Keşe VII Astana ekonomikalyq forumynyŋ aiasynda II düniejüzılık daǧdarysqa qarsy konferensiia boldy. Oǧan köptegen memleketten arnaiy ökılder qatysyp, qazırgı zamandaǧy bırneşe eldıŋ ekonomikasyna qauıp töndırıp tūrǧan daǧdarystyŋ jai-küiı talqylandy.
«Bretton Vud kelısımınıŋ 70 jyldyǧy: düniejüzılık qarjy jüiesıne degen senımdı qaita jaŋǧyrtu» degen taqyrypta ūiymdastyrylǧan negızgı jiyndy «Pramerica Investment Management» ūiymynyŋ basqarma direktory Usmen Jak Mandeng myrza jürgızıp otyrdy. Konferensiianyŋ basty maqsaty BŪŪ-ǧa müşe elder arasyndaǧy ǧalamdyq daǧdarysqa qarsy konsepsiianyŋ josparyn qūru bolyp tabylady.
Konferensiiada bırınşı bolyp söz alǧan QR Premer ministrınıŋ orynbasary – Qarjy ministrı Baqyt Sūltanov: «Daǧdarys saldarynan qarqyndy damu üstındegı köptegen elderdıŋ ekonomikasy edäuır tūralap qaldy. Öitkenı, naryqtaǧy barlyq önımge sūranys tömendep, öndırıs qarqyny aitarlyqtai bäseŋdedı. Osy jaǧdaidy eskergen düniejüzınıŋ sarapşylar qauymdastyǧy jahandyq valiuta jüiesın talqyǧa salyp, qarjylyq ekonomikalyq daǧdarysty ainalyp ötu maqsatynda osy sekıldı halyqaralyq deŋgeidegı kezdesuler ötkızıp tūrudyŋ ülken maŋyzǧa ie ekenın moiyndady. Sol sebeptı, bügıngı künı adamzattyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın jahandyq reforma jasaityn kez keldı» dedı.
Būdan keiın Bretton-Vudsty jaŋǧyrtu komitetınıŋ atqaruşy direktory Mark Uzan baiandama jasap, älemdık sarapşylardyŋ basyn bır üsteldıŋ basynda qosyp, kez kelgen ekonomikalyq qūldyraudyŋ aldyn alu maqsatynda ūiymdastyrylatyn osyndai jiyndardy jiı ötkızıp tūru bızdıŋ basty mındetterımızdıŋ bırıne ainaluy qajet ekenın aitty.
Sondai-aq, Mark Uzan: «Düniejüzınıŋ bas auruyna ainalǧan sol bır ekonomikalyq daǧdarystyŋ etek aluy, eŋ aldymen, memleketterdıŋ ışkı qūrylymyna bailanysty. Al, daǧdarysqa ūrynǧan kez kelgen memleket basqalarmen de bıte bailanysatyn bolǧandyqtan, onyŋ kerı äserı özderıne ǧana tiedı dep oilamauymyz kerek. Mysaly, JIÖ-nen tüsken paida köp bola tūra, ekonomikalyq daǧdarysty basynan ötkergen bırneşe elder de bar. Solardyŋ qatarynda dep Europa memleketterı men AQŞ-ty atauǧa äbden bolady. Olar syrtpen qatynas ornatu arqyly öz ekonomikasynyŋ teŋseluın tejep qala almady» degen sözın senımmen jalǧap, aldaǧy jiyrma jyl ışınde barlyq qiyndyqtardy tolyqtai jeŋuımızge bolatynyn aitty.
Keiın moderator Usmen Jak Mandeng baiandama jasaǧan Baqyt Sūltanovtyŋ jaqsy oi tastaǧanyn aityp, jahandyq reformaǧa qarsy emestıgın bıldırdı. Qatysuşylarǧa ol «Osy daǧdarys barlyq elge tän be?» jäne «Damuşy elderdıŋ bärıne bırdei äser ettı me?» degen ortaq saual tastap, osylarǧa jauap ızdeuge şaqyrdy.
Konferensiia Japoniianyŋ ekonomikalyq zertteuler ortalyǧynyŋ prezidentı, Japon bankı basşysynyŋ orynbasary Kazumasa İvatanyŋ baiandamasymen jalǧasty. Onyŋ aituynşa, japon halqy älemdık qarjy daǧdarysynan köp närse joǧaltqan eken.
«Daǧdarys kezeŋınde el ekonomikasynyŋ tūralap qalǧany sonşalyq, Japoniia ükımetı aiaq astynan şeteldık qarjy ortalyqtarynan kömek sūrauǧa mäjbür bolyp qaldy. Japoniia zertteu ortalyǧynyŋ boljamyna sensek, bız qazırgı qarqynymyzben 15 jyl ışınde ǧana ekonomikamyzdy daǧdarystyŋ daǧynan bırjola tazartamyz» dep, düniejüzılık sol bır auyr jaǧdaidyŋ kesırınen älı de bolsa älsız küi keşıp jatqanyn aitty.
Japoniia elınıŋ ökılı sözın aiaqtai salysymen mınberge Iel universitetındegı jahandyq mäseleler jönındegı instituttyŋ aǧa ǧylymi jetekşısı, Argentinanyŋ būrynǧy ekonomika ministrı ärı Argentina ortalyq bankınıŋ būrynǧy prezidentı Domigo Kavallo köterıldı.
«2008 jyly bastalǧan qarjylyq daǧdarystyŋ elesı bügıngı älemnıŋ ışın älı kezıp jür. Ekonomika salasynyŋ keibır sarapşylaryna sensek, būl toqyrau älı de bırneşe jyldarǧa sozylady. Özımnıŋ paiymdauymşa, būnyŋ basty sebebı adamzattyŋ damuǧa degen qūştarlyǧynyŋ şapşaŋdyǧynda jatqan sekıldı. Bıraq, ärine, odan qorqyp, alǧa basudan ürıkpeuımız kerek. Kerısınşe, kez-kelgen daǧdarystyŋ aldyn aludy jan-jaqty oilastyra otyryp, jarqyn bolaşaqqa ūmtyla tüseiık» degen Domingo Kavallo ışkı valiutanyŋ qūldyrauy da el ekonomikasynyŋ tejeluıne yqpal etetının tarihi mysaldarmen özınşe däleldep baqty.
Onyŋ sözıne salsaq, Argentinanyŋ 2002 jylǧy jaǧdaiy, sondai-aq, Urugvai men Grekiianyŋ toqyraudy basynan ötkergenı – bärı-bärı atalǧan memleketter valiutalarynyŋ baǧasy tym tömendep ketkendıgınen.
Fuad Siniora da özınıŋ oiyn ortaǧa salyp, baiandamasynda qaşanda älemdık daǧdarystyŋ aldyn alu mümkındıgı bolatynyn söz ettı. Ol – Livan Respublikasynyŋ 2005-2009 jyldardaǧy premer-ministrı.
«Şyny kerek, älemdık ekonomika ülken şyǧynǧa ūşyraǧan soŋ, qaiterın bılmei daǧdaryp qalǧan eldı kördık. Onyŋ sebepterı de joq emes. Öz basym soŋǧy uaqyttarda paida bolǧan standartqa sai kelmeitın AQŞ-taǧy nesieleu jüiesın kınälaimyn. Ol aldymen Europaǧa, ıle-şala qart qūrlyq arqyly bükıl älemge kerı äserın tigızdı.
Barlyq memleketterdıŋ damu jolyna tüskenı bızdı quantady. Bıraq boluy mümkın ärbır qauıpten saqtanudy da ūmytpauymyz kerek. Qalasaq ta, qalamasaq ta, ekonomikalyq daǧdarys qaita ainalyp soǧu mümkın» degen Fuad Siniora Batys elderınıŋ Taiau Şyǧystaǧy saiasi şielenıske nemqūraily qarap otyrǧanyn aşyq synǧa aldy.
«Bügıngı künı batystyq bıraz elder Taiau Şyǧysqa tek qana aşközdıkpen qarap otyr. Jerasty qazba bailyqtary üşın köz alartqandar osy ädetınen arylsa, tūralap jatqan ǧalamdyq ekonomikanyŋ tūraqty qalpyna enuıne özım-aq kepıldık bere alamyn. Öitkenı, İzrail memleketınıŋ Palestinaǧa älsın-älsın älımjettık jasauy bükıl arab älemınıŋ damuyna säl bolsa da salqynyn tigızıp jatyr. Bıraq, soǧan qaramastan Taiau Şyǧystaǧy köptegen elderden örkeniet jolynda alǧa ūmtylysty baiqaimyz. Eşkım eşqaşan bütın bır qoǧamdy aşsa – alaqanynda, jūmsa – jūdyryǧynda ūstauǧa tiıstı emes. Sol siiaqty Palestina tūrǧyndary da böten bır eldıŋ bodanynda boludy qalamaidy. Mıne, osyǧan bailanysty Batys elderınıŋ qūlaǧyna altyn syrǧa: jahandyq qarjy daǧdarysyna Taiau Şyǧystaǧy jaǧdai da äser etedı. 300 mln halqy bar jerge beibıt közqaraspen qarasaŋyzdar ǧana küllı adamzat bolyp kez-kelgen qiyndyqty jeŋe alamyz» dedı ol.
Baiandamalar legın odan ärı Halyqaralyq valiuta qorynyŋ atqaruşy direktory Daniel Heller jalǧady. Ol AQŞ tūrmys-tırşılıgınıŋ qazırgı jaǧdaiy turaly az-kem maǧlūmat berıp öttı. Hellerdıŋ aituynşa, Obama elınıŋ ekonomikalyq damuy būrynǧyǧa qaraǧanda 2006-2013 jyldary öz qarqynyn bäseŋdetıp alǧan. Qazırgı uaqytta būl tyǧyryqtan şyǧu üşın olar belgılı bır negızde qūrylǧan qysqa merzımdı jäne ūzaq merzımdı josparlardy qolǧa alǧan. İnfraqūrylym men ekonomikalyq taza önımderge köŋıl böle otyryp, daǧdarystyŋ küşın bırjola joiudy maqsat etken eken.
Soŋǧy baiandamanyŋ kezegı QR Ūlttyq bankı töraǧasynyŋ orynbasary Daniiar Aqyşevke būiyrdy. Ol elımızdıŋ alǧa qoiǧan aiqyn maqsattaryn baiandap, ekonomikaǧa äzırge kelıp-keter qauıptıŋ joqtyǧyn aitty jäne Qazaqstan, Belorussiia, Resei memleketterınıŋ arasyndaǧy yqpaldastyqta qūrylǧan Kedendık Odaqtyŋ el ekonomikasyna oŋ äserı bar ekenın tüsındırdı. Aqyşevtıŋ aituynşa, būl Odaq kez kelgen daǧdarystyŋ aldyn orauǧa kömektesedı. Sonymen qatar, ol Qazaqstannyŋ qaşanda halyqaralyq standarttardan ülgı alatynyn aityp öttı.
Jiyn soŋynda qatysuşy taraptardan sūraqtar qoiylyp, öz ısıne jauapty sarapşylardyŋ jauaby estıldı.
Nūrislam QŪSPANǦALİ
