«DIN MEN DÄSTÜR» DER KEZINDE JAZYLǦAN QŪNDY EŊBEK

Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ töraǧasy, bas müfti Erjan qajy Malǧajyūlynyŋ bastamasymen jaryq körgen «Dın men dästür» atty kıtaby qazırgı qazaq qauymy aldyndaǧy özektı mäsele, ötkır taqyrypqa arqau bolǧan eken. Iаǧni, kıtapta dın men dästürdıŋ qalyptasuy, tyǧyz bailanysy jaily jazylǧan.

Dınnıŋ ne ekenı jalpy halyqqa belgılı. Al, dästür degendı bız qalai tüsınemız? Kıtapta osy jaily mynadai anyqtama berılıptı. «Sırä, qazaq dalasynda İslam şariǧaty men dala zaŋdarynyŋ qosyndysynan şyqqan zaŋnamalyq jüie dästür dep atalsa kerek. Sodan soŋ ata-baba dästürı, salt-dästür degen ūǧymdar paida bolǧan. Joǧaryda atalǧan şariǧat terminderınıŋ tılımızge ejelden enıp, keiınnen auyspaly maǧynalarda qoldanyluy osyndai pıkırge jeteleidı». Dästür degen sözdıŋ etimologiiasy, bügıngı tılmen aitqanda, Konstitusiia degen maǧynany bıldıredı eken.

«…Sonau 751 jyldan, iaǧni, qazaq dalasyna islam dınınıŋ säulesı kelgen jyldan bastap dın bızdıŋ ruhani tıregımızge ainaldy. Sol bır kezdegı qytailar men arabtar soǧysynda bızdıŋ ata-babalarymyz arabtar jaǧyna şyqty. Pūt dınınen bas tartyp, islam dınıne bet tüzegen zamannan berı qazaqtyŋ ūly dalasyna asyl dın – islam keldı. Alaida, islam dınıne deiın de dalamyzdyŋ öz zaŋdary, qaǧidalary, nanym-senımderı boldy. Olar şym-şymdap sıŋgen şariǧat dästürlerımen bıteqainasty. Osylaişa jalpy şariǧatqa qaişy kelmeitın qaǧidattar, ortaq bır qosyndy dästür paida boldy». Kıtapta osylaişa tüsındırılgen eken. Menıŋşe, būl – dūrys boljam, aqiqatqa eŋ jaqyn tūjyrym. Osylaişa, ūly dalada şariǧat pen dala zaŋdary qosyndysynan paida bolǧan qazaq halqynyŋ dästürı qalyptasty. Mıneki, ekı jüz jyldan astam uaqyt boiy bız sol dästür salǧan ızben jürıp kelemız. Alaida, aituǧa tiıs bır aqiqat bar. Ol aqiqat keşegı jetpıs jyl boiy bızdı tömpeştegen ideologiianyŋ qazaqtyŋ oşaǧynan dındı alyp ketse de, dästürdı öşıre almauy. Şynyn aitqanda, dın men dästür – egız ūǧym. Sol dästürdıŋ saqtaluynyŋ arqasynda bız jetpıs jyldyŋ ışınde özımızdıŋ mūsylman ekenımızdı ūmytpadyq.

