Eŋ auyr dert – sana dertı

Jazuşy-dramaturg, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Joltai Jūmatty «Ūlt ūpaiy» mınberıne şaqyryp, qazırgı qoǧamda qalyp­tasqan mäselelerge jazuşynyŋ közımen qarap kördık.

ZAMAN AǦYNYNA ILESU – MINDET

– Öz qatarlastaryŋyz­dan äleumettık jelıdegı belsendılıgıŋızben erekşelenıp jürsız. Köbınese «söz myrzamen» syrlasyp, qoǧamnyŋ özektı mäselelerın qozǧaisyz. Būl sözdıŋ qadırın tüsınbeitın ūrpaqtan tüŋılu me, älde ışkı syr-şerdı syrt­qa şyǧarudyŋ joly ma?

– 2016 jyldyŋ küz aiynda jelıge tırkelıp, öz oiymdy ortaǧa sala bastadym. Bıraq oidyŋ bärı ötımdı, jazbanyŋ bärı oqylymdy bola bermeidı. Sosyn ärı qysqa, ärı nūsqa bolatyn oibaiannyŋ jaŋaşa jetkızu formasyn oilap tap­qym keldı. «Söz myrzamen syrlasu» sondai ışkı tüisıktıŋ jemısı! Mūndaǧy qysqa qaiyrmany oqyǧan oqyrman özıne keregın alady, kereksız dese, öz erkı özınde…

Jaqynda toptap baiqasam, tolyq bır jinaqqa jeterlık eŋbek bolypty, «sony jeke kıtap etseŋız eken» dep ötınış aituşylar köp, onyŋ da sätı keler (külıp).

– Jelıde dosyŋyz Meirambek Tölepbergenmen hat almasyp, türlı taqyrypty qozǧap, Şerhan Mūrtaza men Kamal Smaiylov salǧan ızdı jalǧastyryp, jaŋǧyrtyp jürsızder. Bügıngı qoǧamdaǧy eŋ özektı mäsele ne? Jalpy Täuelsızdık alǧaly ūtqan tūsymyz, ūtylǧan jerımız qandai? Arajıgın ajyratyp, tarqatyp berseŋız.

– Qatarlas, zamandas, qanattas azamattardyŋ bır-bırımen hat arqyly oi bölısuı men ıştegı būǧyp jatqan syrdy kezekpe-kezek baian etuı – älemdık praktikada bar ürdıs. Aryǧa barmai-aq, künı keşegı Şerhan men Kamal aǧalardyŋ bır-bırıne jazǧan hat-jauaptary ülgı.

Al Meirambek Tölepbergen dosym ekeumız bır-bırımızge hat jazysa bastaǧanda «jeke basty därıptep», özımızdı özımız äigıleu turaly oilaǧan da joqpyz. Onyŋ da, menıŋ de azdy-köptı jazǧan, kıtap bolyp şyqqan, kezınde baǧasyn alǧan ädebi-tarihi eŋbekterımız bar. Bır äŋgıme üstınde ekeumızdı de talaidan tolǧandyryp jürgen qoǧamdyq mäseleler kökeide keptelıp qalǧanyn baiqadyq ta, qolǧa qalam aldyq. Ekeu­ara jazysqan hattar sany osy kezde otyzǧa jaqyndap qaldy-au. Ärbıreuınde qazırgı qazaq qoǧamyndaǧy äbden pısıp, tolǧaǧy jetken, aitpasqa bolmaityn, özınşe maŋyzdy, kesek-kesek mäseleler qozǧalady. Ökınışke qarai, hattarymyz tek äleujelıde jariialanyp keledı. Eşbır qazaq basylymy olardy jariialaiyq dep ūsynys jasamady. Qalamaqy sūraidy dep qaşqaqtady ma, basqa sebebı bar ma, kım bılsın?

RUHANİ BAILANYS ARTA BEREDI

– Endı özıŋızdıŋ şyǧarmaşylyq şeberhanaŋyzǧa üŋılsek. Soŋǧy jyldary eŋbekterıŋız türık, başqūrt, orys jäne taǧy basqa tılge audarylyp, kıtaptaryŋyz taraluda. Osy jönınde toqtalsaŋyz.

– Körkem şyǧarma qai jaǧynan alyp baǧamdap qarasaŋ da, şekteuge könbeitın, şekarany bılmeitın, jer jüzındegı barşa adamzatqa ortaq ruhani qazyna ǧoi. Älbette, jaqsy jazylǧan, jūmyrbastyǧa aitary bar, oiyŋa oi qosa alatyn, qūndy, körkem tuyndy jaiynda aityp otyrmyn.

Sosyn da bız, bızdıŋ tolqyn, ötken ǧasyrda da, osy ǧasyrda da älemdık klassikany ızdep oqyp, tamsana dämın tatyp, qiialymyzǧa neşe türlı tosyn oilardy qonaqtatyp, jan älemımızdı baiyttyq. Mysaly, men özım körkem ädebiet jaiynda kelelı äŋgıme qozǧala qalsa, ony Balzaksyz, Hemingueisız, Djek Londonsyz, Akutagavasyz, Kafkasyz, Tolstoisyz, Dostoevskiisız, Turgenevsız, Äuezovsız, Aitmatovsyz elestete almaimyn.

Älbette, elımız öz täuelsızdıgın alǧan soŋǧy otyz jyldan astam uaqyt aralyǧynda bız alys şetel tūrmaq, jaqyn jatqan qandas tuystarymyz – türık, äzerbaijan, özbek, qyrǧyz, türkmen, qaraqalpaq elınıŋ zamandas aqyn-jazuşylarynyŋ esımın emıs-emıs estıgenımız bolmasa, jazyp bıtırgen jaŋa tuyndylarymen oqyp-tanysu tūrmaq, ne jazǧanyn bıle bermeimız. Bılgımız kelse de, qaidan jäne qalai oqi alamyz? Kıtaptar bızge jetpeidı, merzımdık basylymdardyŋ kesek-kesek şyǧarmany basuǧa mümkındıgı joq. Äleumettık jelıdegı roman-povester jariialana ma? Mıne, osyndai sebep saldarynan aryny qoiyp, qany men tılı jaqyn, jaǧalai jatqan tuystas elder arasyndaǧy ädebi-mädeni bailanystyŋ kürt üzılgenın baiqaisyz.

Endı sūraǧyŋa tıkelei jauap bereiın. Menıŋ soŋǧy 10 jyl kölemınde «Aşy da tättı ömır» degen jalpy ataumen jazylǧan bırneşe romanym bar, sonyŋ ışınen ekı qysqa romanym – «Oligarh jäne olimp» pen «İnteradam» orys tılıne audarylyp, 2020 jyly Mäskeudıŋ «Hudojestvennaia literatura» baspasynda basyldy. Būl kezde älem kovidtıŋ qūrsauynda-tūǧyn. Osy sebeptı kıtaptyŋ tanystyrylymyn ötkızu mümkındıgı bolmady. Arada bır jyl ötkende başqūrt halyq jazuşysy Fliur ­Ǧalymov (şyǧarmamdy orys tılıne audarǧan) habarlasyp, «senıŋ ekı romanyŋdy türık tılıne audaratyn tärjımaşy tabyldy, özı türık azamaty, Ufada tūrady, aty-jönı – Özjan Perska. Qarsy emessıŋ be?» dep sūrady. Qalai qarsy bolaiyn, kelısım berdım. Özjan ekı qysqa romandy jyldam audaryp, ony Türkiianyŋ «Bengiu» baspasyna (basşysy – Iаkub Ömıroǧly) joldadyq. Kıtaptyŋ türıkşe basylyp şyǧuyna Türkiiadaǧy qazaq elşılıgı qoldau körsettı. Söitıp, 2021 jyly joǧaryda atalǧan ekı romannyŋ basy bırıktırılıp, jeke kıtap bolyp şyqty. Al 2022 jyly menıŋ bır top şaǧyn äŋgımelerım men Äbu Nasyr äl-Farabi turaly drama-dilogiiam «Mahabbat pen öşpendılık kıtaby» degen atpen taǧy da sol «Bengiu» baspasynda basyldy. Būl joly kıtap bolyp şyǧuyna TÜRKSOI tıkelei qol ūşyn berdı. Kıtap şyqqan soŋ, jyl basynda halyqaralyq ūiymnyŋ ştab-päterınde kıtaptyŋ tanystyrylymy ötkızıldı. Is-şarany bas hatşy Sūltan Raev söz söilep aşyp, jaŋa kıtap tanystyrdy. Endı taiau­da ǧana Başqūrtstannyŋ bas şahary – Ufaǧa baryp qaitqan jaǧdaiymyz bar. Būl elde «Baqidan kelgen kelınşek» pen «Jatplanetalyq jıgıt» (Bastard) atty ekı qysqa romanymyz başqūrtşa (tärjımalaǧan başqūrt qalamgerı Fakil Mūrzakaev) audarylyp, kıtap bolyp şyqqan-dy. Ufadaǧy Mäjit Ǧafuri atyndaǧy mädeniet-­ädebiet muzei-üiınde kıtaptyŋ tanystyrylymy öttı.

Būl kezdesulerde özımız turaly ǧana emes, qazırgı qazaq qalamgerlerınıŋ ozyq tuyndylary jaiynan mol maǧlūmat beruge tyrystyq. Mysaly, bızdıŋ «Roman&Drama» ädebi jurnalynyŋ betterınde aldaǧy uaqytta da başqūrt qalamgerlerınıŋ ozyq tuyndylaryna keŋınen oryn berıletının jetkızgende, osy pıkırımızdı qoldap, «Vatandaş» jäne «Aq Edıl» ädebi jurnalynyŋ bas redaktorlary qazaq qalamgerınıŋ üzdık jaŋa tuyndylaryn jariialauǧa niet bıldırıp, ruhani-mädeni bailanysty arttyruǧa müddelık tanytty. Osyndai bailanys arqyly bızdıŋ ūlt ädebietınıŋ qazırgı deŋgeiı men tynys-tırşılıgı jaiynan körşılerımız keŋırek bıle tüspei me? Būl ülken ruhani olja emes pe?

– Dramaturgiia – kürdelı sala. Jazuşylyqtyŋ osy baǧytynda öndırıp qalam terbep jürsız. Sızdıŋ soŋǧy dramaturgiialyq eŋbegıŋızdıŋ bırı – Abai men Bırjan sal arasyndaǧy ruhani bailanys turaly örbidı. Osy şyǧarmanyŋ ideiasyn, män-jaiyn tereŋ taldap berseŋız.

– Sözsız, dramaturgiia – öte qiyn jäne kürdelı janr. Sodan bolar, qazaq  topyra­ǧynda sausaqpen sanarlyq qana dramaturg bar, onyŋ ışınde önımdı ärı sapaly jazyp, teatr sahnasynda qoiylymdary üzdıksız jürıp jatqany mülde az. Menı körer­men qai topqa jatqyzatynyn aita almaimyn, alaida soŋǧy 20-25 jylda otyzdan astam dramalyq tuyndy jazyppyz, onyŋ jartysyna juyǧy res­publikanyŋ ärtürlı drama teatrynda sahnalanypty jäne osy künge deiın jürıp jatyr.

Bırjan sal men hakım Abai turaly jazǧan pesam jaiynda sūrap qaldyŋ, ol jaiynan toqtala keteiın. Şynymdy aitsam, Bırjan sal ūrpaqtarynyŋ ötınışıne orai qaǧazǧa tüstı. Jalpy, Bırjan sal turaly da, hakım Abai jaiyn­da da qazaq qalamgerlerı az jazǧan joq, jetkılıktı deŋgeide dese de bolady. Bıraq, qai taqyryptyŋ da būryn jete köŋıl audarylmaǧan, oqyrman-körermenge tosyn jaŋalyq bolatyn tūsy bolady, sony döp basa bılseŋ, ol qaitadan qūlpyryp şyǧa keledı.

«Bırjan edım…» tarihi pesasyn jazuǧa ekı jaǧdai sebep boldy. Bırınşısı, tarihta aǧa Bırjan men jas Abaidyŋ kezdeskenı jaiynda derek bar. Tıptı būl kezdesuge ūsynysty Abai jasaidy. Aqyn sol uaqytta Bırjan aǧasy jaiynda molynan habardar edı, änderıne ǧaşyq, ünın estuge asyq. Asa syily qonaǧy etuge yqylasy auǧan kez. Tıptı Bırjanǧa arnaiy habarşy jıberıp, asyǧa kütıp otyrǧanyn aŋǧartady. Habar Bırjanǧa jetedı. Tap sol uaqytta, bır derek boiynşa, sal Bırjan Jetısu jerıne, aqyn Saramen jolyǧuǧa daiyndalyp jatsa kerek. Sonda da uaqyt tauyp, Abaidai jas talanttyŋ ötınışın qaitarmai, at basyn solai būryp, auylyna soǧady jäne bır kün emes, bırneşe kün qonaq bolyp, jastanyp jatyp äŋgıme-düken qūrǧan desedı. Jas Abaidyŋ öleŋge ǧana emes, äuezdı änge degen qūştar sezımınıŋ tūtanar tūsy osy kez bolar, sırä! Öit­kenı osy uaqyt şamasynda: «Qūlaqtan kırıp, boidy alar, Äsem än men tättı küi…» dep bastalatyn öleŋın jazypty. Pesada Bırjan sal men aqyn Abaidyŋ kezdesu sätın keŋırek körsetuge tyrystyq. Abaidyŋ «endı sızdei änşı qazaqta tuar ma?» degen saualyna orai, Bırjannyŋ «mendei änşı tuar-au, bıraq sendei tüisıgı tereŋ, parasaty mol tyŋdauşy tuar ma?» deitın atyşuly jauaptasuyn ädebi ädıspen qūbylttyq. Ekı öner tarlanynyŋ eŋselı obrazy men elge ülgı bolar biık tūlǧasyn jaŋa qyrynan somdauǧa tyrystyq.

Qysqasy, «Bırjan edım…» tarihi dramasynda būryn-soŋdy aityla qoimaǧan jaŋa oilar men tartymdy körınısterdı qamtuǧa tyrystyq.

NE JAZSAŊ DA, JAS KEZIŊDE ŪMTYL!

– Qazır qandai tuyndy jazyp jatyrsyz? Onyŋ jaŋalyǧy men ideiasy nede?

– Künbe-kün nemese apta aralatpastan otyra qalyp, jaŋa tuyndy jaza beretındei qany qainap tūrǧan jas emespız ǧoi, alpys jastyŋ ortasynan auyp, jetpıske qarai aiaŋdap baramyz. Uaqyt bırte-bırte alqynǧan köŋılıŋdı tejep, aptyǧyŋdy azaityp, bärın de bıldırmei ūrlai bastaidy. Jas kelgen saiyn, boidaǧy quat kemıp, erıksız şarşau degen bır jük alqymdaitynyn sezınesıŋ. Osy rette men artymyzdan ergen jas talanttarǧa mynany ait­qym keledı. Ne jazsaŋ da, nenı jazǧyŋ kelse de, jas kezıŋde ūmtylyp qal!

20 jyl būryn «Sana dertı» degen tarihi drama (Näzır Töreqūlūly turaly) jazyp, ony marqūm Raiymbek Seitmet aǧam Türkıstan teatrynda sahnalaǧany bar-dy. Qazır oqyp qarasam, sanadaǧy syr­qat degen ūǧymǧa tym atüstı qarappyn. Sözıŋdı tyŋdaǧan bolyp, bıraq tük tüsınbeitın, öz betınşe tereŋ oilai almaityn adamdar aramyzda jür. Olarmen qandai qoǧam qūruǧa bolady? Adamzat qoǧamynyŋ tübıne bır jetse, osy sana syrqaty jete me degen qauıp küşeiıp barady mende. Ol közge körınbeidı, körgıŋ kelse de, baiqauyŋ öte qiyn. Syrty bütın, ışı tütın adamdar. Qazırgı adamdardyŋ sanasyn, sanalyq deŋgeiın tüsınu qandai qiyn bolyp kettı, ä?! Osy jan syzdatar kermek taqyrypty özek etıp, bır körkem şyǧarma jazsam dep josparlaǧaly qaşan! Alla quat berse, köre jatarmyz…

– Soŋǧy sūraq, keide jazu­şylardyŋ ǧūmyryn kezeŋ-kezeŋge bölıp, qaras­tyryp jatatyny bar. Sız qalamgerlık jolyŋyzǧa köz tastap, keşegı men bügınnıŋ arasyn saralaǧanda qandai kezeŋderden öttıŋız? Osy jönınde oilanasyz ba?

– Jazuşynyŋ ötken ömır jolyn kezeŋ-kezeŋge böluge bolar, alaida şyǧar­ma­şylyǧyn kezeŋge bölıp-­ba­ǧyndyru qalai bolady eken, ä? Qalamger qandai qoǧamda, qandai ortada össe de, ol özınıŋ jaqsy ma, jaman ba, äiteuır, būrq-būrq qainaǧan qyzuly oilarymen ǧūmyr keşedı,
jan älemındegı tüsınıksız tylsymmen taitalasyp tırşılık etedı. Ne jazsa da, nenı aitqysy kelse de, qandai taqyrypty alsa da, keiıpkerı ülken-kışı bolsa da – öz qiial älemınde qalyqtauǧa tyrysady, adamzat qoǧamyna biıkten qarauǧa ūmtylady, solaişa, ony özı de baiqamai qalar, jalpy adamzattyq oi qozǧap otyrǧanyn sezbeuı de mümkın.

Bızdıŋ ūrpaq ekı bırdei qoǧamdyq formasiiany bastan keşırdı: Keŋestık kezeŋdı kördık, Täuelsızdıkke quanyp, osy qoǧamdy damytuǧa atsalysyp kelemız. Ekeuınıŋ arasy aspan men jerdei. Sovet ökımetı jyldarynda, qalamger retınde aitaiyn, ıştegı alasapyran oilar men tolǧanystardy amalsyz tejep ūstap, tym erkınsuge jol bermei, mümkındıgınşe betın ǧana qalqyp aituǧa tiıs boldyq nemese astarlap jetkızuge mäjbür edık. Soǧan köndık, könbeske amal qalmady. Al soŋǧy otyz jyldan astam uaqytta qaisybır qalamger de erkın kösılıp, keŋınen tolǧap, tereŋge süŋgıp, ömırdıŋ arşylmai jatqan  qūpiia-qaltarystaryn qal-qaderınşe qoparyp tastauǧa küş jūmsady deuge bolady. Bız de solardyŋ ışınde bar şyǧarmyz dep oilaimyn.