«Bügıngı künnıŋ baianaty, ömır sürıp otyrǧan qoǧamnyŋ derektı körınısı dep bırauyz sözben anyqtap aituǧa bolatyn kürdelı kino janrynyŋ äleuetın Keŋes odaǧy kezınde jaqsy baǧalai bıldı» deidı Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, kinorejisser-dokumentalist Qalila Omarov.«Qazaqtelefilm» studiiasynan rejisser qyzmetın bastaǧan Qalila Omarov – qazırgı künı «KALILAFILM.KZ» direktory. Onyŋ Leningrad mädeni-aǧartu uchilişesınıŋ kino-foto fakultetınde oqyp jürıp, küişı-sazger Qūrmanǧazy turaly tüsırgen «Kısen aşqan» qysqametrajdy filmı «Aq tünder-82» kinofestivalınde bas bäigenı jeŋıp alǧan edı. Sodan berı qazaqtyŋ jaisaŋdary men jaqsylary turaly tüsırgen derektı filmderı köpşılıkke jaqsy tanys. Belgılı rejisserdıŋ derektı film jaily oilaryn qaz-qalpynda qaǧazǧa tüsırgen edık.
Ūrpaqty tärbieleitın qūral
«Qazaqtelefilm» studiiasy san-salaly qūbylystar turaly filmder şyǧaryp, qoǧamdaǧy basty ideologiialyq mındetın atqardy. Būl jaŋa salanyŋ damuyna jol aşylyp, käsıbi mamandar daiarlandy. Bıraq olardyŋ ūlttyq müddege kelgende aiaǧy tūsauly, qoly bailauly bolǧanyn aitu kerek. Ol kezdegı rejisserlerdıŋ suretkerlıgı de, talanty men bılımı de basqa baǧytqa jūmsalyp jatty. Sonşama eŋbekpen tüsırılgen sol kezeŋnıŋ kommunisterı men komsomoldary, partkom hatşylary turaly derektı filmder bügınde közden de, esten de kettı. Osy nöpırdıŋ arasynda qazaqy müddemızge sai ūlttyq naqyşpen örılgen, ruhaniiatymyzǧa qyzmet etken tūlǧalar turaly filmderımız älı talai ūrpaqty estetikalyq jaǧynan tärbieleitın qūral bolyp keledı.
Osy aralyqta älemdık kinodokumentalistikanyŋ qyr-syryn meŋgergen, jaŋa tehnologiialardy jaqsy bıletın jas buyn alǧa şyqty. Ökınıştısı, ūlttyq özegı älsız, qazaqy qanyna jahandanu jyny aralasqan būl buynnyŋ aiaqalysynan men de qauıptenemın. Kezınde partiianyŋ talaby boiynşa qyrda qoi baǧyp jürgen qoişyny aq köilek, qara kostium, qyry synbaǧan şalbar kigızıp, moinyna güldı galstuk bailap qoiyp söiletetınbız. Qazırgı filmderdıŋ de keiıpkerlerınıŋ beinesı däl osyndai dese bolady. Olardyŋ şynaiy ömırı, janaiqaiy kadr syrtynda qalyp jatyr. Sodan da derektı filmnıŋ aty bäige almai tūr.
Tüsırılmegen taqyryp köp
Bırde «Qazaqfilm» studiiasyna jolym tüstı. Bolat Mürsälım, Qasym Amanjolov, Daniiar Salamat siiaqty talantty jastardyŋ basy qosylyp qalypty. Baiqasam, bügıngı qazaqtyŋ derektı filmı qandai bolu kerek degen taqyrypta qyzu pıkırtalas bolyp jatyr eken. Men äŋgımege aralaspai, ertesıne «Tauşen» atty filmımdı köşırıp aldym da, ärqaisysynyŋ qolyna ūstattym. Bır aptadan keiın sol jerde bas qosuǧa kelıstık. Kelsem, barlyǧy oryndarynan türegelıp qarsy alyp, qoşemet körsetıp jatyr. Daniiar söz bastap: «Bız armandap, talqylap, talasyp jatqan kinony sız osydan 25 jyl būryn jasap qoiypsyz ǧoi» deidı. Būlar – ärqaisysynyŋ arqasynda qomaqty täjıribesı bar, azamattyq ūstanymy qalyptasqan talantty jastardyŋ bır şoǧyry.
