Eskı jylǧa esep berer, jaŋa jylǧa jospar qūrar jeltoqsan – qazaq üşın qasterlı ai. Osydan tura 30 jyl būryn elımız egemendıgın alyp, täuelsızdıgın jariialady. Ata-babamyzdyŋ ǧasyrlar boiy armandaǧan araily aq taŋy atty. 30 jylda el egemendıgın nyǧaita tüsu üşın qyruar şarua tyndyrylǧanyna uaqyt kuä. Osy bır eleŋ-alaŋ şaqta el astanasynyŋ Arqaǧa qonys tebuınıŋ özı qaitalanbas tarihi oqiǧa boldy. Aituly merekege orai L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory, QR ŪǦA akademigı Dihan QAMZABEKŪLYMEN äŋgımelesken edık.
– Biyl elımızdıŋ Täuelsızdıgıne 30 jyl tolyp otyr. Täuelsızdık ūǧymynyŋ sız üşın maŋyzy qandai?
– Täuelsızdık – bız üşın öte ystyq, aialy jäne aŋsary ūmytylmastai qadırlı ūǧym. Azattyq turaly bız älı talai aitamyz. Öitkenı bızdıŋ jaŋarǧan eldıgımızge köz alartyp otyrǧandar, keşe bır Odaqta bolǧan körşıler de bar. Bıraq älem jaqsylyqqa, üilesımdılıkke ūmtylǧan kezde mūndai közqaras asa ūiat. Bır-bırımızdı syilauymyz kerek. Alaş ziialylary 1917 jylǧy baǧdarlamasynda «qūrdas memleketter» dep aitqan. Būl – älem memleketterı bır-bırımen terezesı teŋ boluy kerek degen ūǧym. Osydan onşaqty jyl būryn universitetımızge arabtyŋ bır ǧalymy keldı. Türlı jaǧdai boiynşa pıkırlesıp, sūhbattastyq. Sonda oŋaşa şai ışıp, äŋgımelesıp otyrǧanda, sol ärıptes maǧan: «Sızder nege täuelsızdık degen sözdı köp aitasyzdar?» dep sūraq qoidy. Men özımşe tüsındırgendei boldym. Täuelsızdıktıŋ ūzaq jylǧy armanymyz ekenın, ūltymyzdyŋ jartysynan köbın qyrǧan kezeŋderdıŋ bolǧanyn, erkındıgımızdıŋ joǧynan syrttan bızdı jat jūrttyŋ bilegenın, tyǧyryqqa tırep, taqyrǧa otyrǧyzǧanyn aittym. Arab ǧalymy oilanyp qaldy. İä, bız täuelsızdıktı közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtauǧa tiıspız. Täuelsızdık – atqan taŋdai, şūǧylaly kündei, tuǧan ata-anaŋdai, ana tılıŋdei qasiettı ūǧym. Ärine, täuelsızdıktıŋ bırneşe balamasy bar. Äu basta egemendık (suverenitet) degendı köp aittyq. Şynynda, būl azattyǧymyzdyŋ qūlaq küiı edı. Keibır türkı elderı «baǧymsyzdyq», «mūstaqylyq» deidı. Būl ūǧymnyŋ bärı nenı talap etedı? Bırınşıden, öz ısıŋe, armanyŋa, josparyŋa täuelsız qarai aluyŋ kerek. El tūrǧysynan alatyn kezde eldıŋ müddesı, eldıŋ armany bırınşı orynǧa şyǧuy qajet. Bükıl atqarylatyn tırlık, jobalar men baǧdarlamalar osy tūrǧydan jasaluy tiıs. Täuelsızdık degenımız – osy. Ekınşıden, «anau ne deidı, mynau qalai oilaidy?» degen subektivtı közqarastan bızdıŋ eldık müdde joǧary tūruy läzım. «El qalai oilaidy, eldıŋ dıttegenı ne?» degen sūraqqa jauap beru maŋyzdy. Talai salamyzdy alyp qarasaq, täuelsızdıktıŋ müddesı kem tüsıp jatqany baiqalady. Ras, elşıl qairatkerler memlekettık qūjattarǧa, bylaiǧy eŋbekterıne osy mäselenı eptep qosa bılgen. Bız studenttermen jūmys ıstegende memleketşıldık mūratty negızge aluymyz kerek. Būl ūltşyldyqqa, şekteuge aparmaidy, mūnyŋ ar jaǧynda özıŋdı tuǧan, özıŋdı aialaǧan elıŋnıŋ müddesın bırınşı orynǧa qoiu jatyr. Täuelsızdık turaly köp aituǧa bolady. Bır kezde handyq ordadan aiyrylyp qalǧan Kenesarynyŋ, älem köşınen qalmaiyq dep ızdengen Alaştyŋ armany bolsa, sol Qūdaidyŋ qūdıretımen qaitty. Baǧymyz ornyna keldı. Armanymyz oryndaldy. Ärı qarai täuelsızdıktı mazmūndy etu – barşamyzdyŋ mındetımız.
