Bügıngı künı Elbasynyŋ atymen Nūr-Sūltan qalasy atanǧan astana şaharynyŋ tarihy myŋjyldyqtardyŋ qoinauyna baratyny tarihşylar üşın qūpiia emes. Kezınde Bozoq qalaşyǧyna arheologiialyq qazbalar jürgızıp, elge tanytqan Kemel Aqyşev aǧamyz negızınde qala osy astananyŋ astynda qaldy, al Bozoq ǧūryptyq eskertkış deuşı edı. Men de osy pıkırge qosylamyn.
HIH ǧasyrda qazaqtyŋ ortalyq aimaǧyn, sonyŋ ışınde köne keruen jäne köş joldaryn zerttegen Iý.Şmidt özınıŋ «Ocherki kirgizskoi stepi k iugu ot Aralo-İrtyşskogo vodorazdela v Akmolinskoi oblasti» kıtabynda Esılden ötetın negızgı ötkel Qaraötkel turaly «Karautkulskii brod. Şirinoiu 35 sajen (1 sajyn-2,1336 m-J.A.), glubinoiu po spade vody 1 arşin (1 arşyn-71,12 sm), dno tverdoe» dep sipattama jasaidy (s.128). Būl sipattama – sauda keruenderı üşın eŋ basty qajettılık, sebebı bırneşe myŋ tüiemen sapar şegetın saudagerlerge tabany berık ötkel, keruendegı jük kölıgı jaiylatyn şūraily alqap kerek. Onyŋ ekeuı de Qaraötkelde bar. Qaraötkel maŋyndaǧy erte türık köşpelı jäne otyryqşy elderınıŋ tolyp jatqan qorǧan obalary men qalalyq qonystary köp bolǧan. Sonymen qatar Qaraötkel – ertede qazaq qazaq bolmai tūrǧan zamanynda Ūly dalanyŋ ırı sauda ortalyqtarynyŋ bırı bolǧan jer. Ärine, būl jerde eger salmaqty zertteu jūmystary jürgızılse keruen sarailar men egınşı, qolönerşı, saudager qauymdardyŋ otyryqşy qonystary tabylatyny sözsız. Bız tym ärıge barmai-aq HIH ǧasyrdyŋ basyndaǧy jazba derekterdı qarastyryp köreiık. Onyŋ üstıne bırtalai uaqyt būryn ölketanuşylar Esılge jaqyn maŋaidan kärız jüiesıne tän qyştan jasalǧan qūbyrdyŋ synyqtaryn tauyp alǧany da este jürgen aqparat. Al däl qazırgı künı köne astanadan Nūr-Sūltanda qandai eskertkış saqtaldy degen sūraq bolsa men eskı qalanyŋ däl ortasyndaǧy, Kenesary men Beibıtşılık köşelerınıŋ qiylysyndaǧy «Sine Temporenı» aitar edım. Nege degen saual bolatyny zaŋdy, ärine.
HIH ǧasyrdyŋ basynda Resei qazaq dalasyna sūǧyna kıre bastady, aldymen közdegenı saiasi ortalyqtarǧa, strategiialyq maŋyzdy biıkterge bekınu boldy. Osylaişa aldymen Kökşetau men Qarqaralyda, odan keiın Qaraötkelde bekınıs saluǧa daiyndyq jürdı. Osy maqsatpen qazaq jerıne ışınde ǧalym adamdary bar äsker ekspedisiialar attandy, solardyŋ bırın basqarǧan podpolkovnik Şubinnıŋ Omby oblysynyŋ bastyǧy general-leitenant de Sent-Loranǧa Aqmola syrtqy okrugın aşu turaly 1830-şy jyly raport jazǧan.
Podpolkovnik Şubin orys bekınısın aldymen Qaraötkelge salmaq boldy. Filip Nazarov siiaqty elşılerdıŋ derekterıne qarap HIH ǧasyrdyŋ basynda Qaraötkel maŋynda Qūdaimendı sūltan, keiınnen onyŋ ūly Qoŋyrqūlja sūltan siiaqty Şyŋǧys tūqymynyŋ ökılderı jailaǧanyn bılemız. Qazaqtyŋ auyzşa aitylatyn şejıre aŋyzdary būl kezeŋ turaly tamaşa mälımetterdı saqtaǧan. Ol kezde qazaq törelerınıŋ myqty äuletterı, sonyŋ ışınde Sämeke han ūrpaqtary, älı de Türkıstanmen bailanysyn üzbegen. Belgılı därejede Mäurennahr men Türkıstan-Taşkent aimaqtarynan Qaraötkel arqyly soltüstıkke ötetın sauda keruenderı de Sämeke jäne Äbılmämbet handardyŋ ūrpaqtarynyŋ baqylauynda jäne qamqorlyǧynda boluy kerek. Bızdıŋ esebımızşe, podpolkovnik Şubinnıŋ ūsynysyna qaramastan Qaraötkeldıŋ ornyna Aqmolany okrug ortalyǧyna, iaǧni būiryqqa (prikaz), qazaqtyŋ būrynǧy ūǧymymen aitsaq, duanǧa (divan) arnap taŋdaǧan Sämeke hannyŋ tūqymy – Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūly. Negızgı sebep qazaqtyŋ Saryarqa aimaǧyna şeŋgelın sala bastaǧan orystardy meridianaldyq saudaǧa aralastyrmau, Qaraötkelden tüsetın paidaǧa ortaqtastyrmau boluy tiıs.