Jaŋa kıtaptyŋ da «Dın men dästür» dep ataluy – ūltymyz üşın özektı mäsele, ırgelı qaǧidat. Dın men dästür ylǧi da bır boluy qajet. Onyŋ bıreuı setınei bastasa, ekınşısı de setıneidı. Keşegı keŋestık kezeŋde bızdı jetpıs jyl boiy dınımızden aiyrmaq boldy. Sonyŋ saldarynan dästürımızdıŋ de şaŋyraǧy şaiqala bastady. Bızdıŋ dästürımızde qazaq qonaǧyna araq qūiuşy ma edı? Joq, qūimaityn. Al, jaŋaǧy jetpıs jyl ışınde qazaqtyŋ dastarqanynan araq ajyramaityn jaǧdaiǧa jettı. Osynyŋ saldarynan qos qanatynan aiyrylǧan ūl-qyzdarymyz qylmysqa baryp, bükıl dästürdı de, dındı de aiaqqa basty. Dın men dästürdıŋ ırgesı sögılmei tūrǧan keşegı HIH-HH ǧasyrlarda bızde suisid degen bolyp pa edı? Ärine, bolǧan joq. Mūnyŋ bırınşı sebebı, şaiqalmai tūrǧan dınımız bar edı. Ärbır üide namaz oqityn auzy dualy adamdar boldy. Ekınşıden, sol dınmen bıteqainasqan dästürımız būzylmai tūrdy. Jetpıs jyl boiy bızdı dın­nen ajyratyp edı, dästürımız de būzyldy. Iаǧni, qazaq dalasynda bolmaǧan, köz körıp, qūlaq estı­megen, sūmdyq qylmystar, ındet­ter köbeidı. Suisid keldı bızge qazır. Qazaqtyŋ jastary öz ömırıne balta şauyp jatyr. Būl – sol keşegı üstemdık qūrǧan qūdai­syz ideologiianyŋ saldary. Er­jan qajy Malǧajyūlynyŋ bas­tama­symen şyqqan būl kıtapta osy mä­seleler öte jaqsy aitylady.

HH ǧasyrǧa deiın qazaq dalasynda jezökşelık degen bolyp pa edı? Bolǧan joq edı. Dınımızden ajyratyp, dästürımızdı qiratqan kezde jezökşelık te şyǧa keldı. Dästürsız, dınsız otbasydan şyq­qan jeŋıl jürıstı qyzdar bügınde jezökşelıkke salyndy. Būl nenı körsetedı? Būl – bızdıŋ bügıngı da­lamyzda dın men dästürdıŋ sūiy­luynyŋ saldary. Keşegı dınsız, dästürsız qoǧamnyŋ bügıngı saldary, sonyŋ körınısterı. Qazaq dala­synda bolmaǧan qūbylystar etek aldy. Etek alyp qana qoiǧan joq, jaǧamyzǧa jarmasty. Būǧan jem­qorlyq, qyztekelık, naşa­qor­lyq, araqqūmarlyq, ūrlyq-qar­lyq­ty da qosuǧa bolady. Bır anadan tuǧan bauyrlardyŋ bır-bırın aqşa üşın öltırıp jatuy jaŋalyq bolmai qaldy. Mūnyŋ eşqaisysy da dästürı men dını būzylmaǧan būryn­ǧy qazaq qauymynda bolmaǧan edı.

Däl qazırgı täuelsızdık alǧan, dınımız tüzelgen, tılımız şeşılgen, ekı qolymyzdaǧy qūldyq qūrsau alynǧan tūsta bız kürestı bastap jatyrmyz. Soŋǧy jiyrma jyldan berı dın men dästürımızdı qalypqa keltıru jolynda küres bastaldy. Osylaişa sonau jetpıs jyl boiy batpandap kırgen keseldı, ındettı mysqyldap şyǧaryp jatyrmyz. Alaida, onyŋ şyǧuy, odan aryluymyz az bolyp jatyr.

Mıne, osy tūsta «Dın men dästür» degen kıtapty Bas müfti Erjan qajy Malǧajyūly qalyŋ qauymǧa ūsyndy. «Dın men dästür» kıtaby – öte der kezınde ūsynylyp otyrǧan şyǧarma. Būl kıtaptyŋ bız baiqaǧan bırneşe erekşelıgı bar. Bırınşı erekşelıgı – kıtap dın men dästürdıŋ bırlıgı jaily tūjyrymdy, naqty mysaldar beredı. Qūran Kärım men Mūhammed paiǧambarymyzdyŋ (s.ǧ.s) hadisterıne süienedı. Odan keiın ondaǧan islam ǧūlamalary, olardyŋ asyl sözderı arqyly ta­qyrypty däleldeuı. Al, dästürlık jaǧynan qazaqtyŋ auyz ädebietıne süienedı. Keşegı İügıneki, Bala­saǧūn, Asan qaiǧy, Būqar jyrau, Şal aqyn, Äbubäkır Kerderı, Abai men Şäkärımnen bastap bügıngı Mūqaǧaliǧa deiıngı qazaq halqynyŋ dıni dästürın därıpteitın jyr-öleŋderıne, ösietterıne arqa süieidı. Osy ädebi nūsqalarǧa süien­gendıkten de, kıtap meilınşe ädebi tılge jaqyndap, qazaqtyŋ qabyl­dauyna yŋǧailana tüsken.

