San ǧasyrdan berı auyzdan auyzǧa tarap, babalarymyzdan mūra bop kele jatqan halyq änderınıŋ qaimaǧyn būzbai, sonau Aqan serı, Bırjan sal, Jänıbek Kärmenov, Qairat Baibosynov syndy düldülderdıŋ jolyn jalǧap, töl önerımız dästürlı änderdı nasihattauşylardyŋ qatary bügın de az emes. Solardyŋ bırı – QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı, «Şabyt» halyqaralyq festivalınıŋ «Dästürlı än» nominasiiasy boiynşa tūŋǧyş Gran-pri iegerı, Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ professory Aitbek Nyǧyzbaev. Ömırşeŋ öner iesımen dästürlı ännıŋ keşegısı jäne bügıngısı häm keleşegı, qazırgı uaqyttaǧy nasihattaluy men damu deŋgeiı tūrǧysynda sūhbat qūrdyq.
Qazaqtyŋ tölmuzykasyna nasihat jetıspeidı
– Aitbek Jaqsylyqūly, qazırgı uaqytta köpşılık qazaqtyŋ än önerın «Arqa», «Jetısu», «Syr», «Batys», «Şyǧys» dep öŋırlık mektepterge bölıp jür. Būl dūrys pa?
– Ärine, dūrys emes. Negızı än önerınıŋ dästürı men mänerıne qarai mektepke emes, «Jetısu saryny», «Arqa saryny» degen siiaqty tek sarynǧa ǧana bölıngenı jön. Al mektep sol sarynnyŋ ışındegı jeke oryndauşynyŋ mänerıne qarai jıkteledı. Mysaly, Baiǧabyl Jylqybaev, Jüsıpbek Elebekov, Qali Baijanov, Qairat Baibosynov, Qosymjan Babaqovtardyŋ oryndauşylyq erekşelıkterı bır-bırıne ūqsamaidy. Olardyŋ ärqaisysy bır ändı ärtürlı oryndaidy, tıptı dombyra süiemeldegenderıne deiın özgeşe. Bıraq äuen mülde özgermeidı. Olardyŋ ärqaisysy – bır-bır mektep. Men Qairat Baibosynovtyŋ mektebın jalǧastyruşymyn. Al Qairat Baibosynov Jüsıpbek Elebekovtıŋ şekpenınen şyqqan.
– Al halyq änderınıŋ nasihattalu jaǧy būryn qalai bolyp edı, qazır qalai?
– Qazır qazaqtyŋ klassikalyq halyq änderın nasihattau jaǧy jetıspei jatyr. Teledidardan köreiın deseŋ, kıleŋ jeŋıl-jelpı dünieler. Dästürlı än konsertın tek tünnıŋ ortasynda körsetedı. Ol uaqytta balalardyŋ barlyǧy şyrt ūiqyda jatady. Soǧan qarnym aşady. Degenmen radio-telearnalardy da kınälai beruge bolmas. Qanşa aitqanmen naryq zamany ǧoi. Bıraq bala tärbiesı bärınen de qymbat ekenın esten şyǧarmau kerek.
Al būryn halyq änderınıŋ nasihattaluy basqaşa edı. Ailap gastroldık saparǧa şyǧatynbyz. Mysaly, 3 aidyŋ ışınde öner ūjymdaryna 40 konsert qoiu josparlanatyn. Öŋır-öŋırge, auyl-auylǧa deiın baryp konsert qoiatynbyz. Bilet qūny da qoljetımdı boldy. Bız ketkennen soŋ sol eldı mekenge basqa oblystyŋ önerpazdary baratyn. Osylaişa, auyldy jerlerde de konsert üzılmeitın. Qazır auylǧa köp eşkım konsert qoiuǧa bara bermeidı. Jalpy, halyq änı tyŋdarmandarynyŋ köbı – auyldyŋ adamdary.
Astanalyqtar ondai konsertke köp kelmeidı, şyny kerek. Zaldyŋ tolyp otyrǧanyn bır körmeisız. Onyŋ bır sebebı elordalyqtardyŋ künı jantalaspen ötıp jatqandyqtan bolar. Astanany tūraqtaityndardyŋ köbı – jan-jaqtan jūmys ıstep, tabys tabuǧa kelgender nemese ministrlık mamandary siiaqty lauazymdy qyzmettegı adamdar ǧoi. Olardyŋ konsertke keletın uaqyttary da joq şyǧar. Bır jaǧy nasihattyŋ azdyǧy da äser etuı mümkın. Al basqa qalalarda halyq änderıne degen qyzyǧuşylyqty bırden baiqaisyz. Būl tek elordadaǧy «bır kem dünie» şyǧar. Äitpese, Astanany jaqsy köremın. Men üşın būl qalanyŋ orny bölek. Öitkenı Astanamen bırge jasasyp kelemın.
– Astanaǧa qaşan köşıp kelıp edıŋız? Qala nesımen ūnaidy?
