XX ǧasyrdyŋ basynda Älihan Bökeihanov: «Älhamdulillah, 6 millionǧa jettık» dep süiınşılegen edı. Şükır, 20 millionǧa jettık! Quanyşty jaŋalyqty alǧaşqy bolyp Prezident Qasym-Jomart Toqaev bölıstı. Baǧalai bılsek, būl – el retındegı eŋ ülken jetıstıgımızdıŋ bırı.
SERTİFİKAT KIMGE BŪIYRDY?
2017 jyly 11 mamyrda Taldyqorǧan qalasynda Muslima Samatqyzy esımdı 18 millionynşy tūrǧyn tuǧan-dy. 2021 jyldyŋ 20 mausymynda Almaty oblysynda düniege kelgen Jäniia Azamatqyzy 19-millionynşy azamaty retınde tırkelgen edı. Arada ekı jyl ötkende 1 million adamǧa köbeiıp, 2023 jyldyŋ 14 qaraşasynda saǧat 08.10-da Ūlytau, Jetısu, Atyrau, Aqmola, Türkıstan oblysynda 5 säbi tuyp, 20-millionynşy adam boldy. Iаǧni soŋǧy 3-4 jylda 1 million adamǧa köbeiıp kelemız. Būl – jaqsy körsetkış.
Eldıŋ 20 millionynşy tūrǧyny atanǧan bes säbidıŋ bırı – Mūhammad Qosai. Atyrau qalasynda ömırge kelgen säbidı ata-anasy tört jyl kütıptı. Baqytty säbidıŋ bırı – Ūlytau oblysynyŋ Jezqazǧan qalasynda düniege keldı. Onyŋ esım-soiyly – Tomiris Aqylbek. Üiınıŋ tūŋǧyşy, ata-äjesınıŋ alǧaşqy nemeresı. Türkıstan oblysynyŋ Jetısai audanyndaǧy Şakenovter otbasyndaǧy säbidıŋ esımı – Älımhan Asqar. Aqmola oblysynda – Iаsina, al Jetısu oblysynda Aisūltan esımdı säbiler ata-anasyn quantty.
Taldyqorǧanda tūratyn Mūhtar Äzımbaevpen habarlasqanymyzda: «Aisūltan – bızdıŋ törtınşı balamyz. Onyŋ düniege keluı jalpyhalyqtyq oqiǧaǧa ainaldy. Endı balamyzdy bılımdı, bılıktı, belsendı etıp tärbieleu – bızdıŋ negızgı mındetımız» dep jauap berdı.
Eldıŋ «20 millionynşy tūrǧyny» degen sertifikatty alyp, ata-anasy men ata-äjesı quanyp jatqanda, Ükımet 2 million teŋgenıŋ sertifikatyn tabystap, mereilı otbasylardyŋ quanyşyna quanyş qosty.
Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetınşe, 2021 jyly bala tuu deŋgeiı joǧary bolyp, 446 myŋ bala düniege keldı. Tabiǧi ösımnıŋ artuy, onyŋ ışınde näreste ölımınıŋ azaiuy nätijesınde qamtamasyz etıldı. 1991 jyly 1000 tūrǧynǧa şaqqanda ölım-jıtım 8,2 bolsa, 2022 jyly 6,8 adamǧa tömendedı. Bärekeldı! Halqymyz ösıp-önıp, köbeie bersın! Öitkenı sannan sapa şyǧady. Sapasyz ūlt örkendeu jolyn tabuy qiyn. Öitkenı demografiia – damudyŋ dıŋgegı.
Osy jerde 25 nemese 30 millionǧa qaşan jetemız degen zaŋdy saual tuady. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ zertteuıne süienıp, būl sūraqqa jauap beruge bolady. Halyqaralyq ūiym 2050 jyly qazaqstandyqtardyŋ sany 25 millionǧa, 2100 jyly 30 millionǧa jetedı degen boljamy bar.
Demograftar men äleumettanuşylardyŋ sözınşe, qazırgı tabiǧi ösım 1980-1990 jyly aralyǧyndaǧy analardyŋ arqasynda qalyptasty. Al 1990-2000 jyldary tuǧan analar demografiialyq ahualǧa degen közqarasy özgeşe, olar bır-ekı balamen şekteludı dūrys sanaidy. Iаǧni keleşekte el boiynşa balu tuu deŋgeiı tömendeidı. Prezident Qasym-Jomart Toqaev «Ūlttyq qor – balalarǧa» baǧdarlamasyn ıske qosuynyŋ bır sebebı – osy üderıstıŋ aldyn alu bolsa kerek-tı.
ASTANANYŊ DEMOGRAFİIаLYQ AHUALY
2023 jyly Astana qalasynyŋ tūrǧyny 1 million 371 myŋ adamǧa jettı. Eger 1998 jyly 275,3 myŋ adam bolǧanyn eskersek, 25 jylda köşı-qon jäne tabiǧi ösım nätijesınde 1,1 million adamǧa köbeidı. Būl – el tarihyndaǧy rekordtyq körsetkış.
Statistikalyq derekterde 2000 jyly Astana qalasynda 381 myŋ adam tūrsa, 2003 jyly 502 myŋǧa jetıp, jarty milliondyq megapolis boldy. Är bes jyldy saralaityn bolsaq, 2005 jyly – 529,3, 2010 jyly – 684, 2015 jyly 852,9 myŋ adamǧa jettı. 2016 jyly Astana künı qarsaŋynda millionynşy Saida esımdı tūrǧyn düniege keldı. Qala tūrǧyny Oljas pen Arailymnyŋ tūŋǧyşy bügınde 7 jasta. 2020 jyly bas qalanyŋ tūrǧyn sany 1 mln 136 myŋǧa jettı.
Äleumettanuşy Ainūr Anarbekova 2000 jyldardyŋ basynda elordada halyq sanynyŋ artuyna köşı-qon üderısı oŋ äser etse, soŋǧy jyldary bala tuu körsetkışı köbeiıp kele jatqanyn aitty. Mäselen, 2003 jyly 6449 bala düniege kelse, tabiǧi ösım 3163 adamdy qūrady. 2005 jyly 9,1 myŋ säbi tusa, 3,6 myŋ adam öldı. Iаǧni tabiǧi ösım 5,5 myŋ boldy. Al köşıp kelgender – 26,8 myŋ, köşıp ketkender 11,1 myŋ adamdy qūrady. 2010 jyly tuǧandar sany – 17,4 myŋ, ölgender sany – 3,1, tabiǧi ösım 14,1 myŋ bolsa, köşıp kelgender – 59,3 myŋ, köşıp ketkender 25,5 myŋ boldy. 2015 jyly tuǧandar sany – 26,1 myŋ, ölgender sany – 3,8 myŋ, tabiǧa ösım 22,2 myŋdy qūrady. Köşı-qon aiyrmasy 2,4 myŋ boldy. 2020 jyly tuǧandar sany – 28,7 myŋ, ölgender sany – 4,3 myŋ, tabiǧi ösım 24,4 myŋ bolsa, köşıp kelgender – 122,2 myŋ, köşıp ketkender 97,3 myŋǧa jettı. Iаǧni Astana qalasynda köşı-qon üderısımen qatar, bala tuu körsetkışı de artyp keledı.
Astana qalasynda äielderge jüktılık, bosanu, bosanǧannan keiıngı kezeŋdegı kömek jäne jaŋa tuǧan närestelerge stasionarlyq medisinalyq järdem 550 oryndy qamtyp tūrǧan negızgı üş ūiym da ıske asyrylyp jatyr. Keiıngı 10 jylda bala tuu 41 paiyzǧa artty. 2012 jyly – 19,5 myŋ, al 2022 jyly 31,7 myŋ bala ömırge keldı.
Eger özge öŋırlerde de tabiǧi ösım Astana qalasyndaǧydai bolsa, onda Qazaqstan damudyŋ jaŋa deŋgeiıne köterıler me edı?! Alaida bızdıŋ Ükımet demografiiaǧa maŋyz beretın bolsa, äleumettık-ekonomikalyq mäseleler tuyndaitynyn tüsınedı. Demograf, saiasattanuşy Äzımbai Ǧalidıŋ sözınşe, el ekonomikasy halyqtyŋ ösuın kötere almasa, onda şekteu şaralaryn qolǧa alady. Mysaly, Astana qalasynda halyqtyŋ köbeiuıne sai äleumettık infraqūrylymdy jetıldıru mümkın bolmai, üşauysymdy mektep mäselesı tuyndady.
