Ūlttyq tärbie, ruhani qūndylyqtar qaşan da özektı. Ūrpaq tärbiesınıŋ şegesı bosap, ruhani jūtaŋdanu sezılgennen-aq naǧyz ruhani aştyq bastalady. Mūndaida ūlttyŋ özegın jalǧap, taŋdaiyna su seber – ūlttyq ädebiet, mädeni mūralar, dästür men dın bolary sözsız. Ruhani jaŋǧyruǧa bet būryp otyrǧan bügıngı taŋda Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp mūralaryn oqyp-tanudyŋ maŋyzy zor. Bız bügın qoǧamnyŋ äsırese, dıni sauatyn köterıp, eldegı dıni jaǧdaidy saraptap, ǧylymi türde baǧa beretın, aǧartuşylyq baǧyttaǧy saualdarymyzdy L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia Ūlttyq universitetı Dıntanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Mūrat SMAǦŪLOVQA qoiǧan edık.
– Mūrat Nūrmūhambetūly, jalpy älemdık keŋıstıkte ekstremizm men terrorizm mäselesı küiıp tūr. Taiau Şyǧys elderındegı jaǧdai da köŋılge alaŋ tuǧyzady. İslamdy älemge terrorşy retınde körsetken sodyrlar äreketı tyiylar emes. Dındı tanuda ūstazdyŋ orny, jalpy dıntanuşy mamannyŋ qoǧamdaǧy rolı qandai?
– İä, XX ǧ. soŋy men XXI ǧ. basy älemdık qauymdastyqta terrorizm men ekstremizmnıŋ körınısterı artyp, älemdık qaqtyǧystar men baqtalastyqta jaŋaşa qaişylyq türı paida bolǧandai. Onyŋ üstıne äsıredıni radikaldy toptar da osy qaişylyqtardyŋ arasynan oryn alyp jatqandyǧyn körıp jatamyz. Jalpy tüpkı maqsatynda ekonomikalyq jäne geosaiasi müddeler jatqanymen, qarapaiym azamattar osyndai laŋkes toptardyŋ qataryna dıni maqsatta kırıp ketıp jatyr. Taiau şyǧystaǧy qaqtyǧystarǧa qatysqan, keiınnen «Jusan» arnaiy operasiiasy arqyly elge äkelıngen azamattardan da baiqaitynymyz, olardy dınnıŋ atynan qarmaqqa tüsırgen nemese dın üşın, Qūdai üşın degen ūrandarǧa erıp ketken. Osy oraida halyqtyŋ dıni-saiasi sauattylyǧy asa maŋyzdy. Elımızdegı azamattardyŋ basym köpşılıgınıŋ dıni nemese dıntanulyq sauattylyǧy tömen. Sol sebepten de dūrys pen būrysty dästürlı dın men aǧymdy ajyrata almai jatady.
İdeologiialyq türde adamnyŋ sanasyna synalap kırgen dıni nanym oŋailyqpen özgermeidı. Adasyp jürgen adamnyŋ özı «menıŋ äreketterım qate» dep oilamaidy. Mıne, osy tūrǧydan būl baǧyttaǧy ūstazdardyŋ jäne bılıktı dıntanuşy mamandardyŋ rölı barynşa artyp otyr. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda «Dıntanuşy» mamannyŋ jūmys baǧyty belgısız, tıptı olardyŋ qoǧamǧa ne üşın kerektıgın aiqyndai almaǧan bolsaq, qazırde elımızde bılıktı mamandardyŋ älı de jetıspeitındıgı baiqalady. Demek, qoǧamdaǧy terıs aǧymdardyŋ aldyn aluda, dın men memleket qatynastarynda zaiyrlylyq talaptaryna sai bailanysty, qūqyqtyq negızderdı qalyptastyruda dıntanuşy mamannyŋ orny men rölı zor.
