Otarlauşy eldıŋ otarlanǧan eldıŋ halqyn baiyrǧy halyqtyq qasietınen ajyratyp, olardy qalyŋ tobyrǧa ainaldyru maqsatynda:
– tarihi jadyn bırtındep öşırıp, ötkenın ūmyttyruǧa;
– dästürı men dınınen alystatyp, ūrpaǧyn ruhsyzdandyryp, jappai mäŋgürttendıruge;
– elın bölşektep, memleketsızdendıruge;
– ūlttyq tūtastyǧynan aiyryp, ūltsyzdandyruǧa;
– sol arqyly jerın bırjola ielenıp, bailyǧyn barynşa qamtyp qaluǧa baǧyttalǧan jūlmyr saiasatyn jüzege asyruǧa barynşa küş salatyny – aqbas tarih talai ret är qyrynan däleldegen şyndyq. Osyndai saiasattyŋ zardabyn bırneşe ǧasyr boiy basynan ötkergen halyqtardyŋ tartqan tauqymetı jan türşıgerlıktei, tıptı, aitudyŋ özı jürekke salmaq. Sondai sūrapyl azap ötkelınen ötken halyqtyŋ bırı – qazırgı qazaq halqy. Būl rette osy halyqtyŋ 260 jylǧa sozylǧan bodandyqta tartqan azabynyŋ bärın tızbelep, taldap taratpai-aq, tek HH ǧasyrdyŋ 30-jyldaryndaǧy keşegı qyzyl imperiianyŋ ädeiı qoldan ūiymdastyrǧan aştyqtyŋ saldarynan el aman, jūrt tynyş, beibıt zamanda bükıl halyqtyŋ üşten ekısınıŋ qyrǧyn tapqanyn aitsaq ta, aitylǧannyŋ äsıresöz emestıgın jete sezınu qiyn emes. Sondai-aq mūnymen de qoimai, osyndai qasırettı qiyn şaqta eseŋgıregen elge es kırgızıp, baǧyt-baǧdar körsetıp, jolbasşy bolar estı azamattaryn jappai qudalap, atqanyn atyp, aman qalǧanyn toptap türmeler men lagerlerge toǧytuy da sol bır jebır saiasattyŋ qanşalyqty zūlymdyqpen jüzege asyrylǧanyn aiqyndai tüsedı. Ön boiy osyndai sūmdyqtarǧa toly ūzaq uaqytqa sozylǧan bıryŋǧai basybaily bodandyq täueldı el halqynyŋ boiyna nemqūraidylyq dertın darytyp, aqyrynda olardyŋ öz bolmysyna degen süiıspenşılıgın azaityp ketedı eken. Mūny bır qazaq halqy ǧana emes, keşegı KSRO dep atalatyn alyp imperiianyŋ bodandyǧynda bolyp, keiın täuelsızdık alǧan türıktektes halyqtardyŋ qai-qaisysynyŋ da bügıngı tırlıgınen baiqauǧa bolady. Täuelsızdıkke qol jetkızıp, öz taǧdyryn özderı şeşuge mümkındık alǧanyna şirek ǧasyrdan astam uaqyt ötkenıne qaramastan, olar älı künge osy dertten, nemqūraidylyq dertınen aiyǧa almai keledı. Nege bolsyn nemkettı sülesoqtyq, etı ölıp ketken könbıstık baiqalady.
Ata-babalary san ǧasyr boiy armandaǧan, özderı aŋsap jetken täuelsızdıktıŋ ırgesın bekıtıp, ǧūmyryn ūzartu qai halyqtyŋ bolsyn ūlttyq sanasynyŋ dūrys qalyptasuyna tıkelei bailanysty ekenı mälım. Öitkenı dūrys qalyptasqan sana ǧana halyqty tolǧauy toqsan tırşılıktıŋ kemeldık kezeŋıne tura baǧyttap, ūlttyq ortaq müdde töŋıregıne toptastyryp, ūly jeŋıster negızı – ūly bırlıktı qamtamasyz ete almaq. Al şynaiy «bırlık bar jerde – tırlık baryn» dana halyqtyŋ özı san ret aitqan, ısımen däleldegen. Būl rette ūlttyq sanany dūrys qalyptastyratyn tärbie mektebı, ūlttyq ruhtyŋ qainar bastauy – tarih, tarih bolǧanda da aqiqat qolymen jazylǧan ömır ainasy şynaiy tarih ekenı aian. Tek ömır şyndyǧyn arqau etken şynaiy tarih qana halyqtyŋ tarihi sanasyn dūrys qalyptastyrmaq. Dūrys qalyptasqan tarihi sana ūlttyq ruhty oiatyp, ūlttyq sananyŋ damyp-jetıluıne jol aşpaq.
