2005 jyldan bastap elımızge 250 mlrd AQŞ dollary kölemınde tıkelei şeteldık investisiia tartylǧan. Sonyŋ ışınde 12 jylda soltüstıktegı körşımız – Resei Federasiiasynan tartylǧan tıkelei investisiialardyŋ kölemı 11,7 mlrd AQŞ dollaryn qūraǧan. Şeteldık investisiia, negızınen, Niderlandy (7,7 mlrd dollar), AQŞ (3,4 mlrd dollar), Şveisariia (2,6 mlrd dollar), Fransiia (1,1 mlrd dollar), Qytai (960,9 mln dollar) jäne t.b. elderden tartyldy. Demek, ūlttyq ekonomikamyzǧa şetelden qarajat qūiylyp jatyr. Alaida būl kımnıŋ jūmysynyŋ nätijesı? Eldestıretın elşılerdıŋ būl ıske qosqan ülesı qandai? Jalpy, şetelderdegı elşılerımız qanşa investor tartty? Olardyŋ jūmysyna qandai da bır reiting jasala ma? Osyndai saualdarǧa jauap ızdep, özımızşe taldau jasadyq.
Elşıler sondane ıstep jür?
Qazır şetelderde Qazaqstannyŋ 94 diplomatiialyq ökıldıkterı bar. Sonyŋ ışınde 59-y – elşılıkter. Olarda kem degende 10-12 adam jūmys ısteidı. Al sol 59 elşı nemen ainalysady? Ärine, Resei, Qytai, AQŞ siiaqty alpauyt elderdegı elşılerdıŋ jūmysy qauyrt. Alaida şaǧyn memleketterdegı elşılerımız ne ıstep jür? Şynyn aitsaq, ony köpşılık bılmeidı. Sodan şyǧar diplomattarymyzdyŋ jiı-jiı şu şyǧaryp jüretını. Bız būl turaly gazetımızdıŋ ötken sandarynyŋ bırınde jazǧanbyz (qaraŋyz: «Diplomattarymyz nege janjalǧa ılıge beredı?», 30 qazan, 2018 jyl).
Elşıler, eŋ aldymen, ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyqty nyǧaituǧa, barys-kelıstı şiratuǧa jūmys ısteidı. Sondai-aq olar halqymyzdyŋ mädenietı, önerı, salt-dästürlerı, ädep-ǧūryptaryn şeteldıkterge nasihattauǧa mındettı. Turasyn aitsaq, bızdıŋ köptegen diplomattarymyz poliglot bolǧanymen, öz ana tılın bılmeidı. Būl mäselenı qazaq tıldı BAQ-tar būryn da kötergen. Kezınde Syrtqy ıster ministrı qyzmetın atqarǧan Erlan Ydyrysovqa syn da aitylǧan. Bıraq odan qandai da bır nätije şyqqan joq. Būl – basqa äŋgımenıŋ özegı. Qoş delık.
Elbasysynynan qorytyndy şyqty ma?
Soŋǧy üş-tört jyldyŋ kölemınde bızdıŋ elşıler men diplomattarǧa qatysty köp syn aitylyp jür. Säl şegınıs jasasaq, osydan üş jyl būryn Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev şetelden investisiia tartudyŋ ornyna bos sendelıp jüretın keibır diplomattardy qataŋ synǧa alǧany esımızde. «Elşılerımız ne ıstep jürgenderın özderı de bılmeidı. Özınıŋ jūmysyn jetık bılmeitın adam ekonomikany qaidan bılsın?! Sondyqtan olardyŋ jūmysynyŋ baǧytyn özgertuımız kerek. Şyny kerek, bızdıŋ elşılerdıŋ sapasy syn kötermeidı. «Jaiylyp» ketken elşılıkter köp. Bız Qazaqstannyŋ müddesı bar jerde ǧana öz ökılderımızdı ūstauymyz kerek» dep batyryp aitty Elbasy.