Qazırgı taŋda Astana qalasynda 32 dıni ǧibadat ǧimarattary bar. Sondai-aq qalada Astana medrese kolledjı jūmys ısteidı. Onda qazır 140-150 şaqty mekteptı bıtırgen bala oqyp jatyr. Astanadaǧy Husamuddin as-Syǧanaqi atyndaǧy islam institutynda oqyǧan balalar teolog mamany retınde jūmysqa ornalasady. Onda qazır 40-tan astam bala bılım aluda. Jalpy, bızdıŋ elımızde teolog maman daiarlaityn bırneşe oqu oryndary bar. Olar – Iаsaui atyndaǧy HQTU jäne Nūr-Mübärak Egipet İslam mädenietı universitetı
– Qazaqstan – zaiyrly memleket. Bızdıŋ memlekette bölınıs joq. Dınıne, jynysyna, közqarasyna qarap eşkımdı qudalamaidy, qysymǧa almaidy. Zaiyrly, äleumettık, qūqyqtyq memleket qūru – basty paryzymyz. Zaiyrly memlekette bılım, ǧylymǧa ūmtyludyŋ qajettılıgın qalai tüsındırer edıŋız?
– Zaiyrly degen sözdıŋ basty maǧynasy – qūqyqtyq, iaǧni qoǧamdyq qatynastar qūqyqtyq negızde aiqyndalatyn memleket degen söz. Ökınışke qarai, «zaiyrly» degen termindı «ateistık» dep tüsınetınder bar, ol dūrys deuge kelmeidı. Ärbır dıni konfessiia, ärtürlı etnos ökılderı, ärtürlı dünietanymdaǧy azamattar beibıt qatar ömır süru üşın būl ūstanym asa maŋyzdy. Degenmen, memleket qoǧamnan bölek dünie emes. Qoǧamnyŋ sapasy memlekettıŋ de äleuetın bıldıredı. Sondyqtan da qoǧamdyq qatynastarda qaişylyqtardyŋ az boluy – qoǧamdyq sananyŋ biıktıgıne bailanysty mäsele. Adamdar basqa adamdardyŋ da qūqy ekendıgın tüsıne bıluı kerek. Dındarlar men dınsızder, ärtürlı konfessiialar ökılderı, ärtürlı qoǧamdyq toptar qarsy tarapqa öz tanymy negızınde qarasa köptegen qaişylyqtar tuyndaidy, al qūqyqtyq tūrǧydan qarasa tüsınıstık qalyptasady. Ärbır adam özgenıŋ qūqy bastalǧan kezde özınıŋ qūqy aiaqtalatyndyǧyn tüsıne bıluı tiıs. Ol üşın qoǧamdaǧy azamattardyŋ sanasy joǧary boluy şart. Al būl üşın bılımdı bolu asa qajet. Sondai-aq qoǧamnyŋ damuy, alǧa basuy, örkeniettı jolǧa tüsuı tıkelei bılımge bailanysty.
Öner-bılım bar jūrttar
Tastan sarai salǧyzǧan.
Aişylyq alys jerlerden
Jyldam habar alǧyzǧan, – dep Ybyrai Altynsarin aitqandai, qazır – bılım men önerdıŋ zamany. Bılım men öner kımde bolsa, örkeniet pen damuǧa sol ie. Bıraq, jalaŋ ǧylym men bılım tärbie bola almaidy. Sondyqtan ūrpaqqa bılımdı tärbiemen qosa beru qajet dep oilaimyn. Äbu Nasyr äl-Farabi aitqandai, «Tärbiesız berılgen bılım, adamzattyŋ qas jauy», demek, jastarǧa kelgende qūrǧaq aqparatqa qaraǧanda ılımmen bırge tärbie maŋyzdyraq boluda.
– Dınaralyq tatulyq – memleketımızdıŋ basty ūstanǧan saiasatynyŋ bırı. Dın – dıŋgek. Dınaralyq tatulyq bar jerde eldıŋ bırlıgı te myǧym bolady. Bärın memleket rettep otyrady. Oǧan talas joq. Dın jūmyrbasty pendenıŋ jan düniesıne ruhani tūrǧydan tırek bolady. Bıraq, senım bar da, adasu degen bar. Memleketten arnaiy bölıngen teologtar men psiholog-mamandar osy baǧytta jūmys ısteidı. Bolaşaq teologtardy daiarlaudyŋ qandai qiyndyqtary bar?