ORTA AZİIаMEN SALYSTYRǦANDA
Orta Aziia elderınıŋ demografiialyq sipatyn saralaityn bolsaq, 1991 jyly Qyrǧyzstanda halyq sany 4 million 464 myŋ adam bolsa, 2022 jyly 7 million 38 myŋ adamǧa jetıp, 2,5 million adamǧa köbeidı. Demografiialyq körsetkış Täjıkstanda edäuır jaqsy. 31 jylda 5 million 338 myŋ adamnan 9 million 886 myŋǧa jettı. Täjıkstannyŋ äleumettık-ekonomikalyq deŋgeiı bızdıŋ elmen salystyrǧanda tömen bolǧanymen, jyl saiyn bala tuu deŋgeiı joǧarylap keledı. Mäselen, Täjıkstanda 2000 jyly 167 myŋ bala tusa, 2005 jyly – 180 myŋ, 2010 jyly 239 myŋǧa, 2020 jyly 243 myŋ bala tudy. Al Euraziianyŋ kındıgınde qozǧauşy küşke ainaluǧa niettı Özbekstanda halyq sany 17 million adamǧa artty.
Kezınde şekesınen qarap, mensınbei jürgen özbekterdıŋ sany 90 jyldarmen salystyrǧanda 2 esege artty. Olar älemde halyq sany jönınde 41-orynda tūr. Būl elde 1 şarşy şaqyrym jerde 75,9 tūrǧyn qonystanady.
Endı Qazaqstan men Özbekstannyŋ demografiialyq körsetkışterın salystyrsaq, 1989 jylǧy Bükılodaqtyq halyq sanaǧy boiynşa Qazaqstanda 16 million 536 myŋ adam bolsa, Özbekstannyŋ halyq sany 19 million 810 myŋ adamdy qūrady.
Özbekstanda är 5 jyl saiyn 2 million adamǧa köbeidı. Mäselen, 2000 jyly – 24 million 591 myŋ, 2005 jyly – 26 million 254 myŋ, 2010 jyly – 28 million 292 myŋ, 2015 jyly – 30 million 680 myŋ, 2020 jyly 33 million 226 myŋ adamǧa jettı. Qazaqstanda 2000 jyly – 14 million 900 myŋ, 2005 jyly – 15 million 75 myŋ, 2010 jyly – 16 million 204 myŋ, 2015 jyly – 17 million 417 myŋ, 2020 jyly 18 million 632 myŋ adamǧa jettı.
Statistikalyq mälımetterden 30 jylda Özbekstan halqyna 14 million adam qosylsa, Qazaqstanda 2 million adamǧa ǧana köbeigenıne köz jetkızuge bolady. Nege? Būl sūraqqa demograf Aiaulym Saǧymbaeva bylai jauap berdı:
«Qazaqstanda demografiialyq saiasatty jüzege asyratyn, baqylaityn, iaǧni demografiialyq jaǧdaidy keşendı türde qarastyratyn uäkılettı organ joq. Mäselen, Densaulyq saqtau ministrlıgı adamdardyŋ jas ūzaqtyǧy men ölım-jıtımıne jauapty. Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıgı järdemaqy men köşı-qon prosesın retteidı. Al Işkı ıster ministrlıgı köşı-qon üderısın tırkeidı. Ūlttyq statistika biurosy statistikalyq aqparattyŋ sapasyn qamtamasyz etedı. Jastar jäne otbasy komitetı otbasylyq jäne jastar saiasatyn jürgızedı. Al Ūlttyq ekonomika ministrlıgı aumaqtyq damuǧa jauap beredı. Öŋırlerdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damu deŋgeiı demografiialyq körsetkışke äser etetın: bala tuu, tabiǧi ösım, köşı-qon üderısımen ölşenbeidı. Öitkenı makroekonomikalyq boljam halyq sanyna emes, negızgı zertteuler dollardyŋ, altynnyŋ, gaz ben mūnaidyŋ qūnyna negızdeledı. Bızdıŋ elde halyq sanynyŋ ösuı tabiǧi ösımnıŋ arqasynda ǧana boluda».
ÄLEM ELDERINIŊ TALPYNYSY
Demograf Aiaulym Saǧymbaeva halyqty bailyq retınde baǧalaitynyn aitty.
– Halyq – demografiialyq körsetkış qana emes, bırınşıden, būl jūmys küşı, ekınşıden, būl – ülken naryq. Mysaly, Qytai, Ündıstan demografiialyq damudyŋ arqasynda ösıp-örkendeudıŋ jolyn tapty, – deidı demograf.
Rasynda, qazır adam resursy maŋyzdy körsetkışke ie. Öitkenı eldıŋ örkendeuı adami resursqa tıkelei täueldı. Iаǧni adamdardyŋ daǧdysy, oilauy jäne bılımı eldıŋ keleşegın aiqyndaidy. Ozyq elder adam resursy şeksız mümkındıkke ie, tek ūly jetıstıkke erık-jıgerdıŋ jetıspeuşılıgı kedergı degen qaǧidany ūstanyp, ǧaryşty igerıp, robotty jūmsap, örkeniet örısınde jaŋa deŋgeige jettı.