Bügınde «türtpe» üşın film tüsırmeitın, aitar oiy bar käsıbi rejisserlerdıŋ eŋbekterıne sūranys joq dep aitar edım. Būryndary ūlttyq taqyrypqa erkın jıbermei, tūsauly attai tūqyrtsa, bügınde äleumettıŋ özektı mäselelerınen ainalyp ötıp jürmız. Ony aitqyzbai, auzymyzǧa qaqpaq bolyp otyrǧan küşter joq emes. Derektı filmnıŋ köşı özı köteretın jügın artpai, jaidaq ketıp bara jatqanynyŋ sebebı de sol.
Qoǧamda bolyp jatqan qūbylystarǧa öz därejesınde ün qosa almai otyrmyz. Ökınıştısı, osyǧan deiın Jūmabek Täşenovtıŋ obrazy aşylmai keledı. Eger film bar bolsa, qairatkerlık obrazy qanşalyqty aşyldy dep sūraǧyŋ keledı? Al ortanqol dünienıŋ ökınışı köp bolady. «Türtpe» üşın tüsırgen filmderdı kino dep eseptemeitınım sondyqtan. Batyrymyz Toqtar Äubäkırovtıŋ bar bolmysyn aşatyn kino körgen joqpyn. Halyqtyŋ qaisarlyǧyn ūştaityn derektı filmder kerek-aq. Ol arqyly qazaq qoǧamyn tärbielep, talǧamyn tüzep, ömırlık jolyna baǧyt-baǧdaryn berer edık.
Ötken ǧasyrlardyŋ otyzynşy jyldaryndaǧy dıni aǧartuşylardyŋ repressiiasy qazaq qoǧamyna orasan zor ziianyn tigızdı. Onyŋ jan-jaqty zerttelıp, oryn-orynyna qoiylmauy sebeptı bügıngı künderde de saldary sezıledı. Türlı dıni aǧymdardyŋ qazaq qoǧamyn şaiqap jatqanyn da osy tarihymyzdyŋ tolyq aşylmauynan, aldymyzda ötken asyldardyŋ mūrasyn tani almai otyrmyz. Solardyŋ taǧdyry arqyly körsetıp, naqty derek arqyly dästürlı islamdy nasihattaudyŋ joly älı jabyq tūr dese bolady.Ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynda qazaq jerındegı köterılısterdıŋ şyndyǧyn aşyp beruge derektı kinonyŋ rejisserlerı batyl bara almai otyr.
Rejisserlerdıŋ batyldyǧy qoǧamnyŋ köleŋkelı tūstaryn körsetu üşın de qajet. Toqsanynşy jyldary bükıl keŋestık keŋıstıkte beleŋ alǧan «qaraqşylardyŋ» äreketı de qoǧam nazarynan tys qaldy. Qazaqtyŋ da jerınde paida bolǧan kriminaldy «batyrlardy» äspetteuge bolmas, bıraq onyŋ da kemtıgın aşyp körsetıp, olardy ülken jolǧa şyǧarǧan qoǧam damuynyŋ özgeşe sapasyn aşyp, olardyŋ kım ekenın halyq bıluı tiıs edı. Öz tūlǧalary arqyly qoǧamdy tüsınıp, körermen öz bailauyn özı aitady. Derektı film degenıŋ de özı sol. Qoǧamdy suisid degen ındet jailap, onyŋ älemdegı ondyǧyna kırgenımız ras. Būl jait jan-jaqty taldanyp, naqty baǧasy berılıp, ekranǧa şyqty ma? Joq.Bügıngı derektı filmnıŋ taǧy bır mındetı – Qazaqstandy qazaqtyŋ bar bolmysymen älemge tanytu. Jaryq körgen bıraz tuyndy avtorlarynyŋ Qazaq elıne onyŋ mädenietı men tarihyna öz közıldırıgımen qaraǧany közge ūryp tūrady. Öz elı turaly filmde qazaqtyŋ balasynyŋ qoltaŋbasy boluy şart deitınımız sondyqtan.
Bügıngı derektı filmnıŋ taǧy bır mındetı – Qazaqstandy qazaqtyŋ bar bolmysymen älemge tanytu. Jaryq körgen bıraz tuyndy avtorlarynyŋ Qazaq elıne onyŋ mädenietı men tarihyna öz közıldırıgımen qaraǧany közge ūryp tūrady. Öz elı turaly filmde qazaqtyŋ balasynyŋ qoltaŋbasy boluy şart deitınımız sondyqtan
Barnauylǧa bara almai otyrmyn
Men osyǧan deiın eluden astam film tüsırıppın. Qazaqtyŋ derektı filmınde «Tauşennen» bastau alǧan qoltaŋbam qaldy. Menıŋ baǧyma «Näubet» atty aşarşylyq jyldary jaiyn ekranǧa şyǧaru mındetı tüstı. Odan keiın qoǧamda ülken rezonans boldy. Reseide körsetılmegen sebebı tüsınıktı. Alaida batystyŋ kinogerlerı özderınde körsetu üşın sūranys bastalǧanda, film direktory filmnıŋ qaiǧyly ärı maŋyzdy tūstaryn qyrqyp tastap, kesırın tigızdı. «Näubettıŋ» ünı osylaişa jūtylyp, ökınışı özegımde qaldy.Maǧjan turaly filmdı tüsırıp, sol qoǧamdaǧy aitylmai qalǧan şyndyqtyŋ auzyn tyrnaǧannyŋ bırı men edım. Film jaryq körgennen keiın bır top jazuşy menı bürıp almaqqa sailanyp kelgende, basşylarym olardyŋ aldyna jetkızbei, qorǧap qaldy. Keiınnen sūrasam, sol arqyly qoǧamnyŋ qysymynan saqtap qalǧany eken.
Mırjaqyp Dulatovtyŋ mürdesın elge alyp kelıp, jer qoinauyna bergenın taspaǧa tüsırdım. Mūstafa Öztürık özı turaly filmın Türkiiadaǧy jūrtyna aparǧanda, jūrttyŋ jylap otyryp tamaşalaǧanyn aityp edı. Bolaşaq filmderımnıŋ keiıpkerlerı aramyzda jür, osy sätterdı taspaǧa beinelep, qatarynan ozyp tuǧan zamandastarymyzdyŋ oiyn jetkıze alsaq, būl – bızdıŋ jeŋısımız.
Jalpy, derektı filmnıŋ rejisserı ne ısteidı? Men filmge özek bolatyn mäselenı aşu üşın ailap material ızdep, jyldap jürıp tüsıremın desem, artyq aitpaǧanym. Taqyryp tübegeilı zertteledı, būryndary ötken oqiǧa bolsa, ony qaz-qalpynda ūiymdastyryp, keiıpkerlerdı «tırıltuge» deiın baramyn. Al közkörgenderdıŋ sözınen bölek, tarihşylardyŋ pıkırı filmnıŋ aqiqatyn aşady.
Soŋǧy jyldary Kenesary turaly film tüsırıp jatyrmyz. Aitylyp ta, jazylyp ta jürgen tūlǧa jaily tüsıru oŋai emes. Köp ızdenıs arqyly kelesı ūrpaqtyŋ da aityp jüretın şyndyǧyn aşyp, bügıngı körermenderdı de täntı etuımız kerek. Material az emes, sonyŋ ışınde Reseidıŋ Barnauylynda Kenesarynyŋ äskeri strategiiasy turaly dissertasiia jazǧan ǧalym tabyldy. Endı soǧan baryp keluge qarjy tappai jürmın. Aityp, aitpai ne kerek, kinodokumentalisterdıŋ bügıngı halı osyndai.
Qalila OMAROV
