KENESARY – AZAT RUH AIBARY
Qaraötkeldı Alaştyŋ ortasy etudı köksegen Älihan Bökeihan bastaǧan arystarymyzdyŋ armany Qazaqstan täuelsızdık alǧan soŋ ǧana şyndyqqa ainaldy. Eldıŋ törı oŋtüstıkten ortaǧa oiysty. Qazaq zamanaui şahar salǧan ūlttar qataryna qosyldy. Sol arqyly ūltymyz özgerdı, tüledı. Arqa tösındegı elordanyŋ tūsaukeserı ötkenıne de şirek ǧasyr uaqyt boldy. Būl köp emes, bıraq köz jügırtıp bajailai qarasaŋ az da emes. Jel ötındegı elordanyŋ şirek ǧasyrdan bergı tūrǧyny retınde özımız üşın erekşe äserı bar jaittarǧa üŋıludı jön kördık.
«2001 jyly 11 mamyrda erke Esıldıŋ jaǧasynda qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary Qasymūlynyŋ erekşe eŋselı eskertkışı boi köterdı» dep jazdy şahar şejıreşısı «Astana aqşamy» basylymy. Qaisar babamyz 160 jyldai būryn osy eskertkışten qol sozym jerde bolǧan Aqmola bekınısın şauyp alǧan edı, orys patşasynyŋ zeŋbıregıne qylyşpen qarsy şabu oŋai ma, ūstap tūra almady. Jüzdegen sarbazy ırgedegı qorymda tynystap jatyr. Endı, mıne, bırjarym ǧasyrdan soŋ ūly baba bekınıs ornyn at üstınen baqylap, aibar şaşyp tūr. Eskertkış aşylu räsımınde Memlekettık hatşy, abyz jazuşy Äbış Kekılbaiūly söz söilegen eken. Al Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev räsımge jinalǧan aqsaqaldarmen äŋgımesınde «Basqa jūrt ne dese o desın, Kenesary bızdıŋ hanymyz ekenı ras, täuelsızdık jolynda qasyq qany qalǧanşa küreskenı haq. Endeşe eşkımge jaltaqtaityn jaiymyz joq» deptı. Qyzyldar imperiiasynyŋ tap jauy – patşamen alysyp jürıp ǧūmyry at üstınde ötken Kenesarynyŋ atyn ataǧany üşın keşegı keŋester zamanynda ǧalymdar, jazuşylar qataŋ jazalanyp, tıptı türmege kesılıp jatty. Mıne, paradoks. Qyzyl imperiia Kenesary hannyŋ bolmysynda azattyq ruhy jatqanyn aŋǧardy-au. Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, arqaly aqyn Ǧafu Qaiyrbekov «Kenesary – qazaqtyŋ eŋ soŋǧy hany, odan keiın handyq jüiesı qūlap, otar elge ainalǧan. Kenesary – qazaqtyŋ eŋ baqytsyz hany, handyǧynyŋ rahatyn körmei, azabyn tartyp ötken. Kenesary – qazaqtyŋ eŋ batyr hany, basqany qoiyp, alyp imperiianyŋ özımen alysqan. Kenesary – halqynyŋ azattyǧy üşın qūrban bolǧan qazaqtyŋ eŋ süiıktı hany» dep aitypty. Künı keşe Kenesary hannyŋ qūran kıtaby elorda törınde tūrsyn dep müftiiatqa tapsyryldy. Kenesary ruhy mynau almaǧaiyp zamanda halqyna qaşanda qorǧan, ses bolady. Ruhyn köteredı. Endeşe memlekettık merekeler kezınde oǧan taǧzym etudı de dästürge ainaldyrsaq…
QAZAQY BALA QAIDA EKEN?