– Talai jyl ūrpaq tärbieleu jolynda eŋbek etıp kelesız. 30 jyl ışınde egemen eldıŋ täuelsız ūrpaǧyn tärbielei aldyq pa? Jastarǧa qarap qandai oi tüiesız?
– Jaqynda Tūŋǧyş Prezident alqaly jiynnyŋ bırınde: «Täuelsızdık jyldary düniege kelgen jastardyŋ sany 9,5 mln boldy» dedı. Olardyŋ armany, jaŋa baǧytta ömır sürudı oilaityny, jaŋǧyrudy qalaityny turaly da naqty aityldy. Būl – keremet fakt. Bız būl şyndyqty sıŋıre bıluımız, osy jönınde oilana jüruımız kerek. 9,5 million degen – halqymyzdyŋ teŋ jartysy. Europada «kompleks» degen ūǧym bar, bızdıŋşe qysylyp-qymtyrylu. Täuelsızdık buyny, iaki ūrpaǧy osy stereotipten alşaq. Öitkenı olar keşegıdei ideologiialandyrylǧan jüiede ömır sürgen joq. Ärine, keiıngı ekonomikalyq qorqynyş olardyŋ oiynda tūr. Sebebı olar ata-anasynyŋ qinalyp, tiyn-teben tabamyn dep bazar jaǧalap ketkenın köruı mümkın. Bıraq osyndai ekonomikalyq dünienıŋ özı keibır adamdy şynyqtyrady. Bai-baǧlan bolyp ömır sürse, eşqandai qajettılıktı sezbese, ol pıspeidı. Kez kelgen qiyndyqtyŋ da berekesı bolady. «Aştyqtyŋ toqtyǧy bolady» degendei. Sondyqtan 90-jyldardaǧy qiyndyq sol kezeŋde düniege kelgen ūrpaqty jörgegınde şynyqtyrdy. Degenmen sol şamada bılım men ǧylym salasy qūldyrap kettı. Jeuge nan taba almaǧanda qanşama ǧalym ǧylym jolyn tastady. Ony öz közımızben kördık. Qazır bız därıs oqysaq ta, kıtap jazsaq ta, BAQ arqyly oi aitsaq ta bärın täuelsızdıkpen bailanystyramyz. Al osy dünieler jastarǧa qalai jetıp jatyr? Mūny zerttegen adam az. Aitylyp jatqan, jazylyp jürgen syndarly oilardyŋ jastarǧa äserı qandai? Joǧary bılım salasynda jürgendıkten jastarmen jiı sūhbattasamyz. Jastardyŋ betalysy jaqsy. Olar ūlt, ūlttyq müdde, eldıŋ armany, keşegı tragediialarymyz turaly aitqan kezde tebırenıp ketedı. Bız ony sezemız. Tıptı Jeltoqsan köterılısı jönınde aitylǧanda, olardyŋ közınen azattyqtyŋ qadırın ūǧynǧandy aŋǧaramyz. Osyndai tarih sabaqtastyǧyna quanamyz. Mıne, būl – täuelsızdık ūrpaǧyn tärbielei alǧanymyz. Būl – ata-analardyŋ, mekteptegı mūǧalımnıŋ, qoǧamnyŋ eŋbegı. Bızge saraptama jasai alatyn, pıkırın erkın jetkıze alatyn jastar auadai qajet. Būiyǧy zaman ketuı tiıs. Az sözben köp ıs tyndyra alatyn jäne sözı men ısı bır jerden şyǧatyn jastardy köbeituımız kerek. Jattandy, ūranşyl, maqtampazdyqtan aryluymyz qajet. Ol – keşegı künımız. Bügıngı jastar el köruge, damyǧan örkenietpen tanysuǧa, iman bailyǧyn jinauǧa jaqyn. Būǧan qarap, ärine, quanamyz. Sonymen qatar olardyŋ ızdenıste jürıp, adasyp ketpeuın de qadaǧalauymyz kerek.