– Joǧaryda da aityp ötkenımızdei, elımızde dınge betbūruşylyq joǧary qarqynmen jürıp jatqandyqtan, keŋestık şekteulerden şyqqan halqymyz ruhaniiat pen dästürge degen qūlşynysynyŋ joǧary boluynan jäne şekaramyz barşa älemge aiqara aşylǧandyqtan, köptegen aǧymdar men toptar elımız aumaǧynda ondaǧan jyldar uaǧyz aityp köptegen azamattardy qataryna qosyp ülgerdı. Zaŋdyq tūrǧydan tyiym salynǧan radikaldy ūiymdardyŋ sany da artqanyn bılemız. Alaida radikalizmmen küres, dınmen küres bolmaǧandyqtan nemese barşa dıni ūiym ataulyǧa tyiym salu mümkın bolmaǧandyqtan, keide azamattarymyz ärtürlı uaǧyzdarǧa erıp adasuşylyqqa baryp jatyr. Keibırı otbasyna, elıne qarsy şyǧyp ruhani qūndylyqty syrttan ızdep jürse, endı bırı ärtürlı şet eldık uaǧyzşylardyŋ etegınen ūstap el ışıne ırıtkı salyp jür. Mıne, būl olqylyqtyŋ ornyn baiypty tüsındıru men oŋaltudan ızdegen elımız üşın teologtar men psihologtardyŋ da qajettılıgın sezdık. Degenmen, ondaǧan jyldar terıs ideologiiamen tärbielengen, tıptı şet elderdegı arnaiy oqu oryndarynan bılım alǧan adasuşy top ökılderımen talasqa tüsu oŋaiǧa soqpaidy. Onyŋ üstıne dınde ärtürlı mazhabtardyŋ, baǧyttardyŋ oryn aluy bügın ǧana emes qoi. Bızdıŋ halqymyz üşın islam bıreu boldy, dındarlarymyz mazhabtarǧa bölıngen joq. Qazır şet elderdegı dıni ortalyqtarda bılım alyp kelgen jastar bılımmen bırge saltyn, dıni ūstanymdaryn, mazhabtyq erekşelıkterın de alyp kelıp jatyr. Būl da qoǧamda köptegen tüsınbeuşılıkterge sebep. Osyǧan bailanysty bılıktı teolog daiarlau eŋ basty mäselelerdıŋ bırıne ainaldy. Bızdıŋ elımızde teolog maman daiyndaityn bırneşe oqu oryndary bar. Olar – Iаsaui atyndaǧy HQTU jäne Nūr-Mübärak Egipet İslam mädenietı universitetı. Al basqa oqu oryndarynda teologiia baǧyty joq.
– Dıntanu mamandyǧy – elımızdegı eŋ jas mamandyqtardyŋ bırı. Dıntanu mamandyǧyn oqyp şyqqan studentter qandai qyzmetterge ornalasady, tülekterdıŋ jūmysqa ornalasuy turaly naqty derekter bar ma?
– Qazır JOO-nyŋ basty artyqşylyǧy olardy bıtırgen tülekterdıŋ jūmysqa ornalasuymen ölşenetındıgın bılesız. Sondyqtan ärbır oqu orny barynşa osy baǧytta qarqyndy jūmys jasaidy. Bızdıŋ mamandyqqa keler bolsaq, jas mamandyqtardyŋ bırı bolǧandyǧyna qaramastan türlı baǧytta qyzmet etuge mümkındıgı bar mamandyq. Oblys ortalyqtaryndaǧy jäne ülken qalalardaǧy Dın ısterı basqarmalary, Dınderdı zertteu ortalyqtarynan bastap tüzetu mekemelerınde, ŪQK sapynda, IIM ekstremizmmen küres ortalyqtarynda da qyzmet atqara alady. Bızdıŋ tülekterımız osy salalardyŋ barlyǧynda tabysty qyzmet etude. Jūmysqa ornalasu boiynşa körsetkışımız öte joǧary sanalady. Naqty derekterdı bız jyl saiyn jinap otyramyz. Onyŋ üstıne bıtıruşı mamandarǧa üş jyl elge qyzmet etu mındettelgen. Sondyqtan bıtıruşı tülekter jūmyspen tolyqqandy qamtylǧan.
– Dın tanuda myna üş tūlǧanyŋ rolı erekşe: ädebiettıŋ ūly tūlǧalary Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn jeke-jeke taqyryp boiynşa saralasaq, ülgı men ösietke, tärbie men taǧylymǧa qūralǧan tuyndylaryn bölıp qarastyra alamyz. Būlar – HHI ǧasyrda da özegın joǧaltpaǧan qūndy mūralar. Abai, Şäkärım, Mäşhür Jüsıp esımderınıŋ bırge ataluynyŋ syry tereŋde. Sebebı qazaqtyŋ üş alyp tūlǧasy da – ūlttyq oilau jüiemızdı saqtap, dınımız ben dästürımızdıŋ berık sabaqtastyǧyn būzbai bügıngı ūrpaqqa tabystaǧan ūlylar. Alaştyŋ üş ǧūlamasynyŋ eŋbekterı ǧylymi zertteulermen para-par. Sebebı būl eŋbekterde dıntanu, jantanu, täntanu, pedagogika, psihologiia, tarih, etnografiia siiaqty köptegen salalar qamtylyp, türlı saualdarǧa naqty jauaptar berılgen. Osy üş tūlǧany universitette oqytudyŋ joldary qandai, airyqşa taqyryppen diplom qorǧaǧan, iaki kurs jūmysyn jazǧan tülekter bar ma?
– Dıntanu – zaiyrly mamandyq. Degenmen, ūlttyq qūndylyqtarymyz ben ūlt tūlǧalaryn zertteu – ärbır otanşyl azamattyŋ boryşy. Sondyqtan bızdıŋ tülekterımızdıŋ arasynda jylyna kem degende ekı-üş diplomdyq jūmys, magistrlık dissertasiia jūmysy el aǧartuşylarynyŋ eŋbekterıne arnalady. Mäselen bır ǧana mysal, magistratura deŋgeiınde «Mäşhür Jüsıp şyǧarmalaryndaǧy adamgerşılık qūndylyqtar» jäne «Mäşhür Jüsıp eŋbekterındegı kemel adam tüsınıgı» atty ekı dissertasiia ötken oqu jylynda qorǧaldy. Al Abai jäne Şäkärım eŋbekterı de – ünemı nazarymyzda. Babalarymyzdyŋ eŋbekterınen beihabar jastar dılınen, salt-dästürı men tūǧyrynan airylatyny bärıne mälım, sondyqtan būl baǧytqa memleket tarapynan jäne universitetımız jaǧynan da erekşe köŋıl bölınude.
– Dıntanuda ǧylymnyŋ aldynda tūrǧan maqsat pen mındetter turaly ne aitasyz?
– Kez kelgen ǧylymnyŋ maqsaty – eldı örkenietke bastau. Al örkeniettılık tek tehnikalyq jäne ekonomikalyq damumen ǧana bolmaidy. Halyqtyŋ ruhani bırlıgı, ışkı közqarastar üilesımı, dıni bıregeilık degen mäseleler maŋyzdy. Sondyqtan eldıŋ ışkı ruhaniiatyn, türlı kerıtartpa aǧymdar men solardyŋ nasihattaryna degen ışkı immunitettı qalyptastyratyn jäne dıntanulyq aǧartuşylyq – bızdıŋ mamandyqtyŋ basty maqsaty. Būǧan qosa elımızde dıntanudy teologiianyŋ bır türı nemese balamasy dep tüsınetınder joq emes, sondyqtan bügıngı künı būl ǧylymdardyŋ arajıgın ajyratyp alu qajettıgı bar.
– Qazırgıdei älemdık tynyşsyzdyq jaǧdaiynda (soǧystyŋ boluy, tabiǧi apattar, sodyrlardyŋ äreketterı jäne t.b.) dıni sauattylyqqa jetu, dästürlı dınderdı nasihattau qanşalyqty nätije beredı dep oilaisyz?