Kezınde ortalyq alaŋdaǧy subūrqaq janynda şaǧyn ǧana eskertkış bar edı. Elordanyŋ bas alaŋyna bes-alty jyldai sän berıp tūrǧan osy eskertkış te, subūrqaq ta joq būl künde, alaŋ da, zaman da özgergen. Osy bır şaǧyn ǧana eskertkışten ūlttyq bolmys pen qazaqy tanym menmūndalap, körgen adam erıksız ezu tartatyn. Jalaŋbūt jürgen, oŋ-solyn tanymaǧan oiyn balasy basyna atasynyŋ közı, amanatyndai iısı sıŋgen keŋ qalpaǧyn kiıp alǧan. Soǧan qaramai jürek jūtqan büldırşın azuy alty qarys kök börınıŋ üstıne mınıp alǧan. Qorqyp tūrǧan joq, börı de ony bötensımeidı. Būl özı kök täŋırı men kök börınıŋ ūrpaǧy üşın jaŋa zaman, jaŋa mümkındık tuyp tūr, kök türıktıŋ jaŋa astanasyn salyp jatyr, bolaşaqqa ülken ümıtpen qol sozyp tūr degen siiaqty san qatparly astary bar dünie edı. Körkemdık tūrǧydan jetıldıre tüsse elorda men elımızdıŋ bır simvolyna ainalatyn-aq belgı edı. Ökınıştısı, bır-aq künde joq boldy. Byltyr qala basqaryp tūrǧan, qazaqylyǧy mol Altai Kölgınov bauyryma osy eskertkış turaly aityp edım. Izdetıp köreiın dep edı, tappady-au. Tappai jürgen, tapsaq ta qadırıne jetpei jürgen ruhani bailyǧymyz qanşama…
Eskertkışıne qarap elın tany deidı ǧoi, elordada körgen adam taŋyrqap, keremet äser alyp, tūŋǧiyq oiǧa berılıp, bas kiımın qolyna alatyn dünie köp dep aita almaimyn. Ūlttyq erekşılıkterımızdı, qazaqy qasiet, qalpymyzdy, maqtan eter ötkenımızdı tas tılımen beinelei alsaq, söilete alsaq, körsete alsaq qandai keremet?! Ökınışke qarai, būl salada keremet jetıstık joq, ortaqol dünieler basym. Özımızdıŋ mümkındık pen şama-şarqymyz jetpese ataqty arhitektor Norman Foster deŋgeiles arnaiy mamandardy nege dodaǧa qospasqa?! Būl, bälkım, asyǧys, tar auqymda ötkızıletın tenderlerdıŋ zardaby şyǧar, kım bılsın? Kezektı mereitoilar qarsaŋynda ülken tūlǧalarymyzdy jinalystan jaŋa şyqqan siiaqty bır ülgımen kiındırıp, tūǧyrtasqa tızıp qoiyp jatyrmyz. Batyrlardyŋ aty men qylyşy da, tūrysy da eş özgermeidı. Tıptı şarşy kılemde atoi salyp, qazaqtyŋ mereiın kötergen ataqty paluan Jaqsylyq Üşkempırovke stadion aldynda tūrǧyzǧan eskertkışın ol kısı ömır boiy memqyzmetker bolǧandai syqityp galstuk taǧyp qoiǧan soŋ ne deisıŋ?! Ne aitasyŋ sosyn…
Rimnıŋ simvolyna ainalǧan kök börını emgen aǧaiyndy balalar beinelengen eskertkış ūzyndyǧy bır metrge de jetpeidı eken, körgende taŋ qaldym. Soǧan qaraǧanda mäsele kölemde emes, kökırek közımen köre bılude, körsete bılude, jetkıze bılude şyǧar, kım bılsın?!.
JUKOVKADA – JURNALİSTER ALLEIаSY
Astana künı qarsaŋynda bas qalada Jurnalister alleiasy aşyldy. Atalmyş şaraǧa şaqyrylmasaq ta, sonda ornatylǧan pannoda otyz jyldan astam osy şahar şejıresın qattap kele jatqan «Astana aqşamy» gazetınıŋ aty jazylmai qalsa da būl oqiǧaǧa qatty quandyq. Endı sonyŋ sebebın aitaiyq. Būl köşe būryn ǧūlama Lomonosov esımın ielengen eken. Osy köşede qonystanǧan Aqmola oblysy Selinograd audany äkımdıgınıŋ ekı qabatty ǧimaraty 1998 jyly Ükımet şeşımımen eldıŋ bas basylymy – «Egemen Qazaqstan» gazetı redaksiiasyna berıldı.
Būl kezde Aqparat ministrı Altynbek Särsenbaiūly, bas redaktor Uälihan Qalijanov bolatyn. Men bas redaktor orynbasary edım. Sodan jöndeu jūmystary bastalyp kettı. Küzge qarai bas redaktor tızgının Erjūman Smaiyl ūstady da, men bırınşı orynbasar, Janbolat Aupbaev orynbasar qyzmetıne kırıstık. Gazettıŋ Astana filialyn basqaryp, köşuge daiyndyqty jedeldetu üşın şūǧyl türde bas qalaǧa qonys audardym. Arada üş-tört ai ötkende redaksiia tolyq köşıp keldı. Ärine, Almatydan keiın Arqanyŋ qysy kımge ūnai qoisyn? Onyŋ üstıne redaksiia maŋyna köz salsaŋ, köŋıl qūlazidy. Tyŋ igeru bastalǧanda uaqytşa tūrǧyzylǧan ekı qabatty aǧaş baraktar. Qūjynaǧan siyqsyz därethanalar üi aldynda sap qūrap tūr.
Odan ärı ırgetasy jerge sıŋıp ketken üiler janynda jylu beretın alyp qūbyrlar. Sol qūbyr üstınde mäŋgıp, ömırden küderın üzıp, jylynyp otyrǧan üisız-küisız taǧdyrlar. Jukovka dep atalatyn (Lomonosovqa qaptaldas jatqan kelesı köşe aqyn Jukovskii atynda eken, keiın Beisekbaev boldy) būl aimaqta aiqai-şu, dau-damai basyla qoimaidy. Öitkenı qalada tünde spirttı ışımdık pen esırtkı satatyn üiler osynda eken. Būl özı – şahardyŋ däl kındık tūsy, Abai men Kenesary köşelerınıŋ ortasynda. Bız köşıp kelgen soŋ qazır alleiaǧa ainalǧan gülzarǧa fonarlar men oryndyqtar qoiyldy. Ai saiyn sonyŋ bärı qirap qalatyn. Būl jerge jaryq tüskenın, tärtıp ornaǧanyn qalamaityndar köp edı ol kezde. Köz aldymyzda bırtındep özgerdı osy aimaq. Onyŋ özgeruıne Sauytbek Abdrahmanov jetekşılık etken «Egemenqazaqstandyqtar» da özındık ülken üles qosty. Qalamdy uaqytşa qailaǧa aiyrbastap jurnalister qauymy da qūrylysşyǧa ainaldyq. Eluınşı jyldary salynǧan redaksiia apatty jaǧdaiǧa jetken soŋ jaŋa ǧimarat tūrǧyzu äreketıne kırıstık. Segız qabatty ǧimarat gazettıŋ toqsan jyldyq mereitoiy qarsaŋynda paidalanuǧa berıldı. Ünemdelgen qarjyǧa bas ofis janyndaǧy eskı redaksiia ǧimaratyn syryp tastap, ekı jataqhana tūrǧyzdyq. Toǧyz qabatty «Egemen» tūrǧyn üi keşenı de paidalanuǧa berıldı. Pätersız qyzmetker qalǧan joq. Lomonosov «Egemen Qazaqstan» gazetı» köşesıne ainaldy. Ainala özgere bastady. Renovasiia baǧdarlamasyna säikes barak üiler būzyla bastady. Araq satatyn üiler kölık jöndeitın şaǧyn şeberhanaǧa ainaldy. Būrynǧy baraktar ornynda Qalamgerler alleiasy salynyp, alaş arystarynyŋ eskertkışı qoiyldy. Endı, mıne, soǧan qaptaldasyp Jurnalister alleiasy aşyldy. Keşegı Jukovkany közı körgender üşın būl şynaiy quanyş emes pe? Ömırımızde osyndai naqty özgerıster bolǧany, oǧan özıŋız de azdy-köptı üles qosqanyŋyz – bır märtebe. Endeşe elmen, bas qalamen bırge bız de özgere bereiık, soŋymyzǧa būrylyp qaraǧanda ökınbeitın sätter köp bolsa, qaneki…
«QAZAQ» KÖŞESINEN QAZAQSTAN ASTANASYNA DEIIN
Bas qalaǧa alǧaşqylar qatarynda qonys audarǧan bas gazet ūjymy ornalasyp alǧan soŋ ainalamen asyqpai tanysa bastadyq. Redaksiia ǧimaratynan taiaq tastam jerde, tırşılıgı qyz-qyz qainaǧan «Artem» bazarynyŋ maŋaiynda siqy ketken, qysqalau «Qazaq» degen köşe bar eken. «Özbek», «Taşkent» köşelerın körıp edık, mūny bauyrlas körşılerge qūrmet dep tüsınıp edık. Oipyrm-ai, qazaq jerınde, onyŋ bas qalasynda osyndai köşe bar eken-au dep taŋyrqap, «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 1999 jylǧy 11 qaraşadaǧy nömırınde mynadai jazba qaldyrǧan ekenbız:
«Astananyŋ qaq ortasynda körıksızdeu jataǧan üiler tızılgen «Qazaq» köşesımen jürgen saiyn qazaq jerınde «Qazaqstannansyŋ ba? degen saual estıgendei (student kezımızde Qostanai jerıne astyq jinauǧa barǧanda kelımsekterden osyndai söz estıp, soŋy qyrǧyn töbeleske ūlasyp, auruhana men sotqa deiın jetken edık) ärı-särı küi keşemın. Ündısterdıŋ özı joiylyp ketse de solardyŋ közındei Patomak özenı Vaşingtondy qaq jaryp, syldyrai aǧyp jatqany oiǧa oralady… «Qazaqtyŋ töŋıregınde orys, nemıs ne kärıs köşesı degen ataudyŋ közge ūşyraspaityny qynjyltady. Şükır, bız qazaqtar barmyz, tügelmız ǧoi, memleketımız de dın aman. (Älde onyŋ özı bar bolsa da ruhy ölıp, namysy taptaldy ma?) Al bızdıŋ, qazaqtardyŋ qūrmetıne eskertkış retınde köşe berudıŋ qajetı bar ma edı, qūzyry myqty myrzalar?! Älde būl köşenı qyzyl imperiianyŋ közındei saqtaǧysy keletınder bar ma?..»
Bır emes qaita-qaita jazyp jürıp, älgı köşenıŋ Şäken Aimanovqa auysuyna qol jetkızdık. Astana Arqaǧa köşpese älgı köşe älı tūrar ma edı kım bılsın?! Astana Saryarqa tösıne kelmese şirek ǧasyr ışınde mūndaǧy qazaqtyŋ ülesı 18 paiyzdan 81 paiyzǧa jetpes edı. Mūny ırgeles jatqan Pavlodar, Petropavl, Öskemen qalalarynyŋ qazırgı jaǧdaiyna qarap anyq boljaisyŋ. Astana soltüstıkke köş tüzemese, qazaqtyŋ ösımı būrynǧyşa Qyzylorda men Almaty arasyndaǧy beldeuden aspai, sol öŋırlerde äleumettık qiyndyqtar da örşi tüser edı. Astana eldıŋ törıne qarai jyljymasa halyqty bırıktıretın, jūmyldyratyn, qūlşyndyratyn, ümıttendıretın ūltyq ideia da tumas edı. Sondyqtan täuelsızdık tūsyndaǧy eŋ aişyqty, taǧdyrşeştı oqiǧamyz – ejelgı Aqmolanyŋ el ordasyna ainalyp, onyŋ törınde Kenesary hanǧa eskertkış ornatyluy dep qaşanda riiasyz aityp jürmız jäne aita da beremız. «Taq auǧan jaqqa baq auady» degendei, Astanasy tüsınıktı, Kenesarysy nesı, ataqty han men batyr, biler el ışınde jetıp artylady ǧoi deuşıler tabylar. Elımızdıŋ är öŋırı öz atasyna, öz batyryna, öz biıne, öz hatşysyna, öz jazuşysyna, öz sauynşysyna eskertkış qoiyp, mektep, köşe berudıŋ, söitıp bırtūtas eldı, halyqty böludıŋ, ışten ırıtudıŋ bäsekesıne tüsıp ketkende elorda salu siiaqty qazaqty bırıktıretın ideia – Kenesary han tūlǧasy. (Barşa qazaq täu etetın tūlǧalar beinesı şalǧai öŋırde emes, el törınde tūrmai ma?) Halqynyŋ azattyǧy, bolaşaǧy üşın semser jüzınde sert berıp, auyzdyqpen alysqan atynan tüspei aiqasta şeiıt bolǧan babanyŋ ruhy, küresı, ideiasy bızdı bırıktıredı. Qaşan da el qorǧaudan, halyq müddesınen, azattyq, täuelsızdık, derbestık, ūlttyq müdde ruhynan qasiettı eşteŋe bolmaitynyn baiandaidy bızge tastūǧyrdaǧy baba beinesı. Endeşe ärbır ırı megapolis, oblys ortalyǧynda Kenesary eskertkışı, Kenesary alaŋy boluy kerek. Endeşe keşegı tyŋ astanasynan alty alaştyŋ anasyna ainalyp kele jatqan bas qalanyŋ ürdısınen basqa qalalar da ülgı alady dep oilaimyz…
