Küzde saiasattyŋ «qara» qazany būrq-būrq qainaidy. Biyl da solai boldy. Qos palataly, üş partiialy Parlamenttıŋ deputattary jazǧy demalystan oralyp, partaǧa otyrdy. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev jaŋa sessiiany aşyp, zaŋ şyǧaratyn «ülken üidıŋ» törınen alǧaşqy Joldauyn jariialady. Endı deputattar keler jyldyŋ jazynyŋ ortasyna deiın qos bılegın sybanyp, jaŋa zaŋdardy qabyldauǧa kırısedı.
Būrynǧy men bügıngınıŋ aiyrmasy qandai?
Bızdıŋ üş partiialy (şyn mänısınde bırpartiialyq) Parlamentımızde halyqtyŋ sözın batyl söileitın de, bilıktıŋ aitqanynan şyqpaityn da deputattar bar. Nazar audararlyq jaittyŋ bırı, būrynǧy Parlament pen bügıngı Parlamenttıŋ aiyrmasy aitarlyqtai. 2000 jyldardyŋ basyndaǧy Parlament öte azuly boldy. Qoǧamdaǧy eŋ tüitkıldı, kürdelı ūlttyq mäseleler äuelı Parlamenttıŋ mınberınen köterıletın.
Naqty mysal keltıreiın. 2005 jyly Mäjılıste «Sailau turaly» zaŋ jobasy dürıldegen diskussiiaǧa ainaldy. Sol kezdegı Amangeldı Aitaly, Mūhtar Şahanov, Bolat Äbışevter bastaǧan bır top deputat: «Kez kelgen sailauǧa tüskısı keletın ūlty qazaq ümıtker memlekettık tıldı meŋgergenı jönınde aumaqtyq sailau komissiiasyna anyqtama qaǧaz ötkızsın» degen ūsynys jasady. Būǧan deiın ekı ret ötpei qalǧan būl ūsynystyŋ «sory bes batpan» eken. Soŋynan ony dauysqa salǧanda qos palatanyŋ 78 deputaty ana tılımızge qarsy şyqty. 10 senator men 14 mäjılıs deputaty ǧana memlekettık tıldıŋ şaşbauyn köterdı.
Ūsynys ötpei qalǧan soŋ, A.Aitaly mäjılıstıŋ soŋyn kütpei, zaldy tastap şyqqanyn közımızben kördık. Amangeldı aǧamyz: «Qazaq halqynyŋ jüregıne taǧy bır oq atyldy. Ol oq Parlamentten atyldy. Bızdıŋ deputattar älı de qazaq ūltyn, tılın syilamaidy. Bügın taǧy sol piǧyl körındı. Tılge şabuyl – memlekettıgımızge şabuyl» dep mälımdedı. Sodan keiın «Sailau turaly» zaŋǧa mūndai ūsynys engızılmei qaldy.
Deputat degen kım?
Deputat degen kım? Ol halyqtyŋ ökılı, közı, qūlaǧy. Ony halyq sailaǧan. Soŋǧy jyldary partiialyq tızım qatarynda deputattyqqa laiyqty adamdar da, asa laiyqty emester de ötıp ketetın siiaqty. Öitkenı sol adamnyŋ deputat boluǧa bılımı, täjıribesı,öresı,közqarasy, käsıbi deŋgeiı, oilau qabıletı jete me, joq pa – ol jaǧyna köp bas qatyrmaityn künge jettık. Partiia tızımınde tūrǧandar Mäjılısten bır-aq şyǧady. Bılımı men bılıgı joq, saiasattan maqūrym adam auzyna su toltyrǧandai qūr dauys berıp, ündemei otyrǧannan basqa ne ısteidı? Keibır deputattardyŋ Mäjılıstıŋ jūmsaq kreslosyna jaiǧasyp alyp, qalyŋ «ūiqyǧa» batatyny osydan şyǧar.
