1920 jyly Qazaqstannyŋ alǧaşqy astanasy qazırgı Resei Federasiiasynyŋ Orynbor oblysynyŋ aumaǧyndaǧy Orynbor qalasy boldy. Sol kezde avtonomiialy Qazaqstan astanasynyŋ uaqytşa Orynborda bolatyndyǧy barşaǧa mälım edı. Bırınşıden, patşalyq ökımettıŋ tūsynda būl qala Orynbor şekara jelısınıŋ ışkı bölıgınde ornalasqan edı. Al qazaqtardyŋ būl jaqta jürıp-tūruy şekteulı bolatyn.
Dalalyqtar tek arnaiy tölem (bilet) töleu arqyly ǧana būl qalada uaqytşa tūraqtai alatyn. Ekınşıden, Orynbor Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerınen tym alşaqta ornalasqandyqtan, saldary da säikesınşe edı. Üşınşıden, avtonomiialy Qazaqstannyŋ şekarasy başqūrttardyŋ jerıne öte jaqyn boluy da tılı, dını men mädenietınıŋ tamyry bır halyqtardyŋ körşıles boluynan qauıptengen bolşevikterge ūnai qoimady. Sondyqtan da juyq arada astananyŋ köşırıletını, demek, jaŋa Qazaqstan şekarasynyŋ özgeretını belgılı edı.
Jaŋa astana retınde «ümıtker» qalalar qatarynda Semei, Aqtöbe, Oral, Almaty, Aqmeşıt, Şymkent boldy. Tıptı bır kezderı qazaq bileuşılerınıŋ basqaruynda bolǧan jäne dästürlı tūrǧydan paiyzdyq jaǧynan qazaq tūrǧyndary basym ornalasqan Taşkent qalasy da qarastyryldy. Eŋ qyzyǧy, sol kezde ümıtker-qalalardyŋ arasynda Aqmola da bolǧan edı.
1925 jyly Qazaqstannyŋ astanasy Aqmeşıtke auystyryldy. Jaŋa astana Qazaq handyǧynyŋ būrynǧy elordalary bolǧan Syǧanaq pen Türkıstannan tym alşaqta emes edı. 1925 jyldyŋ säuırınde osynda ötken Qazaqstan Keŋesterınıŋ V sezınde Qyrǧyz AKSR atauy Qazaq AKSR bolyp özgertıldı. Alaida keiıngı oqiǧalar körsetkendei, jaŋa yŋǧaily kölık-qatynas joldary bolmaǧandyqtan, jaŋa astana el ordasy märtebesıne sonşalyqty laiyq bola qoimady. Aqmeşıt qalasynyŋ atauyn Qyzylorda dep özgertkennen de eşteŋe özgermedı.
Türksıb qūrylysynyŋ bastaluy el ordasyn Almatyǧa köşırudıŋ basty sebebı boldy. Būl qala arqyly qolaily kölık magistraldary ötetın. Ol jerden Ortalyq Aziianyŋ basqa respublikalaryna da şyǧuǧa mümkındık bolatyn. El ordasy zaŋdy tūrǧyda 1927 jyldyŋ 3 säuırınde köşırıldı. Al ıs jüzınde köşıru tek 1929 jyly ǧana jüzege asty. Osylaişa, Almaty qalasy 1997 jylǧa deiın Qazaqstannyŋ elordasy boldy.
Almatydan köşudıŋ basty sebepterı
Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı jyldary elordasyn Almatydan Aqmolaǧa köşıru jönınde mäsele tuyndady. Būl ideiany kötergen Memleket basşysy N.Ä. Nazarbaev bolatyn. Elbasynyŋ osyndai qadamynyŋ qajettıgıne kümändanǧandardy sendıruge tura keldı. Rasynda da, respublikanyŋ ortalyǧyn jaŋa orynǧa köşıruge däiektı negız, salmaqty sebepter boldy.
Bırınşıden, būl kezde Almatynyŋ damuy üşın aumaqtyq resurs tausylǧan edı. Qala endı qaitıp qūlaş jazyp dami almaityn edı, öitkenı barlyq jaǧynan derlık taular qorşap qaldy. Megapolis 700 myŋ tūrǧynǧa dep jobalanǧan edı, al sol kezde onyŋ tūrǧyndarynyŋ sany 1 millionnan asyp ketken bolatyn. Oŋtüstık megapolistı sumen qamtu, kärızdendıru jaǧynan eleulı qiyndyqtar tuyndady. Ekınşıden, Almatynyŋ ekologiialyq ahualy da naşarlai tüstı. Būl seismikalyq qauıptı öŋır edı. Qalanyŋ jeldetıluı naşar boldy. Üşınşıden, respublikanyŋ oŋtüstık bölıgınde halyq tyǧyzdyǧy joǧary, al soltüstık, soltüstık-şyǧys jäne ortalyq öŋırlerde öte tömen boldy. Jappai aşarşylyqtyŋ, saiasi quǧyn-sürgınderdıŋ,
Ekınşı düniejüzılık soǧys jyldarynda jüz myŋdaǧan azamattardyŋ qūrban boluynyŋ salqyn saldary älı de saqtalǧan edı. 90-ynşy jyldardyŋ alǧaşqy jartysynda jergılıktı emes tūrǧyndardyŋ özderınıŋ ūlttyq respublikalaryna, etnikalyq mekenderıne qaita köşuı beleŋ aldy. Mūndai köşter kolhozdar men sovhozdar (ūjymdyq şaruaşylyqtar men keŋestık şaruaşylyqtar) taratylǧan jyldary qatty jürdı. Törtınşıden, Almaty barlyǧyn jūmyspen qamti almady: jaŋa käsıporyndardyŋ aşyluy elektr quatynyŋ jetıspeuşılıgıne, şikızat, su jäne t.b. jetkızudıŋ qiyndyǧyna bailanysty şekteldı. Besınşıden, el ordasynyŋ soltüstıkke auystyryluy geosaiasi jaǧdailarǧa da bailanysty boldy. Elbasy N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Euraziia jüregınde» atty kıtabynda atap körsetkendei: «Osy äreketımen Qazaqstan Soltüstıkpen jäne Oŋtüstıkpen, Şyǧyspen jäne Batyspen teŋ qūqyqty yntymaqtastyqqa aşyqtyǧyn paş ettı». Būǧan qosa, eldıŋ ortalyǧy respublikanyŋ barlyq şekaralarynan teŋ qaşyqtyqta ornalasuy tiıs edı. Altynşydan, el ordasyn köşıru qajettıgı eldıŋ industrialdyq-innovasiialyq damuy üşın alǧa qoiylǧan mındetterge de bailanysty boldy.
Aqmolany taŋdaudyŋ alǧyşarty
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan bastap belsendı türde bolaşaqtaǧy jaŋa elordany ızdestıru bastaldy. Bolaşaq elordanyŋ ärtürlı nūsqalary qarastyryldy: Qaraǧandy, Aqtöbe, Jezqazǧan… Aqmola äleuettı elorda retınde halyqaralyq standarttar boiynşa qoiylatyn barlyq 32 talapqa sai keldı: äleumettık-ekonomikalyq körsetkışter, klimat, landşaft, seismikalyq şarttar, qorşaǧan orta, injenerlık jäne transporttyq infraqūrylym, qūrylys kompaniiasy, eŋbek resurstary, geosaiasi aspektıler jäne t.b.
Bırınşıden, astana eldıŋ eŋ geografiialyq ortalyǧynda ornalasty. Ekınşıden, Aqmolanyŋ kölıktık qatynas joldary yŋǧaily boldy, iaǧni äue joly, temırjoldar men avtomobil magistraldarynyŋ qiylysqan tūsynda ornalasty. Üşınşıden, qala tört qūbylaǧa qarai öse alatyn edı: geografiialyq jaǧdai kez kelgen baǧytta ūlǧaia damuǧa mümkındık beretın. Törtınşıden, mūnda seismikalyq qauıp joq. Besınşıden, qalanyŋ Esıl özenınen jinalatyn orasan zor su qoimasynyŋ boluy äser ettı. Altynşydan, jaŋa elordany taŋdau geosaiasi sebepterden de tuyndady, demografiialyq jäne eldıŋ qauıpsızdıgı siiaqty mäseleler de şeşımın bırden tapty. Orys tıldı tūrǧyndardyŋ Reseige köşıp ketuıne bailanysty, ölkede tūrǧyndar sanynyŋ kürt azaiu qaupın töndırdı. Soŋynda, Aqmolanyŋ taza ärı jeldetıletın, jazyq jerde ornalasqan qala retınde ekologiialyq tūrǧydan da ūtymdylyǧy basym boldy. El ordasyn Aqmolaǧa köşıru turaly şeşım qabyldanǧan kezeŋde mūnda nebärı 280 myŋ ǧana adam tūratyn edı.