Bıraq ekı jyl ötpei-aq Reseilık komandirler duan ortalyǧyn Aqmoladan Qaraötkelge köşırdı, bıraq ol turaly äŋgıme keiınırek. Astana tarihyn bılemız deitın zertteuşılerdıŋ köpşılıgı osy köşu-qonulardy dūrys aiyra almaidy. Qaraötkelde duan ortalyǧyna arnap üiler salyna bastady, duan hatşysy Chirikovtyŋ aǧaş üiı de sol 1834 jyly salyndy. 1835 jyly okrugtık duanda tılmaş bolyp qyzmet ısteitın kniaz A.Chanyşev özıne üi salyp aldy. Özge de qyzmetkerlerdıŋ ışınde aǧaştan qiyp üi sala bastau osy kezeŋde bastalady. Üi saluǧa qajettı qūrylysqa jaramdy aǧaşty üi salamyn degen aqmolalyqtar Köşekten tasyp otyrdy. Barlyǧyna bırdei aǧaş üi salu mümkın bolmaǧandyqtan, alǧaşqy qonystanuşylardyŋ köpşılıgı jer üilerde tūrdy. Äskerler mekendegen kazarma da bırşama uaqyt jer üi siiaqty jartylai jerden qazyp salynǧan ūzyn baraqta ornalasty. Resei otarşyldyq jüiesı qai jerde bolmasyn abaqtyny (gauptvahta) bırınşı salatyny belgılı derek. Qaraötkelde de alǧaşqy üş bölmelı abaqty 1835 jyly, iaǧni qalanyŋ alǧaşqy qūrylystarymen bırge köterıldı. Maŋaidaǧy qazaqtyŋ özı orys bilıgımen osy abaqtydan bastap tanysty dep aituǧa da bolady.
1840-şy jyldary Batys Sıbır general-gubernatorlyǧynyŋ äkımşılıgı Aqmolanyŋ halqyn öz jaqtastary esebınen köbeitu maqsatynda 2-şı Sıbır liniialyq batalony soldattaryn osynda jıberdı. Soldat otbasylary bekınısten batysqa qarai qonystanyp, keiın ol qonys «Soldatskaia slobodka» atanyp kettı. Kazachia slabodka qazırgı «Samal» möltek audany jaq, keiın kele qalanyŋ öz ışıne qosyldy. 1846 jyly «Sıbır kazak-orys äskerı turaly» jaŋa erejenıŋ qabyldanuyna bailanysty otarşyldyq äkımşılık kazak-orys otbasylaryn küştep qonys audaruǧa mümkındık aldy. Osylaişa Gorkaia liniiadan (Soltüstık Qazaqstan öŋırındegı tūzdy kölder) kazak-orystyŋ 100-den asa otbasysy Aqmolaǧa keldı. Bekınıs ışındegı jer şamaly bolǧandyqtan jaŋa qonystanuşylar bekınıstıŋ maŋynan, Esıldı boilai oryn aldy. 1847 jyly bız derekterden «Soldat slobodkasymen» qatar «Kazachia stanisa» degendı köretınımız osy sebeptı.
Aqmola bekınısınde «Soldat slobodkasymen» bırge ırgesı köterıle bastaǧan slabodkanyŋ bırı – «Tatar slobodkasy». Onyŋ bastauynda 1838 jyly Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūlynyŋ bastamasymen bekınıstıŋ qas betıne jaqyn, qazırgı İmanov köşesıne qarai salynǧan ekı qabatty meşıt üiı tūr. İmanov köşesı patşa zamanynda Meşıt köşesı atalatyn sebebı osy alǧaşqy meşıttıŋ salynuyna bailanysty. Osy köşeden şyǧysqa jäne soltüstıkke qarai salynǧan qazaq jäne tatar üilerınıŋ negızınde keiın qala paida boldy. Aqmolanyŋ alǧaşqy aǧa sūltany dın ısın jürgızuge arnaiy Burabai degen molda şaqyrady. Būl kezeŋ qazaqtyŋ bükıl dalalyq öŋırınde aǧa sūltandardyŋ bastamasymen meşıt qūrylystarynyŋ jüre bastaǧany belgılı.
Osy qūrylystardyŋ barlyǧy da erte zamannan berı osy jerde tūrǧan eskı üi-jailardyŋ ornyna köterıldı. Sebebı nede? Sebebı Esılden ötken keruender erteden-aq özderınıŋ köşterın qazırgı Kenesary köşesı boiynda doǧaryp, saudasyn jasai bastaityn. Jaǧdaiy bar saudagerlerdıŋ ortasynan qarjy jinap salǧan Keruen saraiy bır jaǧynan qonaq üi, ekınşı jaǧynan sauda orny, üşınşı jaǧynan qoima qyzmetın atqardy. Qaraötkeldıŋ alǧaşqy köşesı Resei patşalyǧy zamanynda Ülken Bazar köşesı atandy. Patşa ükımetı qūlaǧan soŋ 1922 jyly Ülken Bazar köşesın Qaraötkeldıŋ ziialy qauymy Kenesary-Nauryzbai köşesı dep ataǧanyn bız būryn jazdyq, bıraq Keŋes ökımetı küşıne kırgen soŋ bolşevikter ol köşenı Kenesarydan tartyp alyp, Karl Markske berdı. Qazaqstan täuelsızdıgın alyp, astana Qaraötkelge kelgen soŋ būl köşenıŋ baǧy janyp, Kenesary öz atauyn qaitaryp aldy. Qarap otyrsaŋyz, tarih degen ǧajap bır qūbylys, şyr ainalǧan zamana köşı Arhimedtıŋ spiralı siiaqty, däl ornyna kelmegenımen qaitalap özınıŋ ızın şiyrlap otyrady.
Qaraötkel tarihynda özındık tarihy bar ekınşı köşe – Kışı Bazar alaŋy. Būl alaŋ Ülken Bazar köşesıne qanattas alaŋ desek te bolady. Qazırgı künı de bır jaǧynan Beibıtşılık köşesı kesıp ötetın öte ädemı alaŋdardyŋ bırı osy – Kışı Bazar. Eger qūrylys esebımen aitsaq, Kongress-holdan bastap eskı Parlament üiıne, qazır Qazaqstannyŋ memlekettık basqaru akademiiasy, sport jäne turizm agenttıgı t.b. ornalasqan ǧimaratqa deiıngı jer. Keŋes ökımetı jeŋgennen keiın Kışı Bazar alaŋyn Lunacharskii atyna berıp, sol jerden bastalatyn köşenı «Proletarskaia», keiın bır uaqyt «Mir» dep atady, qazırgı uaqytta būl köşe «Beibıtşılık» köşesı dep atalady. Astananyŋ ülken köşelerınıŋ bırı osy – Beibıtşılık.
1890 jyly Qaraötkeldıŋ tura ortasyndaǧy zamannan zaman ötıp, äbden tozyǧy jetken Keruen sarai qazyna qarjysyna qaita jöndeldı de, orysşa «Gostinyi dvor» atala bastady. Bır qabatty ekı qūralǧan sauda ǧimaraty äp- ädemı bolyp qalaǧa körık berıp tūrdy. Eger salystyra qarasaq, elge äserı qazırgı «Han şatyry» siiaqty bolsa kerek. Keruen saraida 72 ırı düken jäne 10 ūsaq sauda lavkalary aşyldy, būl kezde qala saudasynyŋ ışkı ainalymy 1,5 million rublge jetken edı. Keruen saraidyŋ aldynda attar men tüielerdı bailaityn kerme ornatyldy. Şoiyn baǧanalarǧa süiengen künqaǧarlar, kirillisa men arab jazuymen jazylǧan düken ataulary, jarnamalar Keruen saraidyŋ kıreberısıne körık berıp tūrdy. Keruen sarai aldyndaǧy jarnamalardyŋ ışınde Qosşyǧūlov aty erekşe közge şalynady, sebebı osy qūrylysty jöndeudıŋ de inisiatory qazaqtyŋ ışınen şyqqan osy käsıpker äulet edı.
Keiın orys bolşevikterı bilıkke keldı, Qosşyǧūlov siiaqty qazaq käsıpkerlerınen bır adam da qalmady. Sonymen Keruen saraidyŋ tarihy da ūmytyla bastady. Keŋes zamanynda būl ǧimarat SUM ataldy, qazır täuelsızdık kezeŋınde «Sine Tempore» dep atalady.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymdarynyŋ
doktory, professor