Alaida «Deputattardyŋ bärı ünsız, enjar otyr» deuge taǧy bolmaidy. «Nur Otan» ülken küşke ie, al «Aq jol» men Qazaqstan kommunistık halyq partiiasy oppozisiia dep eseptelgenmen, bilıkke ıştartady. Batyl ün qatyp, halyqtyŋ mūŋ-müddesın mınbeden köterıp jürgen 10-ǧa juyq deputat bar. «Nur Otan»-nan
Nūrtai Sabilianovty, Omarhan Öksıkbaevty, Nūrlan Dulatbekovty, «Aq joldan» Azat Peruaşevty, Berık Düisembinovtı, kommunisterden Aiqyn Qoŋyrovty solardyŋ qataryna qosuǧa bolady. A.Qoŋyrov – jaqsy sarapşy, oǧan habarlassaŋ kez kelgen uaqytta jauap beredı.Senatta alaşşyl Mūrat Baqtiiarūly, Älımjan Qūrtaev öte belsendı.
Bır joly nūrotandyq bırneşe deputatqa Konstitusiiaǧa engızılgen özgerıster turaly tüsındırıp beruın ötınıp, telefon şaldym. Bärı uaqytynyŋ joqtyǧyn alǧa tartty. Eger olar saiasi tūlǧa nemese saiasatker bolsa, bılıktı maman bolsa, jauaptan qaşpas edı. Būl – mandatty partiialyq tızımmen ülestırudıŋ nätijesı.
Qaibır jyly qai deputatqa halyqtan hat keletının zerttep kördım. Dariǧa Nazarbaeva men Nūrtai Sabilianov jylyna 1 myŋǧa juyq hat alypty. Sol zertteude bırde-bır hat almaǧan, Ükımetke bırde-bır saual joldamaǧan deputattar da boldy. Olardy tılşıler qauymy bılmese, bylaiǧy jūrt qaidan tanysyn?!. Bırer jyl būryn Mäjılıste spikerdıŋ orynbasary bolǧan Dariǧa Nazarbaevanyŋ ūiymdastyruymen parlamenttık tyŋdau öttı. D.Nazarbaeva qūzyrly organdardan elımızdegı basynda baspanasy joq adamdardyŋ tızımın sūratyp, parlamenttık tyŋdaudy tūtasymen soǧan arnady. Sol künı Parlamenttıŋ pärmenı de, baq-bedelı de ösıp ketkendei bolyp körınıp edı. Bıraq ökınıştısı, köterılgen mäsele sol kürmeulı küiınde qaldy. Senatqa kelsek, ondaǧy ahual Mäjılısten müldem bölek. Taza qazaqy orta. Saliqaly saualdar. Ötkır pıkırler. Eldıŋ kökeiındegı tüitkıldı mäseleler batyl köterıledı. Bıraq Senattyŋ jūmysy BAQ-tarda az nasihattalady.
Parlament pärmendı bola ala ma?
Qūqy jetıp tūrsada mäjılıstıŋ Ükımetke «tısı batpaityny» belgılı jait. Būǧan deiıngı şaqyrylymdarda Premer-Ministr Parlamentke kelgende deputattar sūraqtardy qarşa boratuşy edı. Keiıngı şaqyrylymda ondai belsendılık joq. Osynyŋ bärın körıp-bılıp kelgen Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev Parlamenttıŋ ökılettılıgın köteruge tapsyrma berdı. Säl şegınıs jasasaq, ekı jyl būryn Elbasy Ata Zaŋymyzǧa özgerıster engızu turaly zaŋǧa qol qoiyp, Ükımet pen Parlamenttıŋ saiasi ömırdegı rölın keŋeittı. Zaŋ Ükımettı jasaqtaudaǧy Mäjılıstıŋ rölın keŋeittı, sondai-aq Parlamentke Ministrler kabinetınıŋ jūmysyn baqylauǧa köp mümkındıkter beredı.
Senattyŋ da ökılettıkterı keŋeidı. Qazaqstandaǧy adam qūqyqtary jönındegı uäkıldı joǧarǧy palata 5 jylǧa taǧaiyndaidy jäne qyzmetınen bosata alady. Ükımette taǧaiyndalatyn ministrlerdıŋ Parlament palatalarynyŋ tiıstı komitetterınıŋ maqūldauynan ötuı, Ükımettıŋ Parlamenttıŋ aldynda esep beruı, mıne, būlardyŋ bärı Parlamenttıŋ ökılettıkterın küşeittı. Būǧan qosa, qabyldanǧan zaŋdardyŋ, baǧdarlamalardyŋ, maqūldanǧan jobalardyŋ ıske asyryluyn, onyŋ tiımdılıgın, qanşalyqty halyqtyŋ müddesıne jūmys ısteitındıgın tekseruge deputattar belsenıp kırısuı tiıs. Parlament qoǧamnyŋ, memlekettıŋ damuy üşın özıne jüktelgen rölın tolyq atqaruy kerek. Parlamenttıŋ jauapkerşılıgı degen – osy.