Az sözben köp ıs tyndyra alatyn jäne sözı men ısı bır jerden şyǧatyn jastardy köbeituımız kerek. Jattandy, ūranşyl, maqtampazdyqtan aryluymyz qajet
– Osy künge deiın bız Alaş qairatkerlerın tolyq tanyp bıte aldyq pa, Alaş ziialylary uaqyttan özderınıŋ laiyqty baǧalaryn aldy ma?
– Alaş – bızdıŋ eŋ bır araily kezeŋımız. Tarihymyzdyŋ biık belesı. Bılım-ǧylymǧa, ūlttyq tūtastyqqa şaqyrǧan, sol jolda barynşa eŋbek etken, saiasi amaldardyŋ bärın qosyp, araily taŋǧa ūmtylǧan tūlǧalardyŋ bäsı qaşan da joǧary. 1990-2000 jyldary bız Alaşty aitqanda, qoǧamnyŋ bırşama bölıgı bılmei, tüsınbei, tıptı qarsylyq ta bıldırıp jatatyn. Sol kezde qatty qamyǧyp, keide köŋılımız bosaityn. Söitsek, tüsınık pen tolysudyŋ barlyǧy qoǧamnyŋ damuymen jüzege asatyn dünie eken. Keşegı ideologiia ezıp tastaǧan kezeŋnıŋ sarqynşaqtary eken. Ol zaman bırte-bırte kettı. Qazır barlyǧy Alaş ideiasyn tüsındı. Alaştyŋ köşbasşysy, biyl tuǧanyna 155 jyl tolǧan Älihan Bökeihan «Jūrt ädıl bolmai, jūrt ısı alǧa baspaidy» dep tamaşa oi aitqan. Ädıldık qaşan da jeŋuı kerek. Täuelsızdıktıŋ eŋ ülken maqsaty – ädıl qoǧam ornatu. Täueldı bolu – ädıletsız bolu. «Bostandyqqa aparatyn jol – ūlttyŋ yntymaǧy ǧana» deidı Älihan. Mıne, yntymaǧymyz jarassa, sapamyz artsa, bız almaityn asu joq. Sondyqtan qoǧam tolyqtai Alaş ziialylaryn tanyp bılmese de, negızgı bölıgı – közı aşyq ziialy qauym ziialylar jolyn zerdeledı. Alaş tūlǧalary eŋbekterınen däieksöz alatyndai därejege jettı. «Halyqqa qyzmet etu – bılımnen emes, mınezden» degen sözdıŋ özınde mınez – qasiet, bolmys, ūstanym degen söz. Älihannyŋ osy sözın bilık basyndaǧy azamattar aityp jür. Alaş kösemınıŋ 15 tomdyǧy basylyp, halyqqa jettı. Onyŋ ışınde qanşama dünie bar. Älı de bolsa Alaş ziialylarynyŋ mūrasy türlı formatta nasihattaluy kerek. Ärine, qazır Alaş qairatkerlerı laiyqty baǧasyn aldy. Alǧannan keiın de ülken mınberlerden aitylyp jür. Biyl Alaş ziialylaryna elordamyzda eskertkış qoiyldy, basqa öŋırlerdegı mektepterge esımderı berılıp jatyr. Mūnyŋ barlyǧy – Alaşty tanudyŋ baspaldaǧy. Ärı qarai sony ısımızge sıŋıre bıluımız kerek. Ahmet Baitūrsynūly: «Adamǧa eŋ kerek närse – jūrt qamy, jūrt ısı» deidı.
