«Mūǧalım ärdaiym ızdenıste bolsa ǧana şäkırt jany nūr alady» degen ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ sözı tekke aitylmaǧan. Demek, el bolaşaǧy – balalarǧa bılım-tärbie beretın ärbır mūǧalım öz bılımı men bılıktılıgın qaşanda şyŋdap, damytyp otyru kerek. Sonyŋ ışınde tıldık daǧdylardy meŋgertudı bırınşı orynǧa qoiu kerek dep esepteimın.
Jaŋartylǧan bılım baǧdarlamasynyŋ negızgı maqsatyna sai oqu daǧdylaryn meŋgeru jeke tūlǧany ömırge beiımdeude, funksionaldy sauatyn arttyruda kömektesedı. Būl jaiynda Alaş ziialysy Jüsıpbek Aimauytov: «Balaǧa söileŋız (tyŋdasyn!), jazyŋyz (körsın!), aitqyzyŋyz (tılımen qyzmet etsın), jazdyryŋyz (qolymen, denesımen ıstesın!). Mıne, tūs-tūsynan qarmaq salǧan dep osyny aitady. Jetılgen oquşy tez meŋgerıp, toqyp alady. Sabaq saiyn oquşynyŋ esınde bolatyn bır myqty ädısı osy bolu kerek» dep tyŋdalym, aitylym, oqylym, jazylym daǧdylaryn damytudy negızge alu kerek ekenın aitady. Ahmet Baitūrsynūly «Oqu qūraly» kıtabynda söileu äreketınıŋ 4 türın qoldanǧan. Mäselen, oqylym äreketın jasauda buyndap oqu, tūtas oqu; jazylym äreketınde sözderdı buyndau, tasymaldau, köşıru, qūrastyru, sözden söz tudyru; aitylym äreketınde sūraqtarǧa jauap beru; tyŋdalym äreketınde jaŋyltpaştardy este saqtau, jatqa jazu sekıldı täsılderdı qoldanǧan. Būl tıldık daǧdylardy ömırdıŋ barlyq satysynda künde qoldanatyndyqtan, ony meŋgertudıŋ ädısterın tiısınşe saralap paidalaǧan abzal.
Balalardyŋ qiialy şeksız ekenın bılemız. Jazbaşa söileu tılın damytuda oquşynyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısın, oi-örısın, erkın jazuyn, sözdık qoryn molaityp, körkemdık sözderdı, naqyl sözderdı, maqal-mätelderdı oryndy qoldanuǧa baulu üşın şaǧyn äŋgıme, esse, maqala, şyǧarma, mınezdeme, öleŋ jazdyrtuǧa bolady. Mysaly 3-synypta Äbdırahman Asylbekovtıŋ «Asyl söz» öleŋın oqyǧan soŋ, oǧan taldau jürgızıledı. Oquşylarǧa äjeŋ, ataŋ, äkeŋ, anaŋnyŋ aqyl-keŋesın jaz nemese dosyŋa, synyptasyŋa keŋes ber degen siiaqty tapsyrma beruge bolady. Sabaqta taldaǧan oi-pıkırın qorytyp, öz oiyn däleldep, qazırgı zamanmen bailanystyra otyryp, keŋesın ūsynady. Körkem jäne şynaiy jazba jasau jūmystary retınde ertegı qūrastyru, belgılı bır keiıpkerlerdı ūsynyp, solar turaly äŋgıme jazu, taǧy basqa jazylym qiialdan tuyndasa, şynaiy jazbalarǧa şaǧyn zertteuler jazu ūsynylady. Bırınşısıne taǧy da virtualdy älemge qatysty jazbalardy jatqyzsaq, ekınşısıne akademiialyq jazbalardy jatqyzuǧa bolady. Körkem şyǧarmada qoldanylǧan ädebietter ūsynylmaidy, sıltemeler berılmeidı. Osyndai jaǧdailarda resurs közderı jūmystyŋ soŋǧy jaǧynda berıledı. Būl jazylymnyŋ erekşelıgı mūnda displei elementterı bar, iaǧni jazba jūmysy demonstrasiialanady. Kerı bailanys ūsynylady. Hat jazu, şaǧyn zertteu jobasy, oqyǧan kıtabyna pıkır jazu, suretterge sipattama jazu siiaqty kreativtı jazbalardyŋ barlyǧy derbes jazylymǧa jatady. Jazylymnyŋ negızgı tört kezeŋın atap öttık, naqtylaityn bolsaq, bastapqy kezeŋderde köşırıp jazu oryn alady, sodan soŋ jattyǧular oryndau – būl baqylanatyn jazylym, odan keiın baǧyttauşy jazylymda mūǧalım oquşyny baǧyttap, qoldap otyrady. Sodan keiın oquşy derbes jazuǧa köşedı. Endeşe bastauyş synyp oquşylarynyŋ oqu, jazu daǧdylaryn damytuda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Tıl-qūral» oqulyǧyn negızge aluǧa ūsynys aitamyn. Öitkenı būl oqulyq ärıp tanyǧannan bastap, oqudy üiretudı ret-retımen körsetedı.
Nazira UTEŞKALİEVA,
Älihan Bökeihan atyndaǧy №76 mektep-liseidıŋ bastauyş synyp mūǧalımı
