Köptegen memleketterdıŋ Konstitusiiasy sol elderdıŋ negızgı saiasi-qūqyqtyq qūjaty ärı normativtık-qūqyqtyq erejelerınıŋ özara qabysqan jiyntyǧy sanalyp, eŋ joǧary zaŋ küşıne ie bolady. Sondai-aq, būl zaŋdar qoǧamdyq qarym-qatynastardy, saiasi jüieler men saiasi rejimderdı negızge ala otyryp, memlekettık jäne özın-özı basqaru organdaryn instituttandyru ūstanymdaryn közdeidı.
Saiyp kelgende, Konstitusiia anyqtamasy bylaişa tūjyrymdalady. Konstitusiia – memlekettıŋ negızgı zaŋy, ol basymdyq, etetın qoǧamdyq küşterdıŋ erkın bıldıre otyryp, sol eldıŋ qoǧamdyq jäne memlekettık qūrylysyn, qūrylymyn, sonymen qatar, ärtürlı qoǧamdyq organdardyŋ qyzmetın körsetedı. Qazırgı düniedegı kez kelgen memleket özınıŋ alǧaşqy qadamyn täuelsızdıgımen qatar, Konstitusiiasyn qabyldaudan bastaidy. Būl sol memlekettı qūrauşy ūlttyŋ ǧasyrlardan jinaqtalǧan özıne tän ūstanymynyŋ, zaŋdarynyŋ, jürgen joldarynyŋ özegınen şyǧyp, keleşegıne baǧdar jasaityn basty belgı. Ūly dalany mekendegen alty alaştyŋ da öz dala zaŋdary, özındık konstitusiiasy bolǧany anyq. Orta ǧasyrdaǧy türkı babalarymyzdyŋ bıtık jazuyna barmaǧannyŋ özınde, qazaq dalasyndaǧy bızge meilınşe mälımettı bolyp jetken «Qasym hannyŋ qasqa joly», «Esım hannyŋ eskı joly», Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysy» sekıldı zaŋ jüielerı Qazaq elı Konstitusiiasynyŋ ırgetasynyŋ erterekte qalanǧan körsetedı. Qazaq handary jolǧa qoiǧan osy jarǧylardy dala konstitusiiasy sanasaq, onyŋ «baptarynyŋ» söz bastaǧan şeşender arqyly qalai örbıgenıne, abyz aqsaqaldardyŋ qalai taratyp, jönge salǧanyna tarihtan köp mysal tartuǧa bolady. Al, keiıngı HH ǧasyr basynda ūlttyq täuelsızdıktı tu etıp ūstaǧan Alaş qairatkerlerı derbes Konstitusiia äzırlegenı de tarihtan belgılı.
1995 jylǧy Konstitusiianyŋ 1993 jylǧy Konstitusiiadan aiyrmaşylyǧy onyŋ mazmūnynyŋ sapasynda edı. Jaŋa Konstitusiiaǧa alǧaş ret azamattyŋ qūqyǧyna qatysty ǧana emes, adam düniege kelgen sätten odan ajyramas qūqyqtaryna qatysty normalar endı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasy – demokratiialyq örkeniettı damu jolyna tüsken memleket pen qoǧamnyŋ negızgı, basty normativtık aktısı. Būl qūjat memlekettık jäne qoǧamdyq qūrylystary, olardyŋ ūiymdastyryluy men bolaşaqqa baǧdar jasai otyra qyzmet etu qaǧidalaryn belgıleidı. Būnda adam men azamattyŋ konstitusiialyq märtebesı belgılengen. Memleket pen qoǧamnyŋ negızgı zaŋy retınde Konstitusiia bükıl zaŋ şyǧaru ısınıŋ qainar közı bolyp tabylady. Dälırek aitqanda, barlyq normativtık aktıler Konstitusiianyŋ erejelerıne negızdelıp qabyldanady. Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ taǧy bır maŋyzdy erekşelıgı – ol bır jaǧynan memlekettıŋ, al ekınşı jaǧynan qoǧamnyŋ negızgı zaŋy bolyp tabylady. Būl qūjattyŋ eŋ joǧary zaŋdyq küşı bar. Memleket organdarynyŋ qabyldaityn zaŋdary men normativtık aktılerı Konstitusiiaǧa qaişy kelmeu kerek degen maǧynany beredı. Memleket organdary, jergılıktı jäne ortalyq organdar da, ärbır lauazymdy tūlǧa men azamattar Konstitusiia qaǧidalaryn saqtau tiıs. Konstitusiiada onyŋ erejelerı men normalary tıkelei qoldanylady degen nūsqau bar. Iаǧni, ärbır azamat özınıŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn qorǧau üşın memlekettık organdarǧa, äsırese sotqa ötınış bere alady. Konstitusiiany jäne onyŋ normalaryn paidalana alady. Tarihqa bır toqtala keter bolsaq, täuelsızdıkke ie bolǧan Qazaqstannyŋ eŋ basty qadamy Konstitusiiany qabyldauymen tūtastai bailanysty. Būl turaly: «Täuelsızdıgımızdı alǧannan keiın bızge bügıngı ömır şyndyǧymen jäne aldaǧy uaqytpen bırge qadam basyp, ötken ūrpaqtyŋ ıs-täjıribesı men jarqyn bolaşaqqa degen senımdı jinaqtaǧan negızgı zaŋ qajet boldy. Täuelsız Qazaqstannyŋ Konstitusiiasy aşyq jäne demokratiialyq qoǧam ornatudyŋ negızgı qaǧidalaryn baiandy etuge tiıs bolatyn», – dep jazady Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev özınıŋ «Qazaqstan joly» atty kıtabynda. Osy baǧytta, el egemendıgınen keiıngı 1993 jyly qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ alǧaşqy Konstitusiiasy egemendık tarihyndaǧy eŋ demokratiiaşyl qūjat bolyp tabylǧan edı. Alǧaş qabyldanǧan 1993 jylǧy Konstitusiianyŋ mänı men maŋyzyna keletın bolsaq, būl Negızgı qūjat Prezidenttıŋ körsetken maqsaty boiynşa tört basty mäselege jauap beruı jäne soǧan jaǧdai jasauy tiıs bolatyn. Onyŋ bırınşısı –memlekettık bilıktı basqarudyŋ barlyq jüiesın nyǧaitu, ekınşıden – ekonomikalyq reformany jürgıze otyryp, eldı sol kezdegı tereŋ daǧdarystan şyǧaru, üşınşıden – jas memlekettıŋ syrtqy saiasatyn qalyptastyru, törtınşıden – ışkı saiasi tūraqtylyqty qamtamasyz etetın zaŋdyq negızderdı körsetu.
Alaida, tūŋǧyş Konstitusiia jobasynyŋ keibır tūstary naryqtyq qoǧamdaǧy özgerısterge säikes bolmai şyqqany baiqaldy. Sondyqtan, arada ekı jyl ötkende 1995 jyly qazırgı Konstitusiia qabyldandy.
Osy Ata Zaŋymyzdy qoldanyp kele jatqanymyzǧa da jiyrma jyl öttı. Elımızdıŋ demokratiialyq jolmen damu baǧyty Konstitusiianyŋ qaǧidattaryna säikes aiqyndaldy. Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ äleuetın barynşa tolyq paidalanu – qazaqstandyq qoǧamnyŋ barlyq salasyn demokratiialandyra tüsuge jol aşady. Memlekettıŋ Negızgı zaŋy retınde Konstitusiianyŋ äleuetın tolyq jan-jaqty ıske qospasaq, saiasi, äleumettık-ekonomikalyq jäne qūqyqtyq saiasatty tiımdı jüzege asyru qiyn, demokratiialyq-qūqyqtyq qoǧamdy ornatu mümkın emes. Osyndai Konstitusiiasy bar elımızdıŋ bolşaǧy jarqyn, elmızdıŋ damuy, biıkterden körınuı jäne halqymyzdyŋ ösıp-örkendeuıne öz septıgın tigızerı anyq. Ata zaŋymyzdy qūrmetteu ärbır azamattyŋ mındettı. Ärbır azamaty özın teŋ sezınetın, tatulyǧy jarasqan Qazaq elınıŋ, Qazaqstan halqynyŋ qarymdy ısterı bügınde älem jūrtşylyǧy üşın ülgı-önegege ainaldy. Mūnyŋ özı Ata zaŋymyzda bükıl adamzattyq qūndylyqtar men örkeniettık igılıkterdıŋ barlyǧy derlık qamtylǧanyn körsetedı.
Nūrlybek SAQYPOV, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory.