Sol oqiǧadan bır jyl ötkennen keiın Syrtqy ıster ministrlıgı men şeteldegı mekemelerge elge investisiia tartu mındetı qoiyldy. Alaida ol mındettıŋ qanşalyqty sapaly oryndalǧanyn eşkım bılmeidı. Sebebı aşyq aqparat joq. Aqordada ötken alqaly jiyndardyŋ bırınde Elbasy Qazaqstanǧa şetelden investisiia tartudy jandandyru kerektıgın taǧy eskerttı. «Şetelderge barǧanymyzda ırı-ırı käsıpkerlermen kezdesemız. Olar elge qyzyǧuşylyq tanytady. Tıptı qandai nysandarmen jūmys ısteu turaly da ūsynystaryn jetkızedı. Būl – keremet mümkındıkter. Älemde qarajat köp, tek ony tauyp, elge äkeludı üirenuımız kerek. Ükımettıŋ, qūzyrettı mamandardyŋ negızgı jūmysy osy boluy tiıs» dep qadap aitty Nūrsūltan Nazarbaev.
Osy oraida «Elşılerdıŋ investisiia tartuǧa qandai ülesı bar?» degen saualǧa jauap almaq bolyp qūzyrly ministrlıktıŋ baspasöz qyzmetınıŋ jetekşısı Aibek Smadiiarovqa bırneşe märte telefon şaldyq. Bıraq ol telefon tūtqasyn kötermedı. Ministrlıktıŋ resmi saitynan da mardymdy aqparat ala almadyq. Iаǧni qai elşınıŋ qanşa investisiia tartqany da beimälım.
Qazır pragmatizm zamany. Olai bolsa bızdıŋ elşıler men diplomattarǧa jüktelıp otyrǧan mındet öte oryndy. Öitkenı 94 elşılık pen diplomatiialyq ökıldıkter degenımız – ülken äskermen teŋ küş. Bıraq barlyq elşılerdıŋ mūndai ıske qabıletı bar ma? Mäsele sonda. Qazır älemdık täjıribege jügınsek, AQŞ, Ūlybritaniia, Fransiia, Türkiia siiaqty elderdıŋ özı şetelden investisiia tartuǧa küllı küş-quatyn jūmyldyryp otyr. Köptegen elderde Syrtqy ıster ministrlıgı men investisiia tartu jönındegı mamandandyrylǧan agenttıkter bırlesıp jūmys ısteidı. Şeteldık elşıler köbınese atalǧan agenttıktıŋ qyzmetın atqaryp, öz elıne qarajat tartuǧa janyn salyp eŋbek etedı. Olar qandai da bır elge elşı bolyp barardan būryn jergılıktı ülken-kışı kompaniialardyŋ investisiialyq äleuetın, şetel naryqtaryna şyǧu mümkındıkterın tereŋ zertteidı.
Al bızde osyndai agenttıkter bar ma? Ärine, bar. Ol – «Kaznex Invest» eksport jäne investisiialar boiynşa ūlttyq agenttıgı. Bıraq onyŋ jūmysy da köŋıl könşıtpeidı. Sebebı Qazaqstanǧa keletın şeteldık investisiialardyŋ barlyǧy Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ärtürlı elder basşylarymen jeke kezdesulerınen keiın jüzege asyrylady.
«Diplomatiialyq qyzmetke kım körıngen baryp jür»
Belgılı zaŋger Marat Başimov şetelderdegı elşılıkterde qyruar adam ūstaudyŋ qajet emestıgın aitady. «Elşıler men elşılık qyzmetkerlerınıŋ sanyn qysqartu kerektıgın Prezident dūrys aitty. Jūmys ıstemei bos otyratyn elşılık qyzmetkerlerınıŋ keregı ne? Biudjet şyǧyndaryn azaitamyz desek, qajetsız diplomatiialyq missiialarymyzdy qysqartqan abzal» deidı ol. Sarapşynyŋ paiymdauynşa, käsıbi emes mamandardyŋ jinaqtalu mäselesı jyldar boiy eleusız qalyp keldı. «Öz basym diplomatiialyq qyzmetke kım körıngennıŋ baryp jürgenıne taŋǧalamyn. Mysaly, SIM-de departament basşysy bolyp jürgen täjıribelı jıgıtter şeteldık dipmissiianyŋ jetekşılıgıne bara almaidy. Ol jaqta eşkım tanymaityn adamdar qyzmet etedı. Aşyqtyqtyŋ, ädıldıktıŋ joqtyǧynan elşılıkter tiımdı jūmys ıstemeidı. Diplomattardy şetelge jai otyruǧa, uaqyt ötkızuge jıbergen joqpyz ǧoi» dep tüsındıredı mäselenı M.Başimov.