AQŞ jazuşysy Elbert Habbard «Bır maşina elu adamnyŋ jūmysyn oryndaǧanymen, elu maşina bır intellektualdy adamnyŋ jūmysyn atqara almaidy» dep adamnyŋ ǧylymi şyǧarmaşylyq potensialyna baǧa beredı.
Rasynda, Japoniia, Koreia, Singapur syndy elder tabiǧi resursqa bai bolmasa da, adamdarǧa jaily ömır saltyn qalyptastyrǧanyn jaqsy bılemız. 2000 jyldardyŋ basynan bızdıŋ elde jaldamaly jūmysqa jegılıp, qūrylys pen şaruaşylyq qyzmetterdı atqarǧan özbekstandyqtardy kemsıtıp, keketıp jüretınder köp edı. Qazır osy mensınbei jürgen Özbekstan bızdı şaŋ qaptyryp barady. Bır ǧana dälel, Qytaidyŋ Hanchjouynda ötken Aziia jäne Para Aziia oiyndarynda Özbekstan jalpy komandalyq esepte aldymyzdy orap kettı. Öitkenı oŋtüstıktegı körşınıŋ sany basym, al sannan sapa şyǧatyny taǧy anyq.
Düniejüzındegı jalpy halyqtyŋ 18,3 paiyzy Qytaida ömır süredı. Kezınde Qytai kompartiiasynyŋ liderı Mao Szedun «Basty bailyq – adam» dep sanap, «neǧūrlym köp jūmysşy bolsa, soǧūrlym öndırıs te, qor da ösedı» degen pıkırdı ūstandy. Būl qaǧidadan resmi Pekin de bas tartpai, 2021 jyly är otbasyna üş balaǧa deiın rūqsat beretın jaŋa demografiialyq baǧdarlamany jariialady. Nege deseŋız, eŋbekke jaramdy adamdar sanyn arttyru üşın kerek. Öitkenı eŋbek qūnynyŋ arzan boluy, tauardyŋ özındık qūnyn arzandatyp, tauarǧa sūranys artady. Būl öz kezegınde kırıs közıne äser etedı. Älemnıŋ alpauyt kompaniialary Qytaiǧa qyzyǧuşylyǧy joǧary boluynyŋ bır sebebı – osy. Al älem halqynyŋ 17,7 paiyzy Ündıstanǧa tiesılı. Tübekte ornalasqan memleket örkendeudıŋ özındık jolyn tapty. Qazır Qytaimen de, Ündıstanmen de älem elderı sanasady. AQŞ, Japoniia, Germaniia, Türkiia, İndoneziia, Braziliia, Vetnam jäne İran syndy elderde 80 millionnan artyq adam qonystandy. Halyq sany köp bolsa, aşyq bäseke bolady. Bäseke bolǧan jerde sapa artady.
Qazır Europa elderınde bala tuu deŋgeiı tömendep, «ūlttyŋ qartaiu» problemasy tuyndady.
Ras, Europa ǧalymdary men demograftary «myqty otbasy – qauıpsızdık negızı» dep dabyl qaǧyp, demografiialyq daǧdarysty eŋseruge şaqyruda. Batys elderı bala tuudy yntalandyruda tūrǧyn üi alu üşın jeŋıldetılgen nesie, bala tuuǧa bailanysty järdemaqyny köbeitu, balaly otbasylar üşın salyqty azaitu jäne taǧy basqa jeŋıldıktı qarastyrady. Mäselen, Germaniia jas otbasylardy qoldaudy basymdyq etse, İtaliia köpbalaly otbasylardy, al Fransiia balalar järdemaqysyn köteru arqyly mäselenı şeşuge män berude. Säbidıŋ anasymen qatar äkesıne dekrettık demalys beretın sanauly eldıŋ bırı – Şvesiia. Būl elde dekrettık demalys 480 künge sozylsa, sonyŋ 90 künı äkesıne arnalady.
P.S: Bızdıŋ sanymyz az, jerımız keŋ. Būl – bır jaǧy bailyǧymyz, bır jaǧy sorymyz bolyp tūr. Eger demografiialyq saiasatty basymdyq etıp, köbeiuge män bermesek, tūtastyq, tūraqtylyq, eldık mūrat degen ūrandar jai söz bolyp qalady. Öitkenı demografiia – damudyŋ dıŋgegı.