Mıne, osynau bırımen-bırı sabaqtasqan sanalyq üderısterdı jüzege asyru – ötken men bügıngını sabaqtastyra saralap, aq pen qaranyŋ, jaqsy men jamannyŋ arajıgın aşyp, jalpy jūrtqa «nenıŋ neden bolǧanyn» anyqtap körsetıp, terıs qalyptasqan tarihi sanany qalpyna keltıru arqyly jalpy jūrttyŋ otarlauşylar jūqtyrǧan dertten aiyǧuyna qolūşyn beru qoǧamdyq tırlıktıŋ sarapşysy – tarihşylar qauymynyŋ käsıbi mındetı desek, otarlauşylardyŋ maqsatkerlıkpen jürgızgen jūlmyr saiasaty olardyŋ özın osy mümkındıkten aiyryp, olardyŋ da basqalarmen bırge nemqūraidylyq dertıne ūşyrauyna barynşa jaǧdai jasap baqqany taǧy aian. Ol üşın olarǧa öz halqynyŋ tarihyn özınşe ızdenıp, öz tarapynan zerttep tanuyna tyiym salyndy. Sol sebeptı ūlt tarihşylary öz halqynyŋ tarihyn özgelerdıŋ jazǧany arqyly tanyp-bıluge, solardyŋ jasaǧan tūjyrymdaryn tarihi zaŋdylyq dep qabyldauǧa mäjbür boldy. Sonyŋ saldarynan täuelsızdık alǧannan berı, arada şirek ǧasyr uaqyt ötkenıne qaramastan, kezınde jergılıktı halyqtyŋ töl tūrmys-tırşılıgımen üilespeitın, olardyŋ halyqtyq müddelerıne kereǧar tek otarlauşylardyŋ özderınıŋ maqsat-müddesı tūrǧysynan europalyq tanym-tüsınık negızınde jazylǧan jasandy tarih qalyptastyrǧan qaǧidalardy älı künge sol küiı qaitalap, jas ūrpaqtyŋ töl tarihyn töl bolmysynda tanuyna yqpal jasai almai keledı. Özı zerttep, özı tanyp-bılmegen soŋ, olar özgege ne aita alady? Mūnyŋ syrtynda otarlauşylar jürgızgen saiasattyŋ zardabyn joiuǧa baǧyttalǧan pärmendı ūlttyq ideologiianyŋ bolmauy men künkörıstıŋ küibeŋımen ketken barşamyzdyŋ uaqytqa ese aldyrǧan beiqamdyǧymyz da jaǧdaidyŋ osylai boluyna öz ülesın qosqany taǧy bar. Qalai bolǧanda da, bızde täuelsızdık alǧannan bergı kezde töl tarihymyzdy töl bolmysynda tanuǧa degen qūştarlyq mol bolǧanmen, ony osy talap tūrǧysynan jazyp, halyqqa der kezınde ūsynatyn ǧalym tarihşylardyŋ bolmaǧany tarihi şyndyq.
Bırneşe ǧasyr bodandyqta bolyp, bileuşı eldıŋ qas-qabaǧyna qarap, bar tırlıgın soǧan üilestırıp üirengen el halqynyŋ oryndauşylyq talabyna sai qalyptasqan sanasyn täuelsızdık alǧanmen, bırden özgerte qoiu oŋai şarua emes ekenın eskermeske taǧy bolmaidy. Täuelsızdık alǧannan bergı uaqytta oidaǧydai nätijege qol jetkıze almai jatqanymyz da osyny meŋzeidı
Degenmen, osy oraida, sovettık kezeŋde qalyptasqan tarihi sana jetegınde jürgen keibıreulerdıŋ būl aitylǧandardy qabyldai almaitynyn da joqqa şyǧaruǧa bolmas. Öitkenı olardyŋ būl rette: «mynau ne dep otyr, keşegı keŋestık däuırdı bylai qoiǧanda, tek täuelsızdık alǧannan bergı uaqyttyŋ ışınde ǧana qanşama adam tarihtan kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiia qorǧap, käsıbi tarihşy boldy ǧoi» dep oilap otyrǧany haq. Ras, ondai dissertasiialar qorǧalyp, ǧylymi ataq alǧandar barşylyq, tıptı, jetıp artylady desek te bolady. Olardyŋ käsıbi maman, tarihşy ǧalym delınetını de şyndyq. Bıraq solardyŋ täuelsızdıkten būrynǧylarynyŋ da, keiıngılerınıŋ de, eger ädıldıgıne jügınsek, şyn mänındegı ǧalym tarihşylar emes, tek ülken tarihtyŋ belgılı bır kezeŋınde ötken oqiǧany taqyryp etıp alyp, sony zerttep, sol töŋırekten maǧlūmat jinaǧan zertteuşıler ǧana ekenı de aqiqat qoi. Olardyŋ sol qorǧaǧan taqyrybyn tolyq igerıp, soǧan qatysty mäselelerden habardar bolǧanmen, bır halyqtyŋ arǧy-bergı tūtas tarihyn jan-jaqty zerttep, zerdelegen, soǧan sai özındık ǧylymi közqarasyn qalyptastyrǧan bılıktı ǧalymdar emestıgı qazır barşaǧa mälım. Mūny olardyŋ özderı de moiyndasa kerek.
Osy arada aitylǧanǧa dälel retınde, sözdı ūzartpai, KSRO-nyŋ däurenı ötıp, qūlauǧa ainalǧan kezdegı qazaqstandyq bır ızdenuşınıŋ Şymkenttıŋ sement zavodynyŋ tarihynan, sondai-aq taǧy bır qazaqstandyq ızdenuşınıŋ komsomol-jastardyŋ şopandar brigadasynyŋ tarihynan dissertasiia qorǧaǧanyn aituǧa bolady. Al osy bır oblystyŋ bır zavodynyŋ nemese bır audannyŋ bır şopandar brigadasynyŋ ekı-üş jyldyq eŋbek körsetkışın zertteu arqauy etıp, sodan qorǧap kandidat bolǧandardy nemese osylar siiaqtylardy qalai şyn mänındegı ǧalym tarihşy deuge bolady?! Būl jäne keşegı keŋes ökımetınıŋ kezındegı bükıl käsıbi tarihşylardyŋ barşasyna ortaq jaǧdai edı ǧoi. Öitkenı 70 jyldan astam uaqytqa sozylǧan sovettık däuır kezınde bırde-bır qazaq tuǧan halqynyŋ köne tarihyn özı zerttep, ne kandidattyq, ne doktorlyq dissertasiia qorǧai almady, qorǧatpady. Qazaq halqynyŋ tarihyna qatysty «Qazaqstan Oktiabr revoliusiiasy qarsaŋynda» degen taqyryptan ärıge baruǧa mümkındık bolmaǧandyqtan, olar amalsyzdan tek Qazaqstannyŋ halyq şaruaşylyǧyn damytudaǧy kompartiianyŋ, komsomoldyŋ, käsıpodaqtyŋ rölın, partiia sezderı şeşımderınıŋ oryndaluyn jarnamalaityn, sol sekıldı besjyldyqtar men ekpındı qūrylystardyŋ, tyŋ igerudıŋ tarihynan qorǧap, ǧylymi ataq aluǧa mäjbür boldy. Al şynaiy halyq tarihyn, naqtylap aitqanda, bodan elder halyqtarynyŋ baiyrǧy tarihyn olardyŋ ornyna basqalar zerttedı.
Osyndai jaǧdaida ǧalym atanǧan kandidattar men doktorlardy qazaq halqynyŋ tarihyn tübegeilı zerttep, tügel tanyǧan tarihşy, şyn mänındegı ǧalym deuge bola ma? Būlar, amalsyzdyqtan bolsa da, osy äreketterımen halyqtyŋ töl tarihyn tanytudyŋ ornyna, otarlauşylar jürgızgen saiasatty odan ärı zaŋdastyryp, tarihi sanany lailandyruǧa qyzmet etıp keldı emes pe? Mūndai tarihşylar, obaly neşık, qazırgı taŋda şynaiy tarihtyŋ jazyluynyŋ qajettıgın jete tüsıngenmen, soǧan barynşa yntaly bolǧanmen, özderı tolyq zerttep bılmegen töl tarihyn töl bolmysynda qalai jaza almaq?! Sondyqtan da olar qazırgı taŋda qazaq halqynyŋ tarihy turaly söz bolǧan kelelı jiyndarda özderı köz jetkıze alar bergı örısten, iaǧni «Qazaqstan tarihy» töŋıregınde ǧana äŋgıme qozǧauǧa mäjbür. Sol sebeptı «Qazaq tarihy» nemese «Qazaq halqynyŋ ejelgı tarihy» turaly, tıptı, söz bolmaidy.