– Zaiyrly dıntanu mamandyǧynyŋ mındetıne dästürlı dınderdı nasihattau jatpaidy. Sebebı zaŋ boiynşa memleket pen dın bölıngen. Mūnymen tıkelei QMDB jäne RPŞ ainalysady. Al dıni bırlestıkterdıŋ qyzmetın memlekettık mekemeler qadaǧalaidy. Dıntanu mamandyqtyŋ basty mındetı – älemdegı dınderdıŋ erekşelıkterın studentterge tüsındıru, olar tūraly habar beru, belgılı dındı nasihattau emes.
– Ǧalymdar, filosoftar, dın ökılderı dın jäne memleket qatynasynyŋ teoriialyq negızın anyqtauy tiıs. Ortaq jüie, ortaq platforma bolmai dıni sauattylyqty arttyru mümkın emes. Osyǧan ne der edıŋız? Dın men dästürdı jaqtaityn Iаsaui ılımın, İmam aǧzam Äbu Hanifa jolyn qazırgı zamanǧa laiyqtap nasihattaudyŋ joldary qandai?
– Būl da joǧarydaǧy sūraqqa ūqsas. Būl baǧyt-baǧdarmen tıkelei teologtar men dın ökılderı ainalysady, dıntanuşylar emes.
– Mekteptıŋ oqu baǧdarlamasyndaǧy dıntanu pänı mazmūnymen tanyssyz ba? Sızdıŋşe, oquşy deŋgeiı eskerılgen be, sonymen qatar, oqulyq mazmūny osy pändı engızudegı maqsatqa sai ma?
– İä, mektepterde oqytylyp jatqan «Dıntanu jäne zaiyrlylyq negızderı» pänınıŋ jalpy mazmūnymen tanyspyn. Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ 2006 jyly nūsqamalyq hatymen orta jalpy bılım beretın mektepterde «Dıntanu negızderı» kursyn engızudı ūsynǧany belgılı. Būl şeşım köptegen dau tuǧyzdy. Bıreuler būl kurssyz sauatty tülek daiyndau mümkın emes degendı alǧa tartsa, ekınşılerı būl kurs zaiyrly memlekettegı onsyz da az emes dındar otbasylarynyŋ qataryn toltyrady, üşınşılerı, mūǧalımder maŋyzdy materialdy tiıstı deŋgeide jetkızetın sauatty mamandardyŋ joqtyǧyn alǧa tartty. Bıraq qalai degenmen de, būl ıs jüzege asyp, qazır orta bılım beretın oqu oryndarynda oqytylyp kele jatyr. Qazaqstan Respublikasy Bılım jəne ǧylym ministrınıŋ 2014 jylǧy 15 şıldedegı № 281 būiryǧymen Jalpy bılım beretın mektepterdıŋ 9-synybyna arnalǧan «Zaiyrlylyq jäne dıntanu negızderı» kursynyŋ baǧdarlamasyn bekıtu turaly şeşım şyǧyp, 2016-2017 oqu jylynan bastap «Dıntanu negızderı» pänı «Dıntanu jäne zaiyrlylyq negızderı» pänı retınde oqytylyp keledı. Negızınde būl pändı oqytudaǧy maqsat – elımızdegı jastardyŋ dın turaly sauattylyǧyn arttyryp, bolaşaqta ärtürlı terıs aǧymdardyŋ soŋynan erıp ketudıŋ aldyn alu ekendıgı dausyz. Alaida būl qanşalyqty deŋgeide tiımdı oryndaluda degen sūraqqa eşkım tolyq jauap bere almaidy. Sebebı kurs fakultativ deŋgeiınde bolǧandyqtan, oǧan barynşa män berıp oqytylady dep aitu qiyn. Oquşylarǧa da baǧa qoiylmaǧandyqtan, zeiın salyp oqymaidy. Onyŋ üstıne ötpelı kezeŋdegı 9-synyp oquşylary mūndai taqyrypqa qyzyqpaidy. Al bılım berıp jürgen ūstazdardyŋ köbı tek saǧat üşın alady nemese tarihşy bolǧany üşın jükteledı. Sondyqtan da būl pännıŋ oqytu sapasy, oqulyqtyŋ sapasy degen dünieler älı de jetıldırudı qajet etedı dep sanaimyn.