Parlamenttıŋ yqpaly men bedelın arttyruǧa Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev ta erekşe nazar audaryp otyr. Juyrdaǧy Joldauynda Prezident: «Küştı Prezident – yqpaldy Parlament – esep beretın Ükımet. Bız būl maqsatqa älı de jete qoiǧan joqpyz. Sondyqtan osy baǧyttaǧy jūmysqa bar küş-jıgerımızdı saluymyz qajet. Qoǧamdy tolǧandyryp otyrǧan negızgı mäseleler köşede emes, Parlamentte jäne azamattyq dialog aiasynda talqylanyp, şeşımın tabuy tiıs» dep mälımdedı. Deputattardyŋ Ükımetke özektı mäselelerge qatysty saualdar joldap, naqty şaralar qabyldaudy talap ete otyryp, özderıne berılgen zaŋdy qūqyqtaryn paidalanuy qajettıgın jetkızdı.
Deputattar Alaş arystaryndai bolsa…
Jasyratyny joq, keibır halyqşyl deputattardyŋ dauysy anda-sanda zaŋ şyǧaratyn «ülken üi» jaqtan estılıp qalady. Alaida «ündemegen üidei bäleden qūtylady» dep, ün-tünsız, qalǧyp-mülgıp, joǧary lauazymdy şeneunıkterdıŋ sözıne bas izeumen künın ötkızetın boiküiez deputattar da joq emes. Osyndaida halyq qalaulylary keşegı Alaş arystarynan nege ülgı almaidy dep qynjylasyŋ. Alaş deputattary alyp imperiianyŋ ezgısınde, qūramynda otyryp-aq bastaryn bäigege tıgıp, ūlt müddesı jolynda janqiiarlyqpen kürestı. Mysaly, Alaş kösemı Älihan Bökeihan Memlekettık Dumanyŋ II şaqyrylymyna sailau nauqany bastalǧan 1907 jyldyŋ qaŋtarynda özınıŋ ekınşı ret deputat boluyna közı jete otyryp, dauysqa tüsuden bas tartty. I Memlekettık Duma sailauynda Ä.Bökeihan 176 sailauşynyŋ 175-ı qoldap, deputattyqqa ötse, 176-dauys özınıkı bolatyn. Ol ekınşı ret deputattyqqa tüsuden bas tartty. Mūnyŋ sebebın Ombydaǧy «Golos stepi» gazetınde jariialanǧan «Semei qazaqtaryna aşyq hat» atty maqalasynda: «Men ekınşı ret qatar sailanǧan künde, oǧan menıŋ kümänım joq, ükımet bilıgı sailaudy jaramsyz dep tabady da, Semei oblysy qazaqtary ökılınıŋ Memlekettık Duma sessiiasyna der kezınde baruyna kedergı bolady» (Älihan Bökeihan şyǧarmalary, 8-tom) dep jazady.
Alaş arysy Mırjaqyp Dulatūly öz zamanynda: «Resei Dumasyna qazaqtan deputat sailau mümkındıgı bolǧanda, bız qazaqqa şyn paidaly deputat taŋdauymyz kerek. Ol aqjürek, taza bolsa, jūrtty ia satyp, ia aldap ketpeitın bolsa. Halyq üşın erınbei qyzmet eterlık, ekıtalai jerde janyn qiiarlyq erjürektı bolsa. Öz paidasynan jūrt paidasyn artyq köretın bolsa. Saiasat ısıne jetık bolsa, bılımdı, şeşen, oqyǧan kösem bolsa» dep jazypty. Osylaişa Alaş qairatkerlerı elge, ūltqa qaltqysyz qyzmet etu, Otandy şeksız süiudıŋ keremet ülgısın körsettı.
