DÄNEŞ ÄNDERI DÄRIPTELDI

Taiauda «Astana» konsert zalynda elorda äkım­dıgı­nıŋ qol­dauymen Qazaq­stan­nyŋ halyq ärtısı, änşı-kom­po­zitor Däneş Raqyşevtıŋ 90 jyldyq mereitoiyna arnalǧan «Saiasynda alma­nyŋ» atty dästürlı änmen örılgen tamaşa keş öttı.

«Önerıŋe örnek bıtsın»
Däneş aǧamyz 1926 jyly Almaty oblysynyŋ Taldy auylynda tuǧanymen, tört jasynda Keŋes ükımetınıŋ zobalaŋynan qaşqan äke-şeşesımen bırge Şyǧys Türkıstan asady. Äkesı Raqyş ta önerden qara jaiau bolmaǧan, el arasynda söz ūstaǧan, äueletıp än salǧan, aqyndyq qabıletı de bolǧan, serı mınezdı kısı eken. Anasynyŋ da täp-täuır dauysy bar, el ışınde änşılıgımen aty şyqqan önerı bolǧan. Osyndai qazaqy otbasynda ösken daryndy balanyŋ bolaşaǧy da önermen bırge örılgen. Bala künınen Qūljanyŋ Kökqamyr degen jailauynda oqystan köz jūmǧan düldül önerpaz Äset Naimanbaiūlynyŋ jyrlarynan när alyp ösken­dıkten, on jasynan bastap syrnaimen än salyp, köpşılıkke tanylady. Jalyndap tūrǧan jıgıt kezınen Qūljadaǧy qazaq-ūiǧyr drama teatrynda jūmys ısteidı. Beiımbet Mailinnıŋ «Şūǧasyndaǧy» Äbdırahmandy, Mūhtar Äuezovtıŋ «Eŋlık-Kebegındegı» Japaldy somdaidy. Änşınıŋ ataǧy osy kezden bastap jūrtqa jaiylady. 1959 jyly änşı Qytaidan atajūrtqa auǧan elmen bırge tuǧan jerıne oralady. Aǧamyz Qazaqstanǧa oralǧannan keiın de boiyndaǧy önerınıŋ qanaty qataia tüsedı. Taldyqorǧandaǧy Halyq teatrynyŋ jetekşısı bolady. Oblystyq filarmoniianyŋ änşısı atanady. El aralap, jer körıp, jūrtşylyqty hal­qymyzdyŋ ūmytyla bastaǧan ǧajaiyp dästürlı änderımen susyndatyp, maiqoŋyr sazǧa böleidı. Sonau alpysynşy jyldary Däneş Raqyşevtıŋ änderın tyŋdaǧan ūly jazuşymyz Mūhtar Äuezov: «Däneş, senımen bırge bızge en bailyq kelıptı ǧoi. Pälı, mıne, öner qaida jürgen? Önerıŋe örnek bıtsın» dep süisınıptı. Säbit Mūqanov: «Senıŋ dauysyŋ halqyŋnyŋ asyl qazynasy ekenın tüsın!» dep aqylyn aitypty. Osyndai alyptardan bata alǧan änşınıŋ kışkene joly keiın ülken daŋǧylǧa ainalady.

Jetısu mektebınıŋ jüirıgı
Talantty tūlǧanyŋ ömırı men önerı jaiynda taiauda Mem­lekettık syilyqtyŋ laureaty
atanǧan jazuşy Beksūltan Nūrjekeūly köp qalam terbedı. Qalamgerdıŋ biylǧy mamyr aiynda «Egemen Qazaqstan» gazetınde jaryq körgen «Dä­neş aǧanyŋ mūrasy» atty ma­qalasynda änşı turaly tere­ŋırek jazady. «Būryn būl jaqta eşkım aitpaǧan, bıtımı qazaqy, bıraq yrǧaǧy, maqamy beitanys änderdı airyqşa maqpal dauys­pen taza şyrqaityn jı­gıttı Qazaqstan jūrty airyqşa jyly yqylaspen qarsy alady.
«Baianauyl», «Jan erke», «Aiau-lym», «Jiyrma jetı qyz», «Ugäi-dai», «İǧai-au», «Jan säulem», «Säulem-ai», «Jer äsemı – Qarqara», «Qoş-aman bol, jarym» sy­qyldy san qūbylǧan, aluan taqyrypty, äuezdı halyq änderı qazaq änı­nıŋ keregesın keŋeitıp, şa­ŋyraǧyn biıktetıp jıberdı. Ai­ryqşa jaŋalyqqa jūrt jalt qaraǧandai boldy. Däkeŋ alyp kelgen halyq änderı ūltymyzdyŋ auyz ädebietıne de az üles qosqan joq. Än de, öleŋ de baii tüstı. Däkeŋnen qalǧan bır mūra osy: änder men än öleŋderı» dep oi tolǧaidy jazuşy.
Şyndyǧynda, Däneş aǧamyz Manarbek Erjanov, Jüsıpbek Elebekov sekıldı bırtuar änşı­lerdıŋ ızın jalǧaǧan, qazaq än önerınıŋ abyroiyn asyrǧan talanty tau tūlǧaly azamat boldy. Jetısuda änşılık mektebı qalyptasty. Soŋynan qanşama şäkırtter tülep ūşty. Onyŋ repertuarynda Ükılı Ybyrai­dyŋ «Aŋşynyŋ änı», Äsettıŋ «Ardaq», «Maqpal», «Atym Äset», «Hysmet», «Aha-au, jal­ǧan», «Jaiqoŋyr» sekıldı qazaq änınıŋ ınju-marjandary jinaq­talǧan edı. Özı de qazaqy iırımge bai «Şattyq tolqy­ny», «Maq­tanyşty elım bar», «Jas qairat», «Jer sūluy – Jetısu», «Saiasynda almanyŋ», «Jeŋeşe», «Tuǧan jer – Almatym» degen tamaşa änder jazdy. Olardy keiıngı buyn ökılderı şyrqap jür. Änşınıŋ ömırden ozǧanyna da jiyrma jyldan asyp barady. Sonda da onyŋ aty eldıŋ esınen bırde-bır şyqqan emes. Qaita jyl ötken saiyn jaŋǧyryp, biıktei tüstı. Däneş aǧamyzdyŋ şäkırtı Nūrjan Jampeiısovtıŋ ai­tuynşa, ol kısınıŋ jüzge juyq änı bar eken. Solardyŋ keibı­reuı Qazaq radiosynyŋ altyn qorynda saqtalǧan.

Ūstazynyŋ abyroiyn asyrdy
Ardaqty azamattyŋ 90 jyl­dyq mereitoiyna arnalǧan keş bas qaladaǧy «Saryarqa» ūlt aspaptar ansamblınıŋ oryn­dauyndaǧy ūltymyzdyŋ ūly perzentı Nūrǧisa Tılendiev­tıŋ «Ata tolǧau» küiımen aşyldy. Şara barysynda aǧa­myzdyŋ özı aitqan änderı men şyǧarǧan tuyndylary oryndaldy. Halyqaralyq «Şa­byt» festivalınıŋ laureaty Jaqsygeldı Maiasarov «Saia­synda almanyŋ» atty ändı tamaşa şyrqady. Ämıre Qaşau­baev atyndaǧy baiqaudyŋ laureaty Telman Nūrtai «Jan-jaqtaǧy bauyrlar» degen änın qūiqyljytty. «Jer sūluy – Jetısudy» Zülfiia Baimyrza kelıstırıp oryndady. Belgılı dästürlı änşıler – Jazgül Daŋylbaeva, Jalǧas Sūltan, Rahat Begasylov, Äigerım Nar­tueeva, Perizat Tūrarova jäne taǧy basqa talantty önerpazdar kompozitordyŋ tamaşa şyǧar­malarynyŋ şyraiyn aşyp, körermenderge erekşe köŋıl-küi syilady.
Keşke Almatydan ädeiı at terletıp kelgen Däneş Ra­qy­şevtıŋ şäkırtı, Qazaq­stan­nyŋ mädeniet qairatkerı Nūrjan Janpeiısov qatysty. Daryndy änşı kezınde ardaqty ūstazy oryndaǧan Äsettıŋ «Qoŋyrqazyn» äuelettı. Odan keiın iırımı tereŋ «Aŋşynyŋ änın» şyrqady. Keibır öner­tanuşylar osy ändı halyq änı dep aitady. Al Beksūltan Nūr­jekeūly: «Däkeŋnıŋ ataǧyn airyqşa şyǧarǧan ännıŋ bırı – «Aŋşynyŋ änı». Onyŋ äuenı de, öleŋı de özgeşe, oqiǧaly şyǧarma. Änı men sözı üiles, ündes. Änın bıreu şyǧaryp, sözın basqa bıreu jazǧan deuge auzyŋ barmaityn dünie. Öleŋı, dau joq, Ükılı Ybyraidykı. Ony kezınde Säbit Mūqanov jazyp ketken. Al änı jaiynda pıkır ärtürlı. «Än Däneştıkı» deitınder bar» dep jazypty.
Degenmen atalǧan ändı tyŋda­ǧanda, köz aldymyzǧa qazaqtyŋ saiat­şylyq önerınıŋ keremet su­retterı keldı. Jampeiısov te ony jūrtşylyqqa iın qan­dy­ryp, tögıldırıp jetkızdı. Köpşılıkke ūstazy turaly jyly estelıgımen bölıstı.
Qysqasy, qazaqtyŋ san ǧa­syrlyq än önerıne öz qoltaŋ­basyn qaldyryp ketken Däneş aǧamyzdyŋ asyl mūralarymen taǧy bır jüzdesıp, airyqşa äserge bölenıp, dästürlı muzy­kanyŋ qūnaryna qanyp qaittyq desek bolady.

Azamat ESENJOL