– Jalpy, būl jerge eŋ alǧaş ret 1994 jyly Säken Seifullinnıŋ 100 jyldyǧyna kelgen bolatynmyn. Ol kezde mūnda orystar älı de üstemdık qūryp tūrǧandai körındı. Elordanyŋ Saryarqanyŋ tösıne köşıp keluınıŋ arqasynda soltüstık aimaqtar edäuır qazaqylanyp qaldy. Būl – köŋıl quantarlyq jaǧdai. Al Astana qūrylǧan jyly, iaǧni 1998 jyly «Şabyt» festivalı alǧaş ret şymyldyq türgen bolatyn. Osy baiqauǧa kelıp qatysyp, bas jüldege ie boldym. Konsert aiaqtalǧan soŋ Euraziia ūlttyq universitetınıŋ sol kezdegı rektory Amangeldı Qūsaiynov menı osy oqu ornyndaǧy muzyka kafedrasyna jūmysqa şaqyrdy. Araǧa bır jyl salyp, 1999 jyly Astanaǧa qonys audardym. Sodan 19-20 jyldan berı osyndamyn. Qala köz aldymyzda salyndy. Qazır bos uaqytymda Esıl özenınıŋ jaǧalauynda jürgendı ūnatamyn.
Baiqaulardyŋ qadırı qaşyp barady
– «Şabyt» festivalındegı «Dästürlı än» nominasiiasynyŋ ekı jylda bır ret ötuıne narazy bolyp jürgender bar. Būǧan sız ne deisız?
– «Şabyt» festivalındegı «Dästürlı än» nominasiiasy būryn jyl saiyn ötkızıletın. Qazır ekı jylda bır ret ötetın bolypty. Men mūny dūrys dep sanaimyn. Maǧan salsa, tıptı 4 jylda bır ret ötkızudı qalar edım. Sebebı mūndai ülken baiqau jyl saiyn öte berse, nebır myqtylar oǧan eŋ alǧaşqy jyly-aq qatysyp, sonyŋ 5-6-y laureat atanyp ketedı de, olar kelesı jyly būǧan qatysa almaidy. Sodan kelesı jylynda ortaŋǧy toptaǧy änşıler qatysyp, laureat atanady. Odan keiıngı jyly tömengı deŋgeilı änşıler jeŋımpaz bolady. Osylaişa, aty dardai baiqaudyŋ qadırı qaşady. Qazırgı uaqytta osyndai baiqaular köbeiıp kettı. Bır jaǧy ol da dūrys şyǧar. Sebebı änşıler de şyŋdalady. Ekınşıden, körermen de dästürlı ännen susyndap qaitady.
– Naǧyz dästürlı änşı qandai boluy kerek?
– Qazaqtyŋ ūlttyq düniesın közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, babalarymyzdan mūra bop qalǧan tarihi änderımızdı özgertpei, sol qalpynda ūrpaqqa amanattau – ärqaisymyz üşın ülken mındet. Al dästürlı ännıŋ töŋıregınde jürgenderge jauapkerşılık ekı-üş ese köbırek jükteledı. Sondyqtan dästürlı änşı eŋ aldymen qarapaiym boluy tiıs. Mysaly, ūstazym Qairat Baibosynov öte qarapaiym adam. Ol kısı tıptı boiynda sondai önerdıŋ bar ekenın özı de baiqamauy mümkın.
Sonymen qatar ännıŋ mätınıne, onyŋ avtoryna erekşe män bergen jön. Ejelden kele jatqan halyq änderıne avtor taŋudyŋ mülde qajetı joq. Qazır öz ruyna tartatyn «pysyqailar» keibır halyq änıne avtor retınde öz atalarynyŋ atyn qoiatyn bolypty. Jalpy, bızde Keŋes ideologiiasynyŋ kesırınen köptegen halyq änderı özgerıske ūşyraǧan. Osyǧan bailanysty Ǧylym akademiiasynyŋ mūraǧatynan qarap, sodan soŋ änderge qatysy bar Balqadişa siiaqty tūlǧalardyŋ ūrpaqtarynan sūrastyryp, özgerıske ūşyraǧan änderdı qalpyna keltırıp, «Syr sandyq» atty qazaq änderınıŋ antologiiasyn qūrastyryp şyǧardyq. Oǧan ūstazym Qairat Baibosynovtyŋ repertuaryndaǧy 500-den asa än engızıldı.
Qazırgı estradada taza qazaqylyq joq
– Qazaq muzykasynyŋ janaşyry retınde qazırgı esersoq änderdıŋ köbeiuıne ne sebep bolyp jatyr dep oilaisyz?
– Qazaqtyŋ tarihy – qazaqtyŋ muzykasynda. Mysaly, «Elım-ai» änı 1723 jyly Aqtaban şūbyryndyda şyqty. Būl tarihi ändı halyq älı künge deiın ūmytqan emes. Nege? Öitkenı ol – qazaqtyŋ tarihy. Qazırgı ännıŋ qadırınıŋ ketıp bara jatqanynyŋ sebebı taqyryppen än jazdyru paida boldy. Būryn olai emes-tūǧyn. Ol zamanda qazaqtyŋ kompozitorlary jaidan-jai än jaza salmaǧan. Būryn än belgılı bır uaqiǧaǧa bailanysty tuyndaityn. Qazırgı jastardyŋ köbı än mätınınıŋ maǧynasyna da köŋıl böle bermeidı. Ötkende «Senıŋ jataqhanaŋnyŋ aldyna keldım, Sen şyqpadyŋ. Kütıp otyrmyn» degen siiaqty ändı de qūlaǧym şaldy. Aityŋyzşy, mūndai än bola ma? Osyǧan jüregım auyrady. Bıraq qazır sondai änder radio men teledidardan üzbei berıletın boldy. Meilı, ony qyzǧanbaimyn da. Bıraq ösıp kele jatqan ūrpaq üşın alaŋdaimyn. Mūndai änder olardyŋ oiyn būzady. Kölıkte kele jatqanda osyndai änder estılse, «balam tyŋdap qoimasyn» dep, radiony bırden öşırıp tastaimyn. Öitkenı balaǧa ne närsenıŋ bärı tez jūǧady.
Onymen qoimai, estrada men dästürlı ändı salystyryp jatatyndar da kezdesedı. Alaida būl ekeuın mülde salystyruǧa kelmeidı. Olar eşqaşan qabyspaidy da. Estrada, ol – bölek janr. Būl janrdaǧy äuender jeŋıl keledı. Ony tyŋdaǧan adamnyŋ aiaǧy qozǧalyp, bilegısı kelıp tūrady. Sondyqtan jeŋıl änderdıŋ ǧūmyry da ūzaqqa barmaidy. Olar tarih bolyp ta qalmaidy. Mūndai änderdıŋ ǧūmyry – ary ketse, 4-5 jyl ǧana. Al halyq änderı, dästürlı änder mäŋgılık jasaidy. Ony qanşa tyŋdasa da, jūrt jalyqpaidy. Halyq änderı adamdy elın, jerın, Otanyn süiuge tärbieleidı.
Älbette, estrada änderın aitqylary kelgender aita bersın. Oǧan eş talasymyz joq. Bıraq estrada änşılerı ännıŋ mazmūnyn köbıne özgertıp jıberedı. Ne qazaq emes, ne özbek emes, ne basqa emes. Olarda elıkteuşılık köp, taza qazaqylyq joq. Al estradada qazaqylyqtyŋ qaimaǧyn būzbai, ūlttyq bolmystan aiyrylmaǧan änşıler dep «Dos-Mūqasan» toby men Roza Rymbaeva, Maqpal Jünısova, Naǧima Esqalievalardy aituǧa bolady. Odan keiıngı buynnyŋ ışınde «MuzArt»-qa köŋılım tolady. Basqalaryn bılmeimın. Sodan soŋ sazgerler de «men 10 än, 20 än jazdym» dep san qumau kerek. Bır-aq änımen tarihta qalatyndar bar. Mysaly, Äbıken Hasenov «Qoŋyr» dep atalatyn bır-aq küiımen tarihta qaldy.
10 jylǧy oqudan soŋ sahnaǧa şyǧuǧa keş bolady
– Dästürlı änmen susyndap ösıp kele jatqan jastardy oqytuda kemşın tūstar bar ma? Bolsa qandai?
– 2004-2005 jyldary Euraziia universitetındegı muzykalyq kafedra jabyldy. Sol kafedranyŋ bır artyqşylyǧy – jastardyŋ mekteptı bıtıre salyp, oquǧa tapsyruǧa mümkındıkterı bar edı. Al qazır Qazaq ūlttyq öner universitetıne tüsu üşın mındettı türde muzykalyq bılım talap etıledı. Ärine, oqyǧan da dūrys şyǧar. Sebebı balanyŋ notalyq sauattylyǧy joǧary bolady. Dausy qoiylady. Bıraq keibır talantty balalar än aitatyn uaqyttan ötıp ketıp jatady. Mysaly, qazır mektep bıtırgen 18-degı bala 4 jyl kolledjde, odan keiın taǧy 4 jyl universitette, 2 jyl magistraturada bılım alsa, oquyn aiaqtaǧanda 28-ge tolady. Onyŋ naǧyz än aitatyn kezı oqumen ketedı. Bız kezınde Almatydaǧy estrada sirk studiiasynda ekı-aq jyl oqydyq. Sol kezdegı oqytu baǧdarlamasy mülde bölek edı. Bırden sahnaǧa daiyndaityn. Ūstazdarymyz Jänıbek Kärmenovtıŋ de, Qairat Baibosynovtyŋ da sabaq ötkızu ädıstemesı tym özgeşe edı.
Jalpy, talantty balalardyŋ köbı auyldan şyǧady. Al qalanyŋ balalaryn köp jaǧdaida ata-analary küştep äkeledı. Sondai balalarǧa obal. Öitkenı özı qalamaǧannan keiın bärıbır odan änşı şyqpaidy. Tıptı konservatoriiany bıtırıp, dausyn qoia almai ketken jastardy da közım kördı. Alaida olar jiyn-toidan ärı asa almady. Ondailar teoriialyq bılım beretın jaqsy mūǧalım boluy mümkın.
Sūhbattasqan
Nūrdäulet KÄKIŞTEGI