Jaŋa astana ūǧymy Alaştyŋ kezeŋınde baiyptalǧan. Tıptı Aqmolany astana etu mäselesı Älihan Bökeihan eŋbegınde, 2011 jyly süiegı Mäskeuden elordaǧa jetkızılgen Smaǧūl Säduaqasūlynyŋ jazbalarynda qozǧalǧan. «Qazaqstan astanasyna Aqmola laiyqty. Öitkenı Arqanyŋ tösındegı, şekaranyŋ ötındegı eldıktıŋ baiandylyǧyna kepıl bolatyn, öndırıstıŋ damuyna mümkındık tuǧyzatyn aimaq osy jer ortalyq boluǧa laiyqty» degen oi sol kezde aityldy. Elbasymyz 90-jyldardyŋ ortasynda osy oidy köterıp, keşıkpei jüzege asyrdy. Būl – Alaş armanynyŋ jalǧasy. Sol kezdegı «Qaraötkel», «Arqa ajary», «Aqmola aqiqaty» syndy gazetter astananyŋ Aqmolaǧa keluıne ülken ruhani yqpal ettı. Aqmolanyŋ, Astananyŋ, odan keiın Nūr-Sūltannyŋ alaştanuy – täuelsızdık mūratymen bailanysty dünie. Qazır elorda mektepterıne Alaş ziialylarynyŋ esımı berıle bastady. Köŋıl quanady. Qai mektepke barsaŋyz da Alaş ūǧymyn jaŋǧyrtudyŋ belgısın köresız. Ūly dalanyŋ qūndylyqtaryn jas ūrpaq sanasyna sıŋırudıŋ joly osylai qalypty jüiemen, aqylǧa sai, küşteusız ötuı kerek. Bız sony astanadan täjıribesınen körıp otyrmyz.
– Ötken jyly Abaidyŋ, biyl Jambyldyŋ mereitoiyn el bolyp atap ötudemız. Tūlǧalar mūrasyn ūlyqtauda nege basa män bergen dūrys?
– Byltyrǧy Abai jyly qoǧamymyzdy serpıltken erekşe jyl boldy. Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev jyl bastalǧannan Abaiǧa qatysty qadau-qadau maqalalar men eŋbekter jariialady. «Abai – el damuynyŋ, el jaŋǧyruynyŋ basy. Abai – qazaqty älemge tanytudyŋ ülken ruhani küşı» degen tūşymdy oilar aitty. Bılım, ruhaniiat, mädeniet salasy osy ideialardyŋ aiasynda jūmys ıstedı. Būl – bılım salasynda qyzmet atqaryp jürgen bız üşın ülken qoldau. Sondai-aq äl-Farabidıŋ 1150 jyldyǧyn da joǧary deŋgeide atap öttık. Ǧūlamanyŋ köptegen eŋbekterı nasihattaldy. Biyl – qazaqtyŋ qaitalanbas aqpa aqyny, aitys önerıne eldık serpın bergen Jambyldyŋ mereitoiy. Keŋes zamany jyr alybyn öz ideologiiasynyŋ jarşysy retınde körsetkısı kelse de, onyŋ mūrasynyŋ arǧy jaǧynan ūlt mūraty jarqyrap körınetın. Jambyldyŋ poeziiasynda aqynnyŋ tazalyǧy, halyqtyŋ taǧdyry tūr. Täuelsızdıktıŋ arqasynda Jambyldy qaita jaryqqa şyǧaryp jatyrmyz. Kezınde M.Äuezovtıŋ «Abaidyŋ dını – aqyldyŋ dını» degenın alǧa tartyp, dana aqyndy ateist qylǧysy kelgender de boldy. Sol siiaqty ūrpaqqa Jambyldy tar aiada körsetkısı kelgender de bar. El bolamyz desek, tūlǧalarymyzdy qadırlei bıluımız kerek. Olardyŋ qai-qaisysy da – zamannyŋ tezınen qainap şyqqan, öz däuırınıŋ ainasy. Tūlǧalardyŋ eŋbegı men jürıp ötken jolyna qarap ötken künderdıŋ elesın, quanyşy men qiyndyǧyn köremız. Abai jyly Prezident bastamasymen L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Abai akademiiasy» ǧylymi-zertteu ortalyǧy aşyldy. Joba avtory – rektorymyz, tarihşy Erlan Sydyqov. Qazırdıŋ özınde ǧylymi ortalyq 40-qa juyq eŋbek jariialady. Ärine, intellektualdyq küştı bır jerge şoǧyrlandyru oŋai emes. Ūlttyq ǧylym akademiiasy bır kezde qoǧamdyq deŋgeige deiın tömen tüstı. Ǧalymdar joǧary oqu oryndarynda sabaq berıp, ǧylymǧa uaqyt böle almai kettı. Qazır osy olqylyqtardyŋ ornyn toltyryp, ǧylymǧa bırşama köŋıl bölınıp jatyr. Täuelsız, erkın oilai alatyn ǧalymdarymyzdy alǧa şyǧaruymyz kerek. Solardyŋ küşımen ūlt ǧylymi äleuetın jalǧai bıluımız qajet. Älemdık oi bäsekesıne şyǧatyn azamattarymyzdy tani bıluımız tiıs. Abai akademiiasynyŋ ǧylymi mänı – osynda.