Almatydan – Aqmolaǧa
Täuelsız jaŋa memleket Qazaqstanda jürgızılgen reformalardyŋ sättılıgı el ordasyn köşıruge qatysty mäselenıŋ şeşıluıne bailanysty boldy. Jaŋa Qazaqstandy jaŋa elordada qalyptastyru kerek boldy. 1993 jyldyŋ soŋynda elımızdıŋ Prezidentı el ordasyn Almatydan respublikanyŋ basqa bır qalasyna köşıru qajettıgın alǧaş ret jariia ettı. Būl jaŋa bastamaǧa müldem senbegen kümänşılder de az bolǧan joq. Köpşılık yzǧyǧan jel men qaqaǧan aiazdan qoryqty.
Resmi deŋgeide būl bastama 1994 jyldyŋ 6 şıldesınde N.Ä.Nazarbaevtyŋ respublikanyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ sessiiasynada söilegen sözınde aityldy. Deputattar qoldap, şūǧyl türde elordany köşırudıŋ tehnikalyq-ekonomikalyq negızdemesın äzırleuge nūsqau bergen qaulyny qabyldady.
Būdan keiıngı oqiǧa bylaişa örbıdı: 1995 jyldyŋ 15 qyrküiegınde Memleket basşysy elordany Aqmolaǧa köşıru turaly Jarlyqqa qol qoiady da, osy jyldyŋ 28 qyrküiegınde Ükımet Memlekettık mekemelerdı köşıru jönındegı komissiiany qūrady. 1997 jyldyŋ 20 qazanynda täuelsız Qazaqstannyŋ ömırınde maŋyzdy tarihi oqiǧa oryn aldy: Memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen elımızdıŋ elordasy Aqmola boldy.
1997 jylǧy 8 qaraşada elordaǧa memlekettık bilıktıŋ erekşelık belgılerı – Tu, Eltaŋba jäne Prezident ştandarty äkelındı. Parlamenttıŋ qos palatasynyŋ bırlesken mäjılısınde N.Ä.Nazarbaev: «Bügın bız, Qazaqstan Respublikasynyŋ joǧarǧy ökımetı, 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsanynan bastap Aqmola bızdıŋ memleketımızdıŋ astanasy bolyp tabylady dep saltanatty türde mälımdeimız» dep atap körsettı.
1998 jyldyŋ altynşy mamyrynda Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ Jarlyǧy boiynşa Aqmola atauy Astana bolyp özgertıldı. 1998 jyly IýNESKO-nyŋ şeşımımen Qazaqstannyŋ jaŋa elordasyna «Beibıtşılık qalasy» joǧary ataǧy men medalı berıldı. Qazaqstannyŋ jaŋa elordasy – Astananyŋ halyqaralyq tanystyrylymy 1998 jyldyŋ 10 mausymynda bırqatar şet memleketter basşylarynyŋ qatysuymen öttı.
Būl jaŋa, orasan zor auqymdaǧy jäne öte qysqa merzımde ıske asyrylǧan mega jobanyŋ bastamasy boldy. İä, Astana däl bırden bügıngıdei bola qalǧan joq. Būl Elbasynyŋ jäne jaŋa megapolistıŋ qūrylysyna baryn salǧan azamattardyŋ orasan zor, jankeştı eŋbegınıŋ arqasynda mümkın boldy.
Ziiabek QABYLDİNOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