Älihantanuşy-ǧalym Sūltan Han Aqqūly «Alaş qozǧalysy häm Memlekettık Duma» atty maqalasynda Alaş qairatkerlerı halqynyŋ ūlttyq mūŋ-müddesı üşın küresın 1905 jyldan 1917 jyldyŋ Aqpan töŋkerısıne deiın tūŋǧyş Resei Parlamentınıŋ aiasynda jürgızgenın aitady. «Memlekettık Duma qūrylǧan 1905 jylǧy 6 tamyz manifesı jaryq körgen sätte Alaş qairatkerlerı otarlyq ezgıde otyrǧan halqynyŋ mūŋ-mūqtajyn qorǧau jolynda jaŋa tuǧan parlamenttıŋ maŋyzyn tereŋ tüsınıp, oǧan zor ümıt artty. Özınıŋ otarşyldyqqa qarsy qarusyz azattyq, saiasi qūqyqtyq küresın Duma mınberınen jürgızuge bel budy. Osy maqsatpen Alaş ziialylary «6 tamyz manifesı» jaryq körmei tūryp-aq 5 mln halqyna otarşyl imperiianyŋ slavian halqymen terezesı teŋ sailau qūqyn alyp beru üşın kürestı. Öitkenı Memlekettık Dumaǧa sailau turaly ereje äzırlengen 1905-1906 jyldarda qazaq halqynyŋ parlamentke ökıl sailau qūqy qyl üstınde tūrdy. Sol sebeptı Alaş ziialylary 1905 jyly Dala jäne Türkıstan ölkelerıne, Orynbor, Oral, Torǧai, Kaspii jaǧalauy (Prikaspiiskaia) syndy derbes oblystar men Astrahan gübernesınıŋ Bökei ordasy bolyp bölşektengen (Alaş Respublikasy qūrylǧan soŋ, onyŋ Alaş Orda ükımetı Semei, Aqmola, Torǧai, Oral, Syrdariia, Ferǧana, Jetısu oblystary, Astrahan gübernesınıŋ Bökei nemese Işkı ordasy, Zakaspii oblysynyŋ Maŋǧystau oiazy, Samarqand obysynyŋ Jizaq oiazy, Amudariia bölımı, Altai gübernesınıŋ Biiskı, Barnaul jäne Zmeinogor oiazdaryn Alaştyŋ jerı dep jariialady. Qazaq elınıŋ tükpır-tükpırınen Resei ükımetı men sailau erejesın jasau jüktelgen jeke-jeke ministrlıkterge qazaqqa Dumaǧa ökıl sailau qūqyn berudı talap etken ondaǧan qūzyrhat joldandy. Ūlt jetekşılerı halqynyŋ saiasi talap-tılekterı tızılgen «Qarqaraly…», «Irbıt…» syndy qūzyrhattar otarşyl imperiianyŋ ükımetı men ministrlıkterıne mındettı türde jetsın degen oimen, olardy
S.Peterborǧa poştamen de jıberdı, S.Peterbordyŋ täuelsız merzımdı baspasözıne de jariialady, ükımetke, onyŋ ışınde Dumaǧa deputat sailau erejesın äzırleu mındetı jüktelgen Işkı ıster ministrı A.Bulyginge de arnaiy delegasiia jönelttı» dep jazdy S.Aqqūly.
Onyŋ aituynşa, otarşyl Resei imperiiasynyŋ äkımşılıgı 5 mln-nan asqan (sany jaǧynan Resei halyqtarynyŋ arasynan 5-ınşı boldy. – S.A.) qazaq halqyn sailau qūqynan aiyrumen qatar, «Alaş» ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ jetekşılerın jappai qudalady. Mysalǧa, Alaş köşbasşysy Ä.Bökeihan özı sailanǧan I Dumany taratuǧa narazylyq retınde «Vyborg ündeuıne qol qoiǧany jäne taratyp-nasihattady» degen aiyppen 3 ai türme jazasyna kesılıp, abaqtyda 3 aidyŋ ornyna 8 ai otyryp şyqqan soŋ, özın saiasi aidauǧa jıberetının sezıp, aldymen Sankt-Peterborǧa, odan Samaraǧa emigrasiiaǧa kettı. J.Aqbaiūly aldymen Saha-Iаkutiiaǧa, odan Türkıstanǧa jer audaryldy, A.Baitūrsynūly men M.Dulatūly Semei türmesıne jabylyp, bosatylysymen bırı öz taŋdauymen Orynborǧa, ekınşısı Türkıstanda bas sauǧalap jürıp, 1913 jyly ǧana Orynborda «Qazaq» gazetın şyǧara bastaǧan A.Baitūrsynūlyna kelıp qosyldy.