«Qazaqstan tarihy» degen qazaq halqynyŋ osy ataumen, iaǧni «qazaq» degen atpen jeke el bolyp tanylǧannan keiıngı tarih, basqaşa aitqanda, qazırgı Qazaq memleketınıŋ tarihy. Onyŋ tarihy Qazaq memleketı qūrylǧan künnen bastalady. Oǧan «550 jyl boldy» dep ony kezınde arnaiy atap ta öttık. Al halyqtyŋ tarihy bolsa, ol bastauyn adamzat balasynyŋ jaratyluynan bastap, berı qarai tarqatyp taratyluy qajet emes pe? Öitkenı eşbır halyq kökten tüspeidı, jerden önıp şyqpaidy. Tarihşylarymyzdyŋ halyq tarihy men olardyŋ keiıngı ūrpaqtary qūrǧan türlı memleketterı tarihynyŋ arajıgın ajyratpauy da sol bır zavodtyŋ tarihyn jazyp, tarihşy atanǧandardyŋ öre deŋgeiınen habar berse kerek.
Būl arada ädıldık üşın myna mäselenı de aita ketken jön bolar. El täuelsızdık alǧannan keiın töl tarihyn töl bolmysynda tanyp-bıluge ūmtylǧan jūrttyŋ tarihqa erekşe ynta-yqylaspen lap bergenı belgılı. Tarihşysy da, tarihşy emesı de halyq tarihyn jazuǧa öz ülesın qosuǧa ūmtylyp baqty. Osylardyŋ arasynan arhiv aqtaryp tapqan naqty derekterı arqyly tarih aqtaŋdaqtarynyŋ ornyn toltyryp, bır kezeŋnıŋ aqiqatyn aşyp körsete alatyn deŋgeige jetken H.Äbjanov, J.Artyqbaev, M.Qoigeldiev, T.Omarbekov, B.Kärıbaev sekıldı ondaǧan qazaqstandyq maman tarihşylar şyqty. Esımderı elge tanyldy. Bıraq būlardyŋ bärı qazaq tarihynyŋ bergı kezeŋın, atap aitqanda, qazaq handyǧyn, qazaq-qalmaq soǧysyn, ūlt-azattyq köterılısterın, keşegı 30-jyldardyŋ näubetın (ūjymdastyru, tärkıleu, aştyq, quǧyn-sürgın jäne t. b.), soǧys jyldarynyŋ auyrtpalyǧyn zerttegen, sonyŋ mamandary. Al qazaq halqynyŋ tarihy bır kezeŋmen, bır däuırmen şektelmeidı ǧoi. Talai kezeŋdı, talai däuırdı bastan keşırdı. Ejelgı dünie tarihy bar, orta ǧasyr tarihy bar, bügıngı türıktektes bırneşe halyqtyŋ memlekettık negızı bolǧan, būl künde ǧylymǧa «Altyn Orda» degen jaŋsaq ataumen kırgen Ūly Ūlystyŋ tarihy bar, būlardyŋ bärı älı künge qazaq zertteuşılerınıŋ zertteu nysanyna ainalmai, türen timegen küiı tyŋ jatyr. Būǧan deiın būl däuırlerdı zerttep köpşılıkke tanylǧan bılıktı de bılımdı ǧalym tarihşysy bolmady.
Būl – bır qazaq emes, keşegı KSRO qūramynda bolǧan türıktektes halyqtardyŋ bärıne bırdei ortaq jaǧdai. Qazır öz aldyna jeke-jeke respublika bolyp otyrǧan türık halyqtarynyŋ bärınıŋ de tüpbastau tarihy zerttelmegen. Qai halyqtyŋ tarihyn paraqtasaŋyz da, öz tarihyn saq, ǧūn halyqtary ömır sürgen kezden bastaitynyn köresız. Beine būlardan būryn tırşılık bolmaǧandai, olardyŋ ata-babasy Ūly dalaǧa ǧaiyptan paida bolǧandai äserde qalasyz. Sodan da bolar, täuelsızdıkke ie bolǧan alǧaşqy jyldary Äzerbaijan Ǧylym akademiiasynyŋ tarih instituty bastau tarihymyzdyŋ dūrys jazylmaǧanyn alǧa tartyp, bükıl türıktektes halyqtarǧa «bastau tarihymyzdy bırge zerttep, bırıgıp jazaiyq» dep ündeu tastady. Būl da osy joǧaryda aitylǧandardyŋ şyndyq ekenın aiǧaqtar, ortaq jaǧdai tuǧyzǧan qiyndyqtyŋ saldarynan tuyndap otyrǧan mäsele ekenın körsetse kerek.
Jalpy köpşılıktıŋ özınıŋ tarihyn tanyp-bıluge, ony damytuǧa qūlşynys tanytuy – quanarlyq ta qūptarlyq jaǧdai. Bıraq ǧylym, onyŋ ışınde tarih ǧylymy da, nauqanşyldyqty, ūranşyldyqty qalamaidy. Ǧylym qamaly «uramen» alynbaidy. Mūnda jan-jaqty zerdelenıp, aldyn ala josparlanǧan tyŋǧylyqty zertteuler arqyly jüielı türde satylap jüzege asyrylar naqty ıs kerek. Ol, eŋ aldymen, maqsatkerlıktı, tabandylyqty, ūzaq uaqytty jäne bılıktı de bılımdı mamandardyŋ ortaq müddege bırıge jegıler erık-jıgerın tıleidı. Sondyqtan bügın sūranysyn öteumen bırge aldaǧy uaqytta türıktektes halyqtardyŋ da özgeler sekıldı ejelgı dünie tarihyn, orta ǧasyrlar tarihyn özderı tübegeilı zerttep, täuelsızdık talabyna sai ūltty ūiystyratyn, aqiqatty arqau etken tarihty jazatyn är halyqtyŋ öz töl ǧalym tarihşylaryn daiyndau mäselesıne erekşe köŋıl bölgen abzal. Būl baǧytta Qazaq memleketınıŋ negızın qūraǧan ru-taipalardyŋ ärqaisysyna jeke-jeke zertteu eŋbek arnap, 50-ge juyq kıtap şyǧaryp, bır özı bır instituttyŋ şaruasyna para-par ıs tyndyryp jürgen H.Ǧabjälilev, ejelgı köne taipalar tarihyna üŋılıp, bırneşe tartymdy tanymdyq eŋbekter bergen, būl künde aramyzda joq Ä.Sarai men derektanu ǧylymynyŋ joqşysy bolyp, oi bölıser qūndy zertteulerımen tanylǧan marqūm Q.Atabaev, DNQ zertteulerınıŋ nätijesıne süiene otyryp, arǧyqazaq tarihyna üŋılgen J.Beisenbaev sekıldı ǧalymdardyŋ ızdenısın atap ötudı azamattyq paryz dep bılemız. Osylai eŋbektenbesek, közdegen maqsatqa jetu qiyn.
Qalai degende de, bırneşe ǧasyr bodandyqta bolyp, bileuşı eldıŋ qas-qabaǧyna qarap, bar tırlıgın soǧan üilestırıp üirengen el halqynyŋ oryndauşylyq talabyna sai qalyptasqan sanasyn täuelsızdık alǧanmen, bırden özgerte qoiu oŋai şarua emes ekenın eskermeske taǧy bolmaidy. Täuelsızdık alǧannan bergı uaqytta oidaǧydai nätijege qol jetkıze almai jatqanymyz da osyny meŋzeidı. Būl rette türık halyqtarynyŋ öz kezınde hattalyp, qaǧazǧa tüspegen, zerttelıp-jüielenbegen oqiǧalarǧa toly san myŋjyldyqtardy qamtityn bai tarihyn osyndai az uaqyttyŋ ışınde bas-aiaǧyn tügendep, bärın ǧylymi zerde süzgısınen ötkızıp, bır qalypqa tüsıru üşın ūzaq uaqyt kerektıgı de, oǧan bır şirek ǧasyrdyŋ azdyq etetını de şyndyq. Bıraq, solai dei tūrǧanmen, būl merzımnıŋ är halyqtyŋ öz tarihyn öz tanym-tüsınıgı negızınde jaŋaşa paiymdauyna qajettı şaralardyŋ bärın anyqtap, osy oraida atqarylar ıstıŋ baǧyt-baǧdaryn naqtylap aluyna tolyǧymen jetıp-artylatyn uaqyt ekenın de moiyndauǧa tura keledı. Onyŋ üstıne atqarylar auqymdy ıstıŋ äuelı oryn alyp kele jatqan ūsaq-tüiektı tüzetuden bastalatyny, sol arqyly ırı de kürdelı mäselelerdı igeruge jol aşylatyny taǧy bar. Ökınışke qarai, zertteuşılerden sarylyp ūzaq ızdenudı kerek etpeitın, tek ynta-yqylas bolsa, sanauly merzımnıŋ ışınde jöndep bır qalypqa tüsıruge bolatyn osy ūsaq-tüiektıŋ älı künge tüzetılmei kele jatqany janǧa batady. Bızdıŋ joǧaryda «töl tarihşylarymyz älı künge nemqūraidylyq dertınen aiyǧa almai keledı» deuımız de osy jailardy körıp, bılıp otyrǧandyqtan.
Qoişyǧara SALǦARAŪLY,
jazuşy-ǧalym, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty
