Elordalar tarihy

Qazaqtyŋ bır baitaǧy – Orynbor

1920 jyly Qazaqstannyŋ alǧaşqy astanasy qazırgı Resei Federasiiasynyŋ Orynbor oblysynyŋ aumaǧyndaǧy Orynbor qalasy boldy. Sol kezde avtonomiialy Qazaqstan astanasynyŋ uaqytşa Orynborda bolatyndyǧy barşaǧa mälım edı. Bırınşıden, patşalyq ökımettıŋ tūsynda būl qala Orynbor şekara jelısınıŋ ışkı bölıgınde ornalasqan edı. Al qazaqtardyŋ būl jaqta jürıp-tūruy şek­teulı bolatyn. Dalalyqtar tek arnaiy tölem (bilet) töleu arqyly ǧana būl qalada uaqytşa tūraqtai alatyn. Ekınşıden, Orynbor Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerınen tym alşaqta ornalasqandyqtan, saldary da säikesınşe edı. Üşınşıden, avtonomiialy Qazaqstannyŋ şekarasy başqūrttardyŋ jerı­ne öte jaqyn boluy da tılı, dını men mädenietınıŋ tamyry bır halyqtardyŋ körşı­les boluynan qauıptengen bol­­şevikterge ūnai qoimady. Sondyqtan da juyq arada asta­nanyŋ köşırıletını, demek, jaŋa Qazaqstan şekarasynyŋ özgeretını belgılı edı.
Jaŋa astana retınde «ümıtker» qalalar qatarynda Semei, Aqtöbe, Oral, Almaty, Aqmeşıt, Şymkent boldy. Tıptı bır kezderı qazaq bileuşılerınıŋ basqaruynda bolǧan jäne dästürlı tūrǧydan paiyzdyq jaǧynan qazaq tūrǧyndary basym ornalasqan Taşkent qalasy da qaras­tyryldy. Eŋ qyzyǧy, sol kezde ümıtker-qalalardyŋ arasynda Aqmola da bolǧan edı.

Syr boiyna da ordasyn tıktı

1925 jyly Qazaqstannyŋ astanasy Aqmeşıtke auystyryldy. Jaŋa astana Qazaq handyǧynyŋ būrynǧy elordalary bolǧan Syǧanaq pen Türkıstannan tym alşaqta emes edı. 1925 jyldyŋ säuırınde osynda ötken Qazaqstan Keŋesterınıŋ V sezınde Qyrǧyz AKSR atauy Qazaq AKSR bolyp özgertıldı. Alaida keiıngı oqiǧalar körsetkendei, jaŋa yŋǧaily kölık-qatynas joldary bolmaǧandyqtan, jaŋa astana el ordasy märtebesıne sonşalyqty laiyq kele qoimady.
Türksıb qūrylysynyŋ bastaluy el ordasyn Almatyǧa köşı­rudıŋ basty sebebı boldy. Būl qala arqyly qolaily kölık magistraldary ötetın. Ol jerden Ortalyq Aziianyŋ basqa respublikalaryna da şyǧuǧa mümkındık bolatyn. El ordasy zaŋdy tūrǧyda 1927 jyldyŋ 3 säuırınde köşırıldı. Al ıs jüzınde köşıru tek 1929 jyly ǧana jüzege asty. Osylaişa, Alma­ty qalasy 1997 jylǧa deiın Qa­zaqstannyŋ elordasy boldy.

Ortalyqqa nege köştık?

Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı jyldary elordasyn Almatydan Aqmolaǧa köşıru jönınde mäsele tuyndady. Būl ideiany kötergen Memleket basşysy N.Ä.Nazarbaev bolatyn. Elbasynyŋ osyndai qadamynyŋ qajettıgıne kümändanǧandardy sendıruge tura keldı. Rasynda da, respublikanyŋ ortalyǧyn jaŋa orynǧa köşıruge däiektı negız, salmaqty sebepter boldy.
Bırınşıden, būl kezde Almatynyŋ damuy üşın aumaqtyq resurs tausylǧan edı. Qala endı qaitıp qūlaş jazyp dami almaityn edı, öitkenı barlyq jaǧynan derlık taular qorşap qaldy. Megapolis 700 myŋ tūrǧynǧa dep jobalanǧan edı, al sol kezde onyŋ tūrǧyndarynyŋ sany 1 millionnan asyp ketken bolatyn. Oŋtüstık megapolistı sumen qamtu, kärızdendıru jaǧynan eleulı qiyndyqtar tuyndady. Ekınşıden, Almatynyŋ ekologiialyq ahualy da naşarlai tüstı. Būl seismikalyq qauıptı öŋır edı. Qalanyŋ jeldetıluı naşar boldy. Üşınşıden, respublikanyŋ oŋtüstık bölıgınde halyq tyǧyz­dyǧy joǧary, al soltüstık, soltüstık-şyǧys jäne ortalyq öŋırlerde öte tömen boldy. Törtınşıden, Almaty barlyǧyn jūmyspen qamti almady: jaŋa käsıporyn­dardyŋ aşyluy elektr quatynyŋ jetıspeuşı­lı­gıne, şikızat, su jäne t.b. jet­­kızudıŋ qiyndyǧyna baila­nysty şekteldı. Besınşıden, el orda­synyŋ soltüstıkke auys­tyryluy geosaiasi jaǧdailarǧa da bailanysty boldy. Elbasy N.Ä.Nazarbaev özınıŋ «Euraziia jüregınde» atty kıtabynda atap körsetkendei: «Osy äreketımen Qazaqstan Soltüstıkpen jäne Oŋtüstıkpen, Şyǧyspen jäne Batyspen teŋ qūqyqty yntymaqtastyqqa aşyqtyǧyn paş ettı». Būǧan qosa, eldıŋ ortalyǧy respublikanyŋ barlyq şekaralarynan teŋ qaşyqtyqta ornalasuy tiıs edı. Altynşydan, el ordasyn köşıru qajettıgı eldıŋ industrialdyq-innovasiialyq damuy üşın alǧa qoiylǧan mındetterge de bailanysty boldy.

Almatydan – Aqmolaǧa

Resmi deŋgeide būl bastama 1994 jyldyŋ 6 şıldesınde N.Ä.Nazarbaevtyŋ respublikanyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ sessiiasynda söilegen sözınde aityldy. Deputattar qoldap, şūǧyl türde elordany köşırudıŋ tehnikalyq-ekonomikalyq negızdemesın äzırleuge nūsqau bergen qaulyny qabyldady.
Būdan keiıngı oqiǧa bylaişa örbıdı: 1995 jyldyŋ 15 qyrküie­gınde Memleket basşysy elordany Aqmolaǧa köşıru turaly Jarlyqqa qol qoiady da, osy jyldyŋ 28 qyrküiegınde Ükımet Memlekettık mekemelerdı köşıru jönındegı komissiiany qūrady. 1997 jyldyŋ 20 qazanynda täuelsız qazaqstannyŋ ömırınde maŋyzdy tarihi oqiǧa oryn aldy: Memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen elımızdıŋ elordasy Aqmola boldy.
1997 jylǧy 8 qaraşada elordaǧa memlekettık bilıktıŋ erekşelık belgılerı – tu, eltaŋba jäne Prezident ştandarty äkelındı. Parlamenttıŋ qos palatasynyŋ bırlesken mäjılısınde N.Ä.Nazarbaev: «Bügın bız, Qazaqstan Respublikasynyŋ joǧarǧy ökımetı, 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsanynan bastap Aqmola bızdıŋ memleketımızdıŋ astanasy bolyp tabylady dep saltanatty türde mälımdeimız» dep atap körsettı.
1998 jyldyŋ altynşy mamyrynda Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ Jarlyǧy boiynşa Aqmola atauy Astana bolyp özgertıldı. 1998 jyly IýNESKO-nyŋ şeşımımen Qazaqstannyŋ jaŋa elordasyna «Beibıtşılık qalasy» joǧary atauy men medalı berıldı. Qazaqstannyŋ jaŋa elordasy – Astananyŋ halyqaralyq tanystyrylymy 1998 jyldyŋ 10 mausymynda bırqatar şet memleketterdıŋ basşylarynyŋ qatysuymen öttı.
Jaŋa 1998 jyldy respubli­kamyz jaŋa elordada qarsy aldy. Būl jaŋa, orasan zor au­qymdaǧy jäne būryn-soŋdy jan estımegen merzımde ıske asyrylǧan mega jobanyŋ bastamasy boldy. İä, Astana däl bırden bügıngıdei bola qalǧan joq. Būl Elbasynyŋ jäne jaŋa megapolistıŋ qūrylysyna baryn salǧan azamattardyŋ orasan zor, jankeştı eŋbegınıŋ arqasynda mümkın boldy.

Ziiabek QABYLDİNOV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory