AQYL, ADAMGERŞILIK, JÄNE KISILIK
Osydan şirek ǧasyr uaqyt būryn akademik Jabaihan Äbdıldin alpys jasqa tolǧanda taǧy bır tanymal akademik Zeinolla Qabdolov: «Oişyl turaly oi» degen maqala jazdy. Sonda mynadai joldar bar edı: «Äbdıldin-Kant endı bır üş jylda Mäskeu universitetınıŋ aspiranturasyn oqyp-tügesıp, negızınen, sol özı pır tūtqan ǧajaiyp oişyl İmmanuil Kant dialektikasyna iek arta kandidattyq dissertasiia qorǧap edı, anau-mynau fälsafaǧa oŋai taŋdana qoimaityn aq bas akademikter auyzdaryn aşyp, közderın jūmdy». Keiıpkerın «Sol kezdıŋ özınde qazaq topyraǧyndaǧy Kant atana bastaǧan» dep sipattaǧan Zeinolla Qabdolov äigılı filosoftyŋ bükıl bolmysyn özı ornyqtyrǧan «bütın bıtım» ūǧymyna orailastyrady. Ǧūlama ǧalymnyŋ qazaq ǧylymyndaǧy şyqqan şyrqau biıgın aqyl-oi men eren eŋbektıŋ jemısı dep baǧalaidy.
Akademik Zeinolla Qabdolovtan keiın Jabaihan Äbdıldin turaly oi-pıkır aitu oŋai emes. Äitse de, ǧalymnyŋ ǧibraty kezeŋnen kezeŋge, jyldan jylǧa jalǧasa beretının, qai mezgılde de baǧasyn alyp otyruǧa tiıstı ekenın ūmytpaǧan jön. Mezgıl demekşı, Jabaihan aǧamyz filosof retınde mezgıl mäselesıne jete män beredı. Dünienıŋ almasuy, mezgıldıŋ auysuy, jaŋa kezeŋnıŋ keluı qazaqtyŋ psihologiiasyna qalai äser etetının jan-jaqty saralaidy. Mäselen, ol bır sūhbatynda bylai dedı: «Köktemnıŋ kelgenıne sondai quanatyn, ony janyndai jaqsy köretın bır halyq bolsa, ol qazaq şyǧar… Abai aitqan: «Jazǧytūry qalmaidy qystyŋ syzy, Masatydai qūlpyryp jerdıŋ jüzı». Qazaq qysqa jaqsylap daiyndalady da, sol qystan aman şyqsa boldy, «bıttı, mäselenıŋ bärı şeşıldı» dep esepteidı. Sosyn jaz boiy toilaidy». Filosof osy qazaq tūrmysynda airyqşa röl atqaratyn mezgıl mäselesın eŋbek dästürımen bailanystyrady. Aqyl, bılım, eŋbek, tärbie, sezım – Jabaihan Äbdıldinnıŋ ünemı qaitalaudan jalyqpaityn taqyryptary.
Filosofiiadaǧy negızgı närse – düniege közqaras. Ǧalym mūny eşqaşan jadynan şyǧarmaidy. Sol közqaras qoǧamnyŋ sergek boluyna yqpal etedı. «Adam bolǧan soŋ, düniege dūrys közqaras kerek. Qai el bolsyn, azamaty onyŋ patrioty boluy kerek. Otanyn oilaityn azamat qalyptastyru mäselesı bılım beru mäselesınen kem emes» deidı ol. Jabaihan Mübärakūlynyŋ ūǧyndyruynşa, qoǧam ozyq boluy üşın aqyl, adamgerşılık, kısılık sezım kerek. Būl üşeuı memlekettegı ruhani ūstyndy qūraidy. Aqyl bolmasa, tanym dūrys qalyptaspaidy. Adamgerşılık bolmasa, qoǧamdaǧy qūndylyqtar arzandaidy. Kısılık bolmasa, adami qarym-qatynastyŋ berekesı ketedı. Osy üşeuınıŋ aiasynda sezım degen ūǧymdy da ūmytpaǧan jön. Akademiktıŋ būǧan qatysty tūjyrymy aiqyn: «Osy üşeuınsız qiyn. Bızdıŋ qazaq halqy bılımı, matematikasy, fizikasy bolmaǧanmen, ejelden adam boluǧa keremet köŋıl bölgen. Mysaly, Rim kezınde keremet memleket boldy. Bır zamanda sol Rimde adamgerşılık azaiǧan soŋ, paraqorlyq, ötırık aituşylyq beleŋ alyp, kısılık tömendep ketken. Jūrttyŋ bärınıŋ oiy bailyq pen bilıkte bolǧan soŋ ūly memleket küiregen. Aqyry özderı adam emes dep jürgen varvarlar jaulap aldy. Adamgerşılıkke köŋıl bölmese bolmaidy». Mūndai närselerdıŋ bärı de sabaq boluǧa tiıs. Adamnyŋ ızgı qasietterın tärbieleuge jol aşatyn şaralardy köptep ūiymdastyrǧan jön. Akademiktıŋ ūlaǧatty ūstanymy osyǧan saiady.
Jabaihan Mübärakūly sonyŋ bärın äigılı ǧūlamalardyŋ eŋbekterıne negızdep tüsındıredı. Olardy oqyǧan saiyn tanymyŋ aşyla beredı. Eŋ kürdelı degen saualdardyŋ jauaby sodan tabylady. Tek kökıregıŋnıŋ közı aşyq, köŋılıŋnıŋ sanasy oiau bolǧany jön. Sondyqtan ol bylaişa oi tolǧaidy: «Menıŋ oiymşa, Abai aitqandai, mynau bailyq degennıŋ özı bırjaqty närse. Būǧan ūmtylatyn adamdar köp. Sol siiaqty bilık te bırjaqty. Köp adam bilıkte bola bermeidı. Sondyqtan osy ömırge adam bop kelgennen keiın adam bolyp dünieden ötuıŋ kerek. Adam boludyŋ eŋ bırınşı şarty – aqyl. Adam boludyŋ ekınşı şarty – senıŋ kısılıgıŋ, ūiatyŋ, aryŋ, ädıldıgıŋ, adamşylyǧyŋ. Üşınşı – sen eŋbek arqyly adam bolasyŋ. Kedeidıŋ üiınde tusaŋ da baidyŋ üiınde tusaŋ da, senı kışkentai künıŋnen eŋbekke üiretu kerek. Qazaq «Otyndy şapqanǧa jaqqyz, maldy tapqanǧa baqqyz» deidı».
Jabaihan Äbdıldinnıŋ danalyq sabaqtary osylai auditoriia ışınde de, odan tys ta üzdıksız jürıp jatady.
JÜIRIK BOLYP JARALǦAN
Inısı Meiırhannyŋ estelıkterıne üŋılsek, filosof ǧalymnyŋ balalyq şaǧy turaly bırşama mälımet alamyz. Ekeuınıŋ arasy – bes jas. Jäkeŋ mektepte sabaqty öte jaqsy oqypty. Sondyqtan besınşı klastan jetınşı klasqa bır-aq sekırıptı. Söitıp, özgelerden ozyp otyru onyŋ o bastan ömır saltyna ainalǧanǧa ūqsaidy. Tek sabaqtan ǧana ozyq bolmaǧan. Bylaiǧy kündelıktı tırlıkke de öte eptı bolypty. Inısı Meiırhan ony joly bolǧyş dep sipattaidy. Balyqqa barsa, ünemı oljaly qaitatyn körınedı. Qoianǧa tūzaq qūrsa, tūzaǧyna qoian emes, tülkı tüsedı eken.
Bala Jabaihan asyqty da şeber oinaǧan. Meiırhan aǧamyzdyŋ aituynşa, äkesı Semei jaqqa «Jaŋa küş» kolhozyna mal därıgerı bolyp baryp, qonys audarǧan kezde, būlar sol auyldyŋ balalarymen asyq oinaidy. Sonda bızdıŋ keiıpkerımız bükıl balany şetınen ūtyp şyǧady eken. Ol ol ma, Jabaihan aǧamyz bala künınde bäige atyn erttegen şabandoz bolypty. Költaitory, Qyzyltory, Moriak degen jarauly attardyŋ jalyna jarmasyp, talai bäigenı oljalap qaitypty. Sırä, jüirık bolu sol kezde-aq maŋdaiyna jazylǧan şyǧar.
Būl estelıkke jügınsek, Jabaihan Mübärakūly qoǧamdyq qyzmetke de erte aralasqan. «Jäkeŋ men es bılgelı mektepte bırde komsomol ūiymynyŋ hatşysy, bırde oquşylar komitetınıŋ töraǧasy, äiteuır bır bastyq bolatyn» dep eske alady Meiırhan Mübärakūly. Şynynda da, ol keiın ǧalymdyǧyna qosa, basqaru mektebınde de şyŋdaldy. Qazaqstan ŪǦA Filosofiia jäne qūqyq institutynyŋ direktory, akademiianyŋ Qoǧamdyq ǧylymdar bölımşesınıŋ akademik-hatşysy, Ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı retınde salany ūiymdastyruǧa eren eŋbek sıŋırdı.
Jabaihan Mübärakūly Täuelsız Qazaqstannyŋ qalyptasuyna ölşeusız üles qosty. Elımızdıŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ, keiın Parlament Senatynyŋ deputaty bolyp, zaŋ şyǧaru jüiesınıŋ ornyǧuyna aianbai atsalysty. Äsırese, Senattyŋ Halyqaralyq ıster, qorǧanys jäne qauıpsızdık komitetınıŋ töraǧasy bolǧan tūsta belsendı qyzmetımen tanyldy.
Täuelsızdıkke qadam basqan tūsta Alaş arystary Şäkärım Qūdaiberdıūly, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Maǧjan Jūmabaev jäne Jüsıpbek Aimauytovtyŋ mūralaryn aqtauǧa arnalǧan komissiianyŋ töraǧasy retınde qazaq tarihyndaǧy aqtaŋdaqtardy qalpyna keltıru ısıne basşylyq ettı.
Jabaihan aǧanyŋ ǧylymdaǧy jetıstıkterı laiyqty baǧalandy. Ol – Şoqan Uälihanov atyndaǧy syilyqtyŋ, Memlekettık syilyqtyŋ, Qazaqstan Prezidentınıŋ Beibıtşılık jäne ruhani tatulyq syilyǧynyŋ laureaty. «Eŋbek Qyzyl tu», «Qūrmet belgısı», «Dostyq», II därejelı «Barys» ordenderımen marapattalǧan.
Jabaihan Mübärakūly ärbır bes jyl saiyn ötetın Älem filosoftarynyŋ kongresıne üzbei qatysyp keledı. Osy kezge deiın halyqaralyq forumda onynşy ret bolypty. Jai qatysyp qana qoimaidy. Dünie jüzı filosoftarynyŋ aldynda baiandama jasaidy. Älemdık filosofiianyŋ tarihyna, tūlǧalaryna köŋıl bölu, ideiaǧa, adamgerşılık mäselelerıne nazar audaru jönınde äigılı ärıptesterımen oi bölısedı. Soŋǧy kongress Afinyda öttı. Amandyq bolsa, kelesısıne de joly tüsuı mümkın.
Meiırhan aǧamyz «Jalpy, Jäkeŋnıŋ joly bolǧyş edı dep dūrys aitqan eken. Ol universitette filosofiia fakultetı aşylǧan jyly oquǧa tüstı. Būl üzdıkterdıŋ üzdıgı oqityn bedeldı fakultet edı. Sol kezden den qoiǧan ūstanymy: filosoftar turaly jüz äŋgımeden onyŋ bır şyǧarmasyn oqyǧan äldeqaida artyq. Sebebı barlyq ǧylymnyŋ atasy – filosofiia. Odan tırşılıktıŋ türlı saualyna jauap alasyŋ. Ömır qūbylystarynyŋ barlyq jūmbaǧyn sol arqyly şeşesıŋ. Ataqty fizik Niutonnyŋ alǧaşqy kıtaby filosofiiamen bailanysty ekenın Jäkeŋ jiı aitady.
Studentterge ünemı özgeşe talap qoiady. «Oqytuşynyŋ taqyrypqa arnalǧan leksiiasy bärıbır azdyq etedı, qiyn bolsa da, filosoftardyŋ şyǧarmalaryn oqyŋdar» deidı. Kezınde özı de söittı. Alǧaşqyda tısı bırden bata qoimady. Aqyry, bır künı jūmbaq älemge engenın ūǧyndy. Sodan soŋ, özı aitqandai, älgı ǧūlamalar mūny köterıp äkettı. Sol ǧajaiyp dünielerdı älı künge deiın ömırıne ruhani azyq etıp keledı. Tarih ǧylymy ötkennıŋ derekterın tügeldeumen ainalyssa, filosofiia bügıngı künnıŋ mäselesın şeşuge septıgın molynan tigızedı.
Jiı jügınetın ǧūlamasy – danyşpan Abai. Sol Abai turaly jazam dep tolǧanǧanyna otyz jyl bolǧan şyǧar. Būl taqyrypqa bırden keluge asyǧa qoimady. Ūly filosoftardy äbden büge-şıgesıne deiın zerdelep bolǧan soŋ Abaiǧa basqaşa közben qarady. «Kant «Oiyŋda, közıŋde ne bolsa, sony köresıŋ» dep öte jaqsy aitqan, – deidı Jabaihan aǧa, – Bır ǧūlamany oqu üşın özıŋde de oi boluy kerek. Özıŋde oi bolǧanda ǧana sol adamnyŋ oiyn tereŋ tüsınuge jol aşylady. Äitpese, betınen ǧana syrǧyp ötesıŋ. Men Abaidy oqi-oqi mynadai tūjyrymǧa keldım. Ol älemdegı ūlylardyŋ eşqaisysynan kem emes. Abai tek qana öleŋ jazǧan joq. Ol ǧūlama filosof boldy. Men «Mūndai adam qalai jaralǧan?» dep taŋǧalam». Keiıpkerımız Abaidan keiın jazylǧan öleŋnıŋ, muzykanyŋ, aitylǧan oidyŋ mülde bölek sipat alǧanyn aitady. Sondyqtan özgelerge ony qaita-qaita oquǧa mındetteidı.
ÜŞ AKADEMİKTIŊ ÜLKENI
Ūstazdyŋ myna bır tūjyrymyna zer salmasqa bolmas. «Jemqorlyqty toqtatudyŋ bır joly – adamgerşılıkke köŋıl bölu», – deidı ol. – Adam zaŋnan būryn arynyŋ aldynda qinaluy kerek». Jalpy, akademiktı bügıngı mäselelerdıŋ bärı de oilandyrady. Bırde ol nemerelerınıŋ sabaq ülgerımın qarap otyryp, onyŋ oqulyqtaryna zer saldy. Kıtapta bıryŋǧai ǧūlamalardyŋ suretterı men ömırbaiany berılıptı. Filosof mūny onşa jön dep sanamaidy. Odan bala ne tüsınedı? Oǧan ömırbaian nemenege kerek? Onyŋ ornyna belgılı biler men tanymal şeşenderdıŋ danalyq sözın ūsynsa, oquşynyŋ esınde qalar edı ǧoi.
«Adam bolam deseŋ, ūlylarmen sūhbattasuyŋ kerek. Men mysaly, Platonmen, Aristotelmen söilese almaimyn ǧoi. Tek olardyŋ kıtaby arqyly söilesıp, aqyldasyp otyramyn. Olardyŋ kıtabyna zer salsam, özderı menıŋ jelkemde tūrǧan siiaqty bolady. «Myna mäselenı bylai şeş» dep körsetetındei sezıledı. Ärine, internette bärı bar. Bıraq būlardyŋ bärı kıtapqa kömekşı ǧana. Bärıbır men kıtapty asa baǧalaimyn», – deidı akademik.
Jalpy, Äbdıldinder äuletınde bır emes üş akademik bar. Üşeuı de Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı. Jabaihan aǧanyŋ tuǧan ınısı Meiırhan Mübärakūly Äbdıldin – fizika-matematika ǧylymdarynyŋ doktory, professor. Salystyrmalylyq teoriiasy men gravitatasiia teoriiasy boiynşa Qazaqstanda ǧylymi mektep qalyptastyrǧan ǧalym. KSRO Ǧylym akademiiasy Fizika-tehnika institutynyŋ aspiranturasynda oqyp, KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı V.A.Foktyŋ jetekşılıgımen kandidattyq dissertasiia qorǧaǧan. Doktorlyq dissertasiiasy «Jalpy salystyrmalylyq teoriiasyndaǧy deneler qoǧalysy problemalaryn Fok täsılımen zertteu» dep atalady. Ūzaq jyl boiy jalpy salystyrmalylyq teoriiasyn zerttep, ırgelı eŋbekterdı sanatqa qosty. Einşteinnıŋ gravitasiia teoriiasynyŋ mehanikasy turaly monografiia jazdy.
2003 jyly Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ tolyq müşelıgıne sailandy. Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ rektory boldy. Onyŋ universitet tarihyndaǧy eŋ alǧaş sailau arqyly taǧaiyndalǧan basşy ekenın aita ketken läzım. Keiın QazŪU janynan Eksperimenttık jäne teoriialyq fizika institutyn qūruǧa atsalysty. Qazaq poeziianyŋ ozyq ülgılerın ünemı oqyp otyrudy ainymas daǧdyǧa ainaldyrdy. Abai, Mahambet, Äuezov şyǧarmalaryna airyqşa köŋıl qoidy.
Üşınşı akademik – Rauşan Jabaihanqyzy Äbdıldina. Ol – äkesınıŋ jolyn quǧan filosof ǧalym. Qazaq memlekettık universitetınıŋ filosofiia-ekonomika institutyn bıtırgen soŋ Mäskeude, KSRO Ǧylym akademiiasy Filosofiia institutynyŋ aspiranturasynda oqydy. Ony bıtırgen soŋ Resei Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı V.A.Lektorskiidıŋ jetekşılıgımen kandidattyq dissertasiiasyn qorǧady. Keiınnen QR BǦM Filosofiia jäne saiasattanu institutynda qorǧalǧan «Adamnyŋ, onyŋ bostandyǧy men daralyǧynyŋ mädeni-tarihi prosess konteksındegı evoliusiiasy» dep atalǧan doktorlyq dissertasiiasy öz salasyndaǧy ǧalymdardyŋ nazaryn audardy. Rauşan QR ŪǦA Filosofiia institutynyŋ äleumettık filosofiia bölımınıŋ meŋgeruşısı, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ filosofiia jäne sosiologiia kafedrasynyŋ meŋgeruşısı bolyp qyzmet ıstedı. Qazır M.V.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetınıŋ Qazaqstan filialynyŋ äleumettık-gumanitarlyq pänder kafedrasyn basqarady. Onyŋ «Şyǧarmaşylyq retındegı bostandyq dialektikasy», «Jatsynu älemındegı adam», «Tarihi-mädeni prosess konteksındegı adam jäne onyŋ bostandyǧy» t.b. köptegen ǧylymi monografiialary jaryq körgen. Rauşan 2013 jyly QR ŪǦA korrespondent-müşesı bolyp sailansa, byltyr Ūlttyq akademiianyŋ tolyq müşelıgıne öttı.
Osy ekı akademiktıŋ ǧalym retınde qalyptasuyna äulettegı alǧaşqy akademik Jabaihan Äbdıldinnıŋ yqpaly bolǧany aiqyn. Ol tek barşaǧa tanymal zerdelı zertteuşı ǧana bolǧan joq, otbasyndaǧy jäne ainalasyndaǧy tärbienıŋ tızgının de teŋ ūstady. Üş akademiktıŋ ülkenı sözımen de, ısımen de äuletındegılerdıŋ bärıne önege körsettı. Bauyrlary men balalary onyŋ jürıs-tūrysyn, bolmys-bıtımın ülgı tūtty. Barşa jūrtqa ūstaz bolǧan Jabaihan aǧa nege öz äuletınıŋ ardaqtasyna ainalmasyn?!
Söitıp, oqyǧan-toqyǧany köp bolystyŋ balasy – Mübärak degen mal därıgerınıŋ ekı ūly, bır nemeresı Qazaqstannyŋ Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı boldy. Būl danalyqqa qūştarlyǧy erte oianǧan Jabaihan Äbdıldinnıŋ jemıstı ömır jolynyŋ şarapaty ekenıne dau joq.
Äigılı ǧūlama Demokrit «Ömırdıŋ mänı nede?» degen saualǧa «Ol – özıŋnıŋ ötken ömırıŋe rizaşylyǧyŋ» dep jauap bergen eken. Jabaihan Mübärakūlyn da osy qanatty qaǧida qanaǧat sezımıne böleitındei körınedı bızge.
Amantai ŞÄRIP,
Bauyrjan OMARŪLY,
QR ŪǦA korrespondent-müşelerı