Taǧy bır ǧajaby, bızdıŋ dästü­rımız, qazaqtyŋ qandai ūjdani qaǧidattardy ūstanatyny ylǧi da maqal-mätelderınen taiǧa taŋba basqandai körınıp otyrady. Osy rette qazaqtyŋ küllı maqal-mätel­derı mysalǧa alynǧan. Būl da – halyqqa tüsınıktı, ūǧynyqty. Keşegı dın men dästürge şabuyl tūsynda qyzyl kommunisterdıŋ qoly jetpegen bır närse bar. Ärine, tılımızdı qūrtqysy keldı. Bıraq jeke söileu tılındegı maqal-mätelderın, onyŋ auyz ädebietın qūrta almady. Sebebı, myŋdaǧan jyldar boiy äbden şyŋdalǧan, ömırdıŋ täjı­ribesınen, synynan ötken kädımgı altyn zaŋdarǧa ainalyp ketken maqal-mätelder joiylmady. Ärbır halyqtyŋ auzyn aşyp, tılın kesıp aluǧa olardyŋ şamasy kelmedı. Sondyqtan da halyqtyŋ qolynan Qūrandy alsa da, onyŋ oqyp otyrǧan namazyn ala almady.

Erjan qajy Malǧajyūly osy kıtapqa jazǧan alǧy sözınde: «Endı ūlt jadynan ūmytyla bas­taǧan imani qūndylyqtardy qaita jan­dandyrudyŋ retı keldı. Būl tūr­ǧyda bız qazaq qoǧamyna tyŋ­nan jaŋa dünie äkelıp japsyryp jatqan joqpyz. Bar bolǧany ke­zınde bahadür babalarymyz salyp ketken, keiınnen kömeskı tarta bastaǧan soqpaqtyŋ sülderın tauyp, sony qaitadan sara jolǧa ainaldyruǧa tyrysudamyz» dep jazady. Bızdıŋ de maqsatymyz osyndai bolu kerek. Üzılgenımızdı jal­ǧap, joǧalǧanymyzdy tügendep, dınımız ben dästürımızdı qalpyna keltıru barşamyzdyŋ mındetımız dep bılemın. Saitan saltanatynyŋ sūrapyl saldaryna qarsy tūryp, jastarymyzǧa jännattai bolyp körıngen jabaiy jahandanuǧa jol bermeuımız kerek.

Ūlt bolaşaǧy üşın bärımız de küresuge tiıstımız. Ol kürestı bala­baqşa, mektepterden bas­tap jasaǧanymyz dūrys. Sonda ǧana bız ūrpaǧymyzǧa ie bola alamyz. Ūrpaǧymyzǧa ie bolsaq, ūlt bolaşaǧyna da ie bolamyz. «Dın men dästür» kıtaby ūlt bola­şaǧyna arnalǧan kıtap dep bılemın. Sondyqtan da būl kıtap ärbır qazaq otbasynyŋ törınde tūryp, mūny oqyǧan ärbır adam dın men dästürdıŋ bıteqainasqan bölınbes dünie ekenın bılgenı dūrys. Sonda ǧana dınımız ben dästürımızdı därıpteuge arnalǧan igı bastama jalǧasyn tabady dep bılemın.