1 jeltoqsan – Tūŋǧyş Prezident künı qarsaŋynda Elbasynyŋ jaqyn dostarynyŋ bırı, egemen elımızdıŋ alǧaşqy Syrtqy ıster ministrı bolǧan Töleutai Süleimenovpen kezdesıp, äserlı äŋgıme örbıtken edık.
– Töleutai Ysqaqūly, elımız jetı jyldan berı osy aituly kündı atap ötıp keledı. Aldymen osy merekenıŋ maŋyzyna toqtalyp ötseŋız?
– Şyndyǧynda, būl meiramnyŋ mänı bölek. Ony tereŋırek bılu üşın säl ötkenge şegınıs jasaiyq. 1991 jyly 1 jeltoqsanda elımızde alǧaş ret halyqtyq Tūŋǧyş Prezident sailauy öttı. Sonda Nūrsūltan Nazarbaevqa respublika tūrǧyndarynyŋ 97 paiyzy dauys berdı. Şyn mänınde, būl ülken jeŋıs edı. Arada az künder ötkennen keiın Qazaqstan Täuelsızdıgın jariialady. Osy oqiǧalardyŋ bärı bır-bırımen sabaqtasyp jatyr. Halqymyz üş ǧasyr bodandyqtyŋ qamytyn kidı. Soŋǧy jetpıs jyl Keŋes imperiiasynyŋ qūramynda boldyq. Barlyq eldık mäselelerdı Mäskeudegı «töreler» şeşıp otyrdy. Özımızde eşqandai bilık bolmady. Sondai bır sūrqiia zaman basymyzdan öttı.
Al azattyqtyŋ jönı bölek. Ärine, bızge derbestık oŋai jolmen kelgen joq. Halqymyzdyŋ azat oily ūldary täuelsız el boludy aŋsap, osy jolda bastaryn bäigege tıktı. Tıptı, qūrban boldy.
Egemendıktıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qiynşylyq eldı tyǧyryqqa tıredı. Būrynǧy odaqtas respublikalarmen aradaǧy bailanys üzıldı. Olar da bızdıŋ jaǧdaiymyzdy keştı. Ekonomika qūldyrap, öndırıs oryndary tūralady. Kolhoz-sovhozdardyŋ da basynan baq taidy. Prezident osyndai auyr kezeŋde täuekeldıŋ kemesıne mınıp, jaŋa reformalardy qolǧa aldy. Naryqtyq qatynasqa köştık. Jekeşelendıru prosesı bastaldy. Ekonomikasy damyǧan memleketterden investisiia tartu – basty mındet sanaldy. Syrtqy saiasatqa tereŋ män berıldı. Aldymyzda Qazaqstandy älemge tanytu maqsaty tūrdy. Bırıkken Ūlttar Ūiymy men Europadaǧy Qauıpsızdık jäne yntymaqtastyq ūiymdarynyŋ müşesı boldyq. Alataudyŋ etegındegı el ordasy Arqaǧa köştı. Osy qyruar jūmystardyŋ bärı – Elbasynyŋ erık küş-jıgerınıŋ arqasynda jüzege asty. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Täuelsız Qazaqstannyŋ qalyptasuy men damuy jolynda atqarǧan eŋbegı – ūşan-teŋız.
Bır jaǧynan, mūndai meiram jalǧyz bızde ǧana emes, älemnıŋ köptegen memleketterınde atap ötıledı. Mäselen, AQŞ-tyŋ tūŋǧyş prezidentı Djordj Vaşingtonnyŋ qūrmetıne osyndai merekenı ekı ǧasyrǧa juyq ötkızıp keledı. Ūlybritaniialyqtar 8 mausymda patşaiymnyŋ tuǧan künın toilaidy. Niderland Koroldıgı de ūlttyq meiram retınde patşa künın 27 säuırge belgılegen. Fransiianyŋ ırgetasyn qalaǧan general Şarl de Golldıŋ künı de atausyz qalǧan emes. Sondyqtan Tūŋǧyş Prezident künı halqymyzdyŋ mūraty men müddesın bır arnaǧa toǧystyratyn mereke dep sanaimyn.
