Er qazaq edı Eraǧa

Tür tūlǧasy, jürıs-tūrysy, köp jelpıne qoimaityn, bärın ornymen atqaratyn, mınezge bai, jüregı meiırımge toly, köŋılıne qonbaityn sözge «kım bılsın» dei salatyn, abyr-sabyrdan qūtylyp, jaidary sätınde, aǧynan jarylar tūsta «şynymdy aitaiyn» dep bükpesız äŋgıme tiegın aǧytatyn Eraǧa – Erjūman Smaiyldyŋ da myna jalǧan dünieden jol üstındegı jolau­şydai öte şyqqanyna bır jyl bolypty-au! Osy bır jyl ışınde Eraǧaŋ aŋyz adamǧa ainalǧandai boldy. Aldyŋǧy tolqyn aǧalary, keiıngı tolqyn ınılerı tögıltıp jazyp, «Azamat edı, jalt bermeitın turaşyl edı, ataqqa jyǧylyp, lauazymdydan imenbeitın edı» dep aty atalǧan jerde «ötkınşı ömır-ai!» deitınder az emes.

Sözımız jalaŋ bolmasyn, däiek keltırelık. «Künde taŋerteŋ seruenge qatar şyǧuşy edık. Esıl özenın boilai jürıp, saiabaqqa ötetın köpırdıŋ tūsyna kelgende Kenesarynyŋ eskertkışıne qarap, ūzaq tūruşy edı. Ne oilady, nenı tolǧandy… kısı balasyn ǧaibattamai, eşkımdı syrtynan sökpei, aqyryn jürıp, anyq basyp, abailap söilep, jymiǧan qalpy …qazaq jurnalistikasynyŋ bır alyp bäiteregı, bır biık şyŋy öte şyqty myna fäni dünieden» dese, Myrzatai aǧasy Joldasbekov, Şämşa äpkesı (Berkımbaeva) «…Erekşe bır jylylyqpen «äpke» dep kışılıgın jasap, kısılıgın körsetıp, jaǧdai sūrap, merekelermen qūttyqtap, är kezde köŋıl syilap tūratyn Erjūman da öttı ömırden… Erjūmannyŋ artynda joqtauşylary köp eken. Sol el-jūrty aman tūrǧanda Erjūman Smaiyl esten ketpeidı» deidı. «Egemennıŋ» otyz şaqty ardagerın Astanadan telefon şalyp, merekeler kezınde qūttyqtaudy qapy jıbergen emes. Keşe Erjūman qaitqanda, ony estıgen apalary men aǧalary, zamandastarynyŋ küŋırengenderın de estıdık. «Endı bızdı kım qūttyqtaidy?!» dep Tūrsynkül Dairabaeva zamandasynyŋ dauys salǧanyn estıp, jüregım ezıldı» deptı köz aldynda ösken ınısı turaly Mamadiiar Jaqyp aǧasy. Al Eraǧaŋ 60-qa kelgende (2008) Marhabat Baiǧūt bükıl bolmysyn jyraulardai jyrǧa syiǧyzyp, bız taqyryp etıp alǧan «Ereke! Eraǧa! Er qazaq» degen sözdermen tılegın tüiındeptı.
«…Adamgerşılık formulasyna negızdelgen» maqalasynda zerek şäkırtterınıŋ bırı Qali Särsenbai: «Qysqasy, bızdıŋ ūlyq ūstazymyz qanşa talpynyp körse de ötırık ömır süre almady» deidı. Seksennıŋ seŋgırıne şyqqan aǧalarynan bastap, ūstaz dep ūqqan ını-qaryndastary, serıktesterı osylaişa ıltipat bıldırse, Maŋǧystaudaǧy kurstasy Maŋdaily (Qosymbai) közınıŋ maiyn, köŋılınıŋ otyn qazaq jurnalistikasyna, onyŋ ışınde bas basylymǧa arnaǧan Eraǧanyŋ ötken jyldaryn tüpten qozǧap, tügel aituǧa tyrysypty. Sol sekıldı qyzmettes bolyp, qamqorlyǧyna qanyqpasa da, būryn syrttan tanyp, aragıdık jüzdesıp qalǧanda jyly sözıne jüregı jylityn, «Egemenge» soŋǧy jyldary kelgen jas tolqynnyŋ ışınde talantty aqyn jıgıt Miras Asan Eraǧaŋ myna ömırden qaitpas saparǧa attanǧan künnıŋ ertesınde: «Egemendei» kemenıŋ, Eskegındei er edıŋ!.. Sūm ajaldyŋ jebesı, Būzdy onyŋ da berenın… Ergenı kıl − jampoz-dy, Jaqsy edı – kıl ertkenı… Qos buynnyŋ arasyn, Qosyp jatqan köpırım. Sälemı de baladai, Älemı de baladai. Sūŋqar sözge salbuyryn, Tūlpar sözge taǧadai… Köŋıldıŋ ot körıgı, Būqpady onda denı boi! Qoramsaǧy sai kez oq – Qalamsaby edı ǧoi. Jaǧar jūldyz köktegı, Bızge amanat köp tegı! Şeraǧaŋnyŋ şekpenı, Eraǧaŋnyŋ mektebı!» dep tolǧanady. Er azamat, er qazaq ekenın osy mysaldardan aŋǧaruǧa bolatyn şyǧar.
Bolmysy bütın azamatpen bız abiturient kezımızde, matros formasymen jürgen şaǧynda, körıp tanystyq. Şymyr bıtken denesı qūryştan qūiylǧandai jūmyr körınetın. Nyq jürısı sapta kele jatqan sarbazdy köz aldyŋa äkeletın. Jauyryny qaqpaqtai, qoly qaruly edı.
Aiaq alysy säl şabandaǧanmen, Eraǧaŋ osy qalpynan tanbai kettı. Ol syrtqy kelbetımen ǧana emes, adami qasietımen de erekşe bolatyn. Azamattyq paryz, el aldyndaǧy qaryz degende qulyqqa barmai, būra tartpai, Qūdai jaratqan qalybyn saqtady. Qandai ıste de adaldyqqa baǧyndy, qara jūmysty da apyryp-japyryp ısteitın. Ony bız oquǧa tüsıp, auylşaruaşylyq jūmysyna barǧanda aŋǧardyq. Taŋnyŋ atysy, künnıŋ batysyna deiın, temekı jūlyp, eŋbekqorlyqpen ozat atandy. Ataqty temekı ösıruşı, soǧys jesırı, Sosialistık Eŋbek Erı Altynbike Bertaeva Eraǧaŋnyŋ qimylyn körgende «Qaraǧym-ai, naǧyz Eŋbek Erı bolatyn sen ekensıŋ ǧoi» degenı este.
Universitettegı sabaqqa kelgende taǧy da oza şapty. Onyŋ qalyŋ däpterge jazǧan ūstazdar därısı bız üşın oqulyq sekıldı boldy. Emtihanǧa daiyndyq kezınde är sūraqtyŋ jauabyn sodan alatynbyz. Oryndy jerınde qoǧamdyq jūmysqa da belsene aralasty. Üzdıkter qatarynda Lenindık stipendiat iegerı atandy. Erte otau tıgıp, özderı jaldamaly päterde tūrsa da synaq tapsyratyn künnen bır kün būryn jataqhanaǧa kelıp, bärımızdı jinap alyp daiyndaityn.
«Qazır äkem turaly köp jaidy bıletın siiaqtymyn. Oilap qarasam, bärı – apamnyŋ, ekı aǧamnyŋ aitqandary. Äkemızdıŋ de, anamyz­dyŋ da tärbiesınen bolar, aǧaiyndy üşeumız öte tatu boldyq» dep özı aitqandai, 5 jasynda äkeden aiyrylyp, anasy Küläşpen bırı 12-de, ekınşısı 7-de jetım qalǧan ekı aǧasy – Özıbek pen Baijūmannyŋ jetegınde ösken Eraǧaŋ studenttık ömırge bıraz şyŋdalyp kelgenın, üş jyl äskeri-teŋız flotynda azamattyq boryşyn ötep, Mäskeu memlekettık universitetınde bılım alsam degen arman jetegınde jürgenın de estıgen edık. Amal ne, qysqa jıp bailauǧa kelgenmen, kürmeuge kelgen emes.
Ömırlık täjıribe bar, bılım-bılıgı tolysqan, tyndyrymdy, är ıske jauapkerşılıkpen qaraityn, jürdım-bardymy joq Eraǧaŋdy oqu bıtırgen jyly ūstazdarymyz universitetke mūǧalımdık qyzmetke alyp qaldy. Jurnalist boludy maqsat etken E.Smaiyl alty aidan keiın «SQ»-ǧa jūmysqa auysty. Aldyŋǧy tolqyn aǧalary onyŋ alǧyr­lyǧyna täntı bolyp, sengenderı sonşa, qorytqan maqalalaryna, jazǧan dünielerıne basşylary qol tigızbei, baspahanaǧa jıberetın bolǧan. Iskerlıgı men ısmerlıgı arqasynda ol ziialylar zerdesınen erte oryn aldy. Talap pen talǧamdy tel qoŋyrdai ūstaǧan, senıp tapsyrǧan jūmysty aiaǧyna jem tüsken jabydai kıbırtıktemei, boidaǧy bar küş-jıgerımen atqaruy, ardy attamai, bardy baǧamdai aluy oǧan köp abyroi äkeldı. Qandai jūmysqa da belın bekem buyp, tastüiın tūratyn. Gazettıŋ qara jūmysynda da, şyǧarmaşylyq dara jūmysyn da Eraǧaŋ tyŋǧylyqty atqardy. Söitıp, jurnalistika salasyndaǧy qazaqtyŋ qabyrǧaly qalamgerlerıne erte tanyldy. Ūlt degende attan tüsıp attanatyn Seidahmet Berdıqūlov­tyŋ qalauymen, ol kezde daŋqy dürkırep tūrǧan «Leninşıl jas» gazetıne redaktordyŋ orynbasary bolyp auysty. Ol tūsta būl ekınıŋ bırınıŋ basyna qona bermeitın baq, bız üşın de maqtanyş edı. Odan soŋ özın tületken «SQ-ǧa» taban tırep, «Egemen» gazetı basşylarynyŋ bırı bolyp qana qoimai, ekı ret, naqtylap aitsaq, bas redaktor, aksionerlık qoǧamnyŋ prezidentı boldy.
Jalpy ömır joly, basqan baspaldaǧy, aǧalary men zamandastary turaly, özınıŋ sözıne de kezek berelık. «Şeraǧaŋa orynbasar, bırınşı orynbasar bolǧanǧa deiın «Leninşıl jas» gazetınıŋ redaktory, alǧyr da alymdy jazuşy, abzal aǧa Seidahmet Berdıqūlovtyŋ orynbasary, Şeraǧaŋnan keiın Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı, el aǧasy, ülken tälımger Äbış Kekılbaevtyŋ, aqköŋıl de aqjarqyn ziiatker, körnektı aqyn Nūrlan Orazalinnıŋ, qajyrly da qaǧylez zamandas, aq adal qairatker Uälihan Qalijannyŋ bırınşı orynbasary boldym, özım de bas redaktor, aksionerlık qoǧamnyŋ prezidentı bolyp kördım, tanymal basşy Sauytbek Abdrahmanovtyŋ vise-prezidentı boldym» deuı aldaǧy aitqanymyzǧa dä­iek. Qazaqtyŋ jaqsylarynan üirengen ülgını, alǧan tälımdı tılge tiek etuı de bılgendık. Kısılık pen kışılıkten auytqymau, basşyǧa qosşy bolu mındetı de abyroily ıs ekenın, qoqyraiyp, qyr körsetıp, «kösemdıkke» ūmtylu adamdyqqa jatpaitynyn, tüsınıstıkten kışıreimeitınıŋdı eskertıp otyratyn. Basşyǧa qosşy bolu ısınde jetekke ere bermei, oiyŋdy bükpesız aşyq aitu, öz tūsyŋnan atqarǧan şaruany baiandau da azamatqa tän qasiet ekenın är kez esten şyǧarmaityn. Sodan bolar, Şeraǧaŋnan bastap, Äbekeŋ qoştap – bärınıŋ de Eraǧaŋa jyly qarap, zor senım artyp Erekeŋ dep ıltipat tanytqany.
Ärine, mınezı jıptei dei almasaq kerek. Mınez de jaqsy. Öitkenı mınezdı adamnyŋ tas-talauy syrtynda bolady. Tompiǧan tymyrsyq qylyq oǧan jat. Ol sausaǧyn bügıp, bar men joqty ıştei sanamalamady. Bardy bar, joqty joq dep tübı tüsse de tura aitty. Al Eraǧaŋnyŋ mınez körsetuı de öz ornymen bolatyn. Özı adal adam basqanyŋ bas baǧyp tūrǧanyna, ışıne qyl-qybyrdy jasyryp, orynsyz ospaqtap, aitsaŋ köner degen jūmbaqtauǧa, aŋǧara qoimas dep jalt berıp ketuge beiımder – ol kısıge jaǧa bermeitın. Betıŋ bar, jüzıŋ bar demei, aityp salyp, qarap otyