Älem ädebietınıŋ alyby, körkem oidyŋ kemeŋgerı M.Äuezovtıŋ 125 jyldyq mereiı elımızdıŋ ädebietı men mädenietınıŋ jaŋa kökjiegın, keleşek mejesın aiqyndar asyl ölşem ǧana emes, sonymen bırge bügıngı qazaq ǧylymynyŋ älemdık mädeniet keŋıstıgınde alar ornyn belgıler temırqazyǧy bolmaqqa kerek.
Mūhtar Äuezovtıŋ jazuşylyq, zertteuşılık jäne jalpy qalamgerlık qyzmetın qarastyrǧanda eŋ aldymen, ärine, qazaq ädebietınıŋ klassigı Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy auzymyzǧa oralady.
Abai men Mūhtar Äuezov, şyndyǧynda da, egız ūǧym. M.O.Äuezov Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyq mūrasyn älemge tanytsa, sol arqyly älem de ǧūlama ǧalymdy, teŋdessız jazuşyny tanydy.
Zertteuşı ǧalymnyŋ basty zertteu nysanasy Abai bolsa, Abaidyŋ negızgı zertteuşısı – M.O.Äuezov. Zamana köşı qanşa alystasa da, būl ruhani bailanys jelısı eş üzılmek emes, kerısınşe, uaqyt alşaqtyǧy alystai bergenımen, ūlylar arasyndaǧy altyn köpırdıŋ qūndylyǧy arta bermek.
Ǧalymnyŋ 50 tomdyq şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧyndaǧy özge de eŋbekterın qarai otyryp, ǧūlamanyŋ tereŋdıgıne, jan-jaqtylyǧyna qairan qalasyŋ! Būl rette Kökbai aqynnyŋ Abaiǧa tamsanatyndai: «Kelbetı bılımıne laiyqty, Apyrym-ai, mūndai adam qalai tuǧan?!» dep taŋǧalasyŋ!
M.O.Äuezovtıŋ özge zertteulerın bylai qoiǧanda, tek Abai taqyrybynyŋ özı Mūhtardyŋ daralyǧyn aiqyndap beredı.
Ǧalymnyŋ 50 tomdyq şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧyndaǧy özge de eŋbekterın qarai otyryp, ǧūlamanyŋ tereŋdıgıne, jan-jaqtylyǧyna qairan qalasyŋ! Būl rette Kökbai aqynnyŋ Abaiǧa tamsanatyndai: «Kelbetı bılımıne laiyqty, Apyrym-ai, mūndai adam qalai tuǧan» dep taŋ qalasyŋ..! M.O.Äuezovtıŋ özge zertteulerın bylai qoiǧanda, tek Abai taqyrybynyŋ özı Mūhtardyŋ daralyǧyn aiqyndap beredı.
Osy rette qysqaşa ǧana sanamalap körsetsek:
- Abaidyŋ tolyq ömırbaianyn jazuy;
- Aqynnyŋ ruhani när alǧan qainar būlaqtarynyŋ erekşelıkterın aşuy;
- Ädebi mūrasyn jan-jaqty zertteuı;
- Şyǧarmalar jinaǧyn jaryqqa şyǧaru;
- Abaidyŋ aqyndyq mektebın, dästürın zerttep, aqynnyŋ şäkırtter mūrasyn ǧylymi ainalymǧa engızu;
- Abaitanu arnaiy kursyn oqytu, abaitanu baǧdarlamasyn jasau;
- Abaiǧa arnalǧan dramalyq şyǧarmalar jazuy;
- «Qazaq ömırınıŋ ensiklopediiasy» – «Abai jolynyŋ» jazylyp, jaryq köruı;
- «Abai» jurnalynyŋ ömırge keluı;
- Qazaqstandaǧy alǧaşqy ädebi muzei – «Abai muzeiınıŋ» aşyluy men qalyptasuyna qosqan ülesı, t.b. ūly aqynǧa qatysty qanşama baǧyttardy aita beruge bolady.
Osy baǧyttardyŋ ärqaisysyna jeke-jeke män bere qarasaq, är sala boiynşa telegei teŋız zertteuler jasalǧanyn baiqaimyz. Bügınde abaitanu ǧylymy kökjiegı sonşama keŋeidı desek te, är baǧyttyŋ basty temırqazyǧy da, negızgı derek közı de M.O.Äuezov sözı bolyp qala bermek.
Osy baǧyttardyŋ keibırıne ǧana toqtalyp, ūsynystarymdy bıldırsem:
Mysaly, bırınşıden, M.O.Äuezovtıŋ 33, 40, 45 jäne 1950 jyldary jazǧan Abai ömırbaianynyŋ tört nūsqasy – bügıngı abaitanuşylar basşylyqqa alar qūndy eŋbekter. Ǧalymnyŋ özı: «Abaidyŋ ömırbaianyn zerttep, tolyqtyryp jazu jūmysy jeter örısıne jetıp, aiaqtalǧan joq» deidı. İä, M.O.Äuezovten keiın aqynnyŋ ömırbaianyna qatysty türlı derekter men arhiv qūjattary tabyluda. Bıraq Abaidyŋ şyǧarmaşylyq ömırbaiany älı qaita tolyqqandy türde M.O.Äuezovtei jazylǧan joq emes pe? Osyny eskeruımız qajet!
Ekınşıden, Abai şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasyna qatysty aitsaq. Alǧaşqy abaitanu baspaldaqtarynan berı aqyn şyǧarmalarynyŋ tekstologiiasymen ainalysyp kele jatsaq ta, būl sala älı de özektı bolyp qala bermek. Qazırgı taŋda Abai şyǧarmalaryn kez kelgen baspa, jeke adam da şyǧara alatyn bolǧandyqtan, ol jinaqtarda türlı tekstologiialyq auytqular, orfografiialyq qateler ǧana emes, jekelegen qūrastyruşynyŋ öz ūstanymy boiynşa özge de basqa şyǧarmalardyŋ enıp ketıp jatqanyn baiqap qalamyz.
Būl mäsele jaiynda M.O.Äuezov («Abai jaiyn zertteuşılerge») ūly aqynnyŋ tuǧanyna 95 jyl toluyna orai jazylǧan maqalasynda bylai deidı emes pe:
«Bız osy künı Abai jaiyn zertteudı taraŋ tüsınıp jürmız. Är jinauşy, ne qylsa, eŋ äuelı Abai aitypty-mys, bıraq jazylmai, basylmai qalypty-mys degen öleŋ tabuǧa qūmar-aq. Osy Abai öleŋderınıŋ sanyn köbeiteiık dep özeuregenşe, bar sözınıŋ keneuın ketırmeiık dep köbırek oilanaiyq. Abai sözın köbeitemız dep, köbık etıp almaiyq. Jauaptyraq qaraiyq».
Sol sebepten de M.O.Äuezov bastaǧan belgılı abaitanuşy ǧalymdar bırlesıp şyǧarǧan jäne keiıngı jyldary jaryq körgen akademiialyq jinaqtardy negızge aluymyz kerek.
Üşınşı mäsele, qazırgı taŋda Abaiǧa qatysty tyŋ äŋgımeler men dälelsız «bylai bolypty-mys» degender köptep şyǧyp jatqandyqtan, osyndai keibır dünielerge saq qaraularyŋyzdy sūraimyn. Ärine, ǧylym damuy barysynda jaŋa nätijelerdıŋ şyǧatyny anyq, bıraq naqty derektı aiǧaǧy ne dälelı joq äŋgımelerge eş senudıŋ jäne ony halyqqa jetkızudıŋ qajettılıgı şamaly. Basşylyqqa Abai turaly tabylǧan arhiv qūjattaryn, naqty tarihi derekterdı, sonymen qatar zamandastary men ūrpaqtarynyŋ estelıkterın jäne M.O.Äuezov jazǧandaryn aluymyz kerek.
Törtınşıden, M.O.Äuezovtıŋ jazǧandaryna eş ǧylymi negızsız oişa tüzetu jasaudan aulaq boluymyz qajet. M.Äuezovtıŋ aityp tūrǧany ol emes, basqa dep oişa joramaldauǧa bolmas.
Besınşıden, M.O.Äuezovtıŋ abaitanudaǧy köptegen jaiǧa asa män bere qarau kerektıgımızdı sol zamannyŋ özınde tūspaldap aityp ketken ūlylyǧyn aŋǧaryp, döp basa bıluımız qajet.
Mysaly, «Abai jolynda» Qūnanbai jönınde keŋestık saiasattyŋ äserınen tolyq aita almady, Qūnanbai tolyq jaǧymsyz beine retınde suretteldı, desek te roman-epopeiany oqi otyryp, Äuezov şeberlıgıne taŋdanasyŋ:
Mysaly: «Qūnanbaidy bar tobyqtynyŋ atqa mınerı «Myrza» dep ataidy» deidı. Roman boiynşa da Baisal, Böjei, ne basqa emes, Qūnanbai eken qadırlı, syily.
«Qaratai jüirık qoi, Jer tanidy. Aitqany şyn bolsa kerek. Bıraq öz topşylauym boiynşa, adamnyŋ qai mınezı qasiettı bolsa, sol mınezı mını de bolady. Men ömırımde ūstalǧan närsemdı berık ūstanam. Jaqsylyq – kısınıŋ ainymas tabandylyǧynda dep bılemın. Sonyŋ tübınen mın şyǧatyn kez de bolatyn şyǧar. Adam pende ǧoi! Pendenıŋ joq-jıtı tolǧan ba?» Osyndai köptegen roman üzındılerınen ozbyr Qūnanbaidy emes, öz baǧasyn bıletın, ısıne tabandy, tūraqty, öz jolyn dūrys degenmen, oǧan da kümänmen qaraityn aqyldy, oily pendenı köremız.
Endı zertteuıne qarasaq, keŋestık däuırdıŋ özınde Abaiǧa orys demokrat dostarynyŋ yqpal äserı jaiynda naqty aityp ketken. Ǧalym bylai deidı:
«Sol Mihaelis osy kelgennen bastap Semeidıŋ kıtaphanasynan Tolstoidyŋ kıtabyn sūrap tūrǧan Abaidy köredı. Tanysady. Belinskii, Gersen, Chernyşevskii, Dobroliubov etken äserdıŋ bärın – Abai öz betımen, orys klassikterın oqudan, zertteuden soŋ tabady. Sondyqtan Mihaelis, Dolgopolovtardyŋ Abaiǧa kömegın aitqanda, onyŋ şegın bılıp aitu kerek. Abaidyŋ klassik aqyn bolǧan maŋyzyn, äleumettık közqarasyn tek Mihaelis äserınen dep qoisaq, ärı Abaiǧa, ärı orys halqynyŋ mūrasyna jäne danalaryna qiianat söz aitqan bolar edık». Mıne, osy uaqytqa deiın «Abaidyŋ dünie közın aşqan adamy – Mihaelis» dep kelgen pıkırımızge män bere qarauymyz kerektıgın osydan 72 jyl būryn aityp ketken M.O.Äuezov sözınıŋ qūndylyǧy eşuaqytta maŋyzyn joimaq emes.
Osyndai epizodtar men detaldarǧa män bere qarasaq, Äuezovtıŋ az sözben köptegen dünienı astarlap jetkıze bılgen şeberlıgın baiqaimyz.
Sonymen bırge Abaidyŋ özıne deiıngı ädebiet ökılderınen ruhani bır arna retınde ǧana alǧaşqy ülgı-önege alǧandyǧyn joqqa şyǧarmai, M.O.Äuezov aitqan ruhani när alǧan üş qainar būlaǧy turaly pıkırın tömendetpei, jekelegen aqyndardy hakımge bırden-bır ūstaz retınde baǧalaudan aulaq boluymyz kerek.
Qoryta aitqanda, Abaiǧa qatysty jazylar barlyq eŋbekterde qai uaqytta bolmasyn basşylyqqa M.O.Äuezovtıŋ zertteulerın negızge aluymyz qajet.
Jandos ÄUBÄKIR, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı «Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory, f.ǧ.k., Dosent
