧytta bastalǧan zamanaui bılım beru baǧdarlamalary jalǧasa berse, aldaǧy jyly onlain-kurs, vebinar men qaşyqtan oqudyŋ basqa da formalary studentterge özge elderdıŋ jetekşı mamandarynan bılım aluǧa, damyǧan elderdıŋ studentterımen täjıribe bölısıp, özara ärıptestık ornatuǧa keŋ jol aşpaq.
Bır ökınıştısı sol, jasandy intellektke negızdelgen qazaq tıldı qosymşalar joqtyŋ qasy. Mysaly, jasandy intellekt arqyly qazaq tılındegı är aluan kıtapty, körkem ädebiet mätının türlendıruge nemese taldauǧa özge tıldegı qosymşalar kömektese almaityny ökınıştı. Sondyqtan jasandy intellektını qoldanyp, qazaq tılınde qandai da bır körkem şyǧarma, maqala, esse jazu bylai tūrsyn, käsıbi sözdıkterdı tüzu de qiyndyq tuǧyzady. Būl rette Ǧylym jäne joǧary bılım ministrlıgı Ükımetpen bırlese otyryp, taiau uaqytta internettegı qazaq tıldı kontenttıŋ mobildıgı men qoljetımdılıgın damytuǧa baǧyttalǧan şaralardy tezdetıp qolǧa aluy kerek. Aqparat tehnologiiasy salasyna qazaq tılındegı oqulyqtar da auadai qajet. Sebebı onsyz ūlttyq bılım men ǧylymnyŋ sandyq formatqa ötuı keşeuıldei bermek. Sandyq tehnologiialardy bılım jüiesıne beiımdeu men oquşylarǧa üiretu adam kapitalynyŋ jyldam damuyna oŋ äser etedı. Al bılım alu nätijelerıne qol jetkızude sifrlyq tehnologiialardyŋ alatyn orny zor.
Qazırgı kezde qoǧam daryndy, qabılettı adamdardy qajet etedı. Jeke tūlǧanyŋ ruhani ösuıne psihologiialyq-pedagogikalyq jaǧdai jasai otyryp, öz ortasynda jäne özge ūjymda özın erkın sezıne aluǧa tärbieleu, özıne-özı senımdı tūlǧa retınde qalyptastyru – özektı mäsele. Adam tärbiesı, tūlǧany qalyptastyru ısı de bır ornynda tūrmaidy, ünemı ızdenıs, jetılu üstınde. Bolaşaq ǧasyrdyŋ tūlǧasyn qalyptastyruǧa qyzmet etu kez kelgen mūǧalımnıŋ, ūstazdyŋ basty mındetı, maqsaty boluy kerek. Bılım jüiesın sifrlandyru men jaŋǧyrtu köptegen jaŋa bastamany engızuge, sapaly maman, bılımdı ūrpaq tärbieleuge sep bolary sözsız. Ūlttyq baiandamada aitylǧandai, aldaǧy onjyldyqta balalar men jastarǧa sapaly bılım beru mäselesı ūlttyq ideiaǧa ainaluy tiıs.
Astana – sifrlandyru ordasy
Astana qalasynyŋ Bılım basqarmasy oqu prosesın sifrlandyru aiasynda auqymdy jūmys jürgızude. Elordada mektepke deiıngı bılım beru ūiymdaryna qabyldau «Indigo: elektrondyq balabaqşa» baǧdarlamasy arqyly jüzege asady. Balalardy mektepke deiıngı ūiymǧa adamnyŋ tıkelei qatysuynsyz, jyldam qabyldauyn qamtamasyz etu maqsatynda 2022 jylǧy şıldeden bastap elektrondyq kelısımşart engızıldı. Bügıngı taŋda qalada IT baǧyttaǧy 4 mektep jūmys ısteidı (№8, 59, 73, 85). Mūnda kompiuter grafikasy, beinetehnologiia, mobildı qosymşa daiyndau, robototehnika, veb-sait qūru jäne 3D modeldeu, dizain, veb-tehnologiia, elektronika jäne mehatronika tereŋdetılıp oqytylady. Pedagogtar üşın ädıstemelık süiemeldeudıŋ aşyq onlain alaŋdary – online-metod.kz, elorda-mektep.kz jūmys ısteidı.
Qazırgı uaqytta tamaqtanu, qoǧamdyq kölıkpen jüru, halyqtyŋ äleumettık osal toptarynyŋ balalaryna materialdyq kömek alu, mektepterge kıru üşın turniket arqyly ötu qyzmetın bırıktıretın «äleumettık ämiiandy» engızu boiynşa jūmys jürgızılude.
Robottar men kompiuter modeldeuın kodtau, algoritmder jäne baǧdarlamalau negızderın zertteu maqsatynda äl-Farabi atyndaǧy Oquşylar saraiynda 400-den astam balany qamtityn «Sana» şyǧarmaşylyq bılım beru ortalyǧy aşylǧan.
Tehnikalyq jäne käsıptık bılım alyp jatqan studentter üşın «Platonus college» avtomattandyrylǧan aqparat jüiesı engızıldı. Jüie kolledjge qabyldanǧan sätten bastap diplom alǧanǧa deiın biznes-prosestıŋ avtomattandyrylǧan türın ūsynady.