Aqmolanyŋ, Astananyŋ, odan keiın Nūr-Sūltannyŋ alaştanuy – täuelsızdık mūratymen bailanysty dünie.
– Bır sūhbatyŋyzda «Latyn älıpbiıne köşudı soza bermeu qajet» dedıŋız. Jalpy latyn älıpbiıne köşu täuelsız Qazaqstan üşın qanşalyqty maŋyzdy?
– Älıpbige bailanysty aitys jürgen HH ǧasyrdyŋ 20-jyldary bolşeviktık-keŋestık ideologiia latynǧa basqaşa qarady. Türkiianyŋ Atatürık zamanynda jappai latynǧa köşuı örkenietke bır taban jaqyn ekenın körsetıp, keŋes türıkterınıŋ latynǧa köşuı sol baǧyttaǧy jaŋǧyru dep aldausyratty. Şynynda, bolşevizm latyndy kirillisaǧa aparatyn «uaqytşa baspaldaq» retınde qarady. Ahmet Baitūrsynūly siiaqty ūlt ziialylarynyŋ latynǧa qarsy boluy «täuelsızdıktı saqtap qaludyŋ» bır joly edı. Aqaŋ qanşama täsılmen töte jazudy qorǧady. Bızdıŋ genetikalyq kodymyzdyŋ töte jazumen bailanysty ekenın Reseidegı, türkı älemındegı ülken jinalystarda däleldedı. Mūnyŋ zor tarihi astary bar. Al bügıngı latynǧa köşuımızdıŋ jönı basqa. Qazırgı latyn älıpbiıne köşuımızge Aqaŋnyŋ töl jazuymyzdy qorǧaǧan ūstanymyn baiyptaǧandai qarauǧa bolady. Bız kirillisanyŋ, sonymen bırge kelgen ana tılınıŋ tabiǧi zaŋdylyǧyn eskermeudıŋ zardabyn edäuır tarttyq. Genetika ǧylymy jüiesımen qarasaq, Semei jerındegı qanşama iadrolyq jarylystan keiın üş ūrpaq almasqanda, adam aǧzasyn tabiǧattyŋ özı tazalap jazady eken. Iаǧni Qūdaidyŋ ädıldıgıne talas joq. Sol siiaqty tıl dybystaryn taŋbalauda öreskel būrmalanǧan sätter, zaŋdylyqtar, erejeler qaita qalpyna kelıp jatyr. Bızdıŋ fonetikamyz ben grammatikamyzdyŋ tabiǧi, ǧylymi arnaǧa tüsuıne latynǧa köşu oŋ yqpalyn tigızedı. Sondyqtan osy bastamany qoldaimyz. Būl – halqymyzdyŋ ruhani jaŋǧyruynyŋ jaŋa kezeŋı. Ärine, tılge qatysty talastyŋ jürgenı dūrys. Bızde türlı ǧylymi mekteptıŋ ökılı bar. Jan-jaqtan oi aityp, aqyldasyp, bır pıkırge kelıp jatyrmyz. Aldaǧy 2022 jyl latynǧa bailanysty memlekettık ūstanymymyzdyŋ naqtylanatyn kezeŋı bolmaq.
Men osy sūhbatty Abai ǧūlamanyŋ tälımı mol myna sözımen aiaqtaǧym keledı: «Adam aqyldynyŋ sözın ūǧarlyq jürekte jıger, qairat, bailaulylyq joqtan azady». Täuelsızdıgımız baiandy bolsyn! Elımız ūrpaqtar sabaqtastyǧy aiasynda biıkterdı baǧyndyra bersın. Jüregımızde eldık parasatty ūǧatyn qairat pen bailaulylyq berık bolǧai!