– Sız Elbasyny qai kezden bılesız?
–Dälırek aitqanda, 1960 jyldan berı tanimyn. Bızdıŋ jolymyz Temırtauda tüiıstı. On jetı-on segız jastaǧy örımdei jıgıttermız. 1957 jyly Temırtauda metallurgiia zauytynyŋ domna peşınıŋ ırgetasy qalandy. Sol jyly atalǧan zauyt Bükılodaqtyq ekpındı qūrylys dep jariialandy. Endı Temırtauǧa jan-jaqtan aǧylyp myŋdaǧan jastar komsomoldyq joldamamen kele bastady. Men orta mekteptı bıtırgennen keiın bır jyl Magnitogorskıde oqyp, sol jaqtan keldım. Nūrsūltan da Ukrainanyŋ Dneprodzerjinsk qalasyndaǧy käsıptık uchilişenı endı bıtırıp kelgen eken. Ol uaqytta metallurg mamandyǧyn meŋgergen qazaq balalary sirek. 1960 jyly 3 şıldede domna sehy ıske qosylyp, alǧaşqy şoiyn qūiyldy. Būl tarihi sät kädımgıdei keŋ kölemde atap ötıldı. Bız domna peşınde şoiyn qūiuşy bolyp ıstedık. Domna peşınıŋ jūmysy täulık boiy toqtamaidy. Metaldyŋ temperaturasy 1300-1400 gradusqa köterılgende, qyzuy bet qaratpaidy. Jūmys öte auyr. Bıraq bız oǧan moiyǧan emespız. Jas bolǧannan keiın bızge bärı jeŋıl körındı.
– Ol kısı jas kezınen qandai edı?
– Kelbetı kelıstı, qairatty jıgıt boldy. Sözge şeşen. Qoǧamdyq jūmysqa da belsene aralasty. Jastar arasynda onyŋ bedelı öte joǧary edı. Qysqasy, öz qatarlastarynyŋ aldynda jürdı. Köp ūzamai Nūrsūltan Äbışūly qalalyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧyna sailandy. Men onda kombinattaǧy komsomol komitetın basqardym. Odan keiın ol Qaraǧandy metallurgiia kombinatyna partiia komitetınıŋ hatşysy bolyp bardy. Men onyŋ ornyna komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşylyǧyna keldım. Jalyndy jastyŋ osy qyzmette jürgende ūiymdastyruşylyq, ıskerlık qyry jarqyrap körındı. Bırde kombinat jūmysyn KSRO Ortalyq komitetı qarap, zauyt basşylaryn Mäskeudegı Keŋes odaǧy kösemderınıŋ bırı Mihail Suslov qabyldaidy. Otyrysta kombinattyŋ jūmysy, ondaǧy jūmysşylardyŋ äleumettık jaǧdaiy söz bolady. Sonda Nūrsūltan Nazarbaev Suslovtyŋ aldynda barlyq problemany aşyq aityp, naqty ūsynystaryn jetkızedı. Būl da – ekı adamnyŋ bırınıŋ boiynan tabyla bermeitın batyldyq. Aqyry, Nazarbaevtyŋ aitqan ūsynystary qabyldanyp, Odaq tarapynan Temırtau qalasy men metallurgiia kombinatynyŋ damuyna maŋyz berıledı. Jūmysşylardyŋ jalaqysy ösıp, äleumettık jaǧdaiy jaqsardy. Būl qamqorlyqty zauyttyŋ köneköz mamandary älı künge deiın auzynan tastamaidy.
– Öz basyŋyz qandai qasietın joǧary baǧalaisyz?
– Dostyqqa adaldyǧyn joǧary baǧalaimyn. Eşqaşan joldasyn jolǧa qaldyryp körgen emes. Jaqyn jürgen jıgıtterge qamqorlyǧyn aiamaidy. Taǧy bır qasietı – adamnyŋ sözın mūqiiat tyŋdap, ne aityp otyrǧanyŋyzdy baiqap tūrady. Mūndai erekşelık är adamnyŋ boiynan tabyla bermeidı. Dneprodzerjinskıdegı käsıptık uchilişenıŋ bır oqytuşysy özınıŋ şäkırtterınıŋ qabıletıne qarap: «anau öndırıs şeberı bolady, mynau auysym şeberı bolady. Bızdıŋ Nūrsūltan ükımet basşysy bolady» dep aitady eken. Sol dualy auyz ūstazynyŋ aitqany aidai keldı. Qarapaiym jūmysşydan bastap, bilıktıŋ barlyq qyzmet satysynan ötken körnektı tūlǧanyŋ ömır joly keiıngı jastarǧa taǧylym bolar ülgı dep oilaimyn.
– Köpşılık baiqai bermeitın qandai qyry bar?
– Men egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda Syrtqy ıster ministrı qyzmetın atqardym. Sonda Memleket basşysymen bırge köp elderge resmi saparmen bardym. Sonda menı onyŋ diplomatiialyq qasietı airyqşa taŋǧaldyrdy. Kezdesude kez kelgen eldıŋ basşysymen tez tıl tabysyp, şüiırkelesıp ketedı. Jäne ol adamdy aitqanyna sendıredı. Eşqaşan sözden ūtylmaidy. Ekonomikanyŋ san qyryn büge-şıgesıne deiın bıledı. Barlyq mälımettı jatqa aitady. Aurasy öte küştı. Adamdy tartylys küşındei bırden tartyp alady.
– Prezidentpen bırge esıŋızden ketpeitın oqiǧa boldy ma?
– Ärine, boldy. Bır oqiǧany aitaiyn. 1993 jyly bolu kerek, Elbasy bastaǧan resmi delegasiia AQŞ-qa bardy. Kezdesu barysynda ekı memlekettıŋ basşylary maŋyzdy qūjattarǧa qol qoidy. Sodan keşkılık AQŞ ökımetı bızdıŋ Prezidentke arnaiy qonaqasy berdı. Oǧan būrynǧy AQŞ-tyŋ basşylary, memlekettık hatşylary, deputattar, qysqasy, joǧarǧy bilık ökılderı qatysty. Sonymen bırge dastarhanǧa ekı jüz memlekettıŋ osy eldegı elşılerı de şaqyryldy. Mūndai aituly şarada protokol boiynşa eşkımge söz berılmeidı. Osy keşte AQŞ-tyŋ lauazymdy tūlǧalary Nūrsūltan Äbışūlyna: «Sızdıŋ önerge jaqyn ekenıŋızdı estıdık. Bızge bır än salyp berseŋız» degen ötınış aitty. Bızdıŋ Prezident eş qysylmastan qasyna Sara Alpysqyzy men Dariǧany ertıp, sahnaǧa köterılıp, üşeuı qosylyp, qazaqtyŋ ekı halyq änın tamyljytyp şyrqady. Dastarhanda otyrǧan qonaqtar oryndarynan tūryp, ūzaq uaqyt qol şapalaqtap, bızdıŋ Elbasyǧa qūrmet körsettı. Sodan keiın Dariǧa Nūrsūltanqyzy özı jeke aǧylşyn tılınde bır än oryndady. Bızdıŋ delegasiiaǧa sol kezde amerikalyqtar: «Sızderdıŋ baqtaryŋyz bar eken. Mynadai Prezidentpen bırge älı talai belestı baǧyndyrasyzdar» dep ıltipat bıldırdı.
– Qazır Elbasymen kezdesıp tūrasyz ba?
– Ärine, Prezidenttıŋ ärbır uaqyty esepteulı. Soǧan qaramastan ol kısımen jylyna ekı-üş märte kezdesemız. Sol kezde jastyq künderden bırge kele jatqan dostardyŋ basy qosylyp, baiaǧy qyzyqqa toly şaqtardy eske alyp, emen-jarqyn äŋgımelesemız.
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