Ol älem özgergen saiyn är memleket diplomattaryna qataŋ talaptar qoiu qajet dep sanaidy. «Bızdıŋ diplomattarymyz Resei, Ukraina elşılıkterındegı ärıptesterınen ülgı aluy tiıs. Ukrainanyŋ kışkentai ǧana elşılıgınıŋ qyzmetkerlerı qyruar ıs tyndyrǧanyn körıp jürmız. Elşılıkterge käsıbi mamandar men otanşyl azamattardy tartu kerek» deidı sarapşy.
Şetelderden ne üirenu kerek?
Şyndyǧyna kelsek, bızdıŋ diplomattar şeteldık investorlardy tabu men elge äkeludıŋ naqty ädıstemesın bılmeidı. Bälkım, keibıreulerı oǧan basyn qatyrmaityn da şyǧar. Būl salaǧa qataŋ baqylau qajet. Ötken jyly Özbekstan prezidentı Şavkat Mirzieev şetelderde jaibaraqat jürgen özbek elşılerın qatty synady. Ol jūmys ıstegısı kelmeitın diplomattardy elge qaitaryp, elşılıkterdıŋ barlyǧyn jauyp tastaimyn dep qorqytty. Ärine, mūndai mälımdemenıŋ jūmys ıstemeitın diplomattardy töbesınen jai tüskendei qylǧany ras. Özbekstan prezidentı är elşıge apta saiyn kem degende 10 turistı özbek elıne jıberudı mındettedı. Būl mındettıŋ qalai oryndalatynyn Syrtqy ıster ministrıne tapsyrdy. Mūndai tapsyrmadan keiın özbek diplomattarynyŋ «ūiqysynan oianǧany» aidan anyq närse.
Bız şetelderdıŋ täjıribesın ülgı etuge qūmarmyz ǧoi. Mäselen, Ukrainada «Şetelderdegı ukrain elşılerınıŋ ondyǧy» degen reiting bar. Är jyldyŋ soŋynda osy reiting arqyly elşılerdıŋ jūmysyna ädıl baǧa berıledı. Mūndai reiting ukraindyq jäne şeteldık sarapşy-mamandarǧa sūrau salu nätijesınde jasalady. Ukraindardan üirenetın ürdıstıŋ bırı – elşılerdıŋ eŋbekaqysyn aşyq jariialau. Syrtqy ıster ministrlıgı ukrain diplomattarynyŋ jalaqysy turaly resmi aqparatty BAQ-tardan jasyrmaidy. Ötken jyly «112.ua» saitynda jurnalist Iýrii Godovannyŋ «Ukraina öz elşılerıne qandai jalaqy töleidı?» degen ülken zertteu maqalasy jaryq kördı. Ärıptesımız būl maqalada memleket öz diplomattaryna tūratyn el azamattarynyŋ tabysynan köp tömen eŋbekaqy töleitının mäsele etıp köterıptı. Ukrainanyŋ Syrtqy ıster ministrı Pavel Klimkinnıŋ jalaqysy 54 myŋ 928,19 gr-ny qūraidy. Al şetelderdegı ukrain elşılerı men diplomattary 14-17 myŋ gr kölemınde jalaqy alatyn körınedı. Mūndai aşyq, jariia saiasat bızge de kerek.
