Soŋǧy aptalarda eldı eleŋdetken mäselenıŋ bırı et baǧasynyŋ kürt ösuı boldy. Būǧan qarapaiym halyqtyŋ alaŋdaityndai jönı bar. Tūiaqtydan tügı joq jūrt amalsyz bazar jaǧalaidy. Eŋ arzan et sol jerde ǧana. Al dükenderde tūryp qalǧan önımnıŋ özın qalta kötere bermeidı.
Qys kelgende aldymen soǧym turaly söz bolady. Auyl tūrǧyny qorasyndaǧy malyn soisa, qaladaǧylar qyzylsyrap, bazar jaǧalaidy. Osy aida siyr, jylqy etterı säl qymbattaǧan. Statistika komitetınıŋ mälımetınşe, tauyq etı qymbat qala – Nūr-Sūltan qalasy. Jylqy etıne kelsek, elımızdıŋ barlyq öŋırınde onyŋ qūny 2000 teŋgenıŋ ainalasynda. Eŋ qymbat baǧa ötken aida Almaty, Nūr-Sūltan qalalarynda tırkelgen. Iаǧni elordada – 2225 teŋge, al Almatyda 2365 teŋgeden satylǧan. Qazır astananyŋ «Şapaǧat» kommunaldyq bazarynda 2200 teŋgeden, basqalary 2300-den berıp jatyr. Degenmen «Älem» sauda ortalyǧynda ettıŋ būl türı 2400 teŋgege deiın barady. Ondaǧy saudagerler et baǧasynyŋ qymbat bolu sebebın tek jas mal soiatyndarymen tüsındıredı.
Bızde qandai da bır önım qymbattasa, «jalaqy öskennen» nemese «zeinetaqy köbeigennen keiın» dep aityla bastaidy. Degenmen naqty qymbattau keide deldaldarǧa da bailanysty ekenın ūmytpauymyz kerek siiaqty. Özımız kündelıktı sauda oryndarynan körıp jürgenımızdei, qazır et qymbat.
Qymbattau sebebı ne?
Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ tumasy Azamat Nūrlybekov jylqynyŋ etın Abyraly auylynan tasyp jür. Sol jaqta maldy bordaqylap, Nūr-Sūltanǧa äkelıp satady. Bır kelgende ekı-üş maldyŋ etın äkeledı. Osy joly baital etın alyp kelıptı. «Bazar bolǧan soŋ ärtürlı mal bolady ǧoi. Sondyqtan baǧasy da är aluan. Men jylqynyŋ kelısın 1800 teŋgeden berıp jatyrmyn. Būl – köterme baǧa. Salmaǧyn ölşeimız de, tūtastai satamyz. Mäselen, tailar 320000-360000 teŋge bolsa, baitaldar – 400000 teŋge, tıptı 420000 teŋgege deiın şyǧyp jatady. Ūtylmaimyn deseŋız, tarazymen alǧan dūrys qoi» dedı A.Nūrlybekov. Al basqa şarualar ettı elordaǧa jetkızgenşe bıraz şyǧyn şyǧaratynyn jetkızdı. Sodan ettıŋ baǧasy ösıp otyr. Iаǧni jemnıŋ qymbattauy, zerthananyŋ anyqtamasy, alyp kelgen soŋ sauda ortalyǧy äkımşılıgınıŋ zerthanasy, odan qalsa 4-5 kelıge jeŋıldık jasau mal baǧasyna tiımsız bolyp tūrǧan körınedı. «Barlyǧy qyp-qyzyl aqşa. Al etke degen sūranys tömendemeidı. Būdan keiın et qalai qymbattamaidy?» deidı olar.
Saudagerler ne deidı?
Sauda ortalyǧyndaǧy satuşylar daladan jylqynyŋ etın bır kelısı üşın 1800-1900 teŋgege alady da, 2300-2500 teŋgeden satady.
Siyr etınıŋ kelısı 1900-2000 teŋge aralyǧynda, jylqy etı 2000-2500 teŋgege jetıp qaldy. «Et qymbat bolsa, oǧan bızdıŋ qatysymyz joq, barlyǧy deldaldarǧa bailanysty. Olar jetkızgen ettıŋ baǧasyna, ärine, üstemeaqy qosamyz» dedı et satyp tūrǧan satuşylar.
Iаǧni şarualar jaqsy ettıŋ baǧasyn tüsırmegen soŋ, saudagerler de jeŋıldık jasamaidy. Üstınen öz aqşasyn qosady da, odan tömen tüsırmeidı. Mäselen, byltyr jaqsy et 1700-1800 teŋgeden kelse, biyl baitaldyŋ etı 2000-2100 teŋgeden jetkızıledı.
Sondai-aq et qymbattauyna eksport ta äser etpei qoimasy anyq. Būl turaly Auyl şaruaşylyǧy ministrı Saparhan Omarovtyŋ sözıne üŋılsek, eksporttyŋ ışkı baǧalarǧa äserı bar, öitkenı qazır et eksporty jolǧa qoiyldy. Özbekstan siiaqty elder bızdıŋ etımızdı jappai alyp jatyr. Osyǧan bailanysty elde et baǧasy qymbattap kettı. Eger qazır auylşaruaşylyq önımderın, mysaly et pen astyqty eksporttauǧa şekteu qoisaq, onda syrtqy ötkızu naryqtarynan aiyrylyp qaluymyz mümkın ekendıgın aitty. Ol sonymen qatar deldaldardyŋ da baǧany ösıruıne yqpal ettı deidı.
Keibır agrarlyq sala mamandarynyŋ pıkırınşe, et eksportynyŋ kölemın şekteu kerek. Ettı köp tūtynatyn el retınde onyŋ basym bölıgın özımızde qaldyrǧan dūrys. Sol kezde ǧana eldegı et önımderı köbeiedı, baǧa da tūraqtalady.
Et eksportyn ūlǧaitudy oilap, körsetkış qualap ketuge bolmaidy. Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı ırı qarany, qoidy tırıdei şetelge satuǧa tyiym salǧany quantady. Bälkım, būl jaŋalyq ışkı naryqty etpen qamtuǧa, baǧany tūraqtandyruǧa säl de bolsa septıgın tigızetın şyǧar.
Jadyra MŪRATBEKOVA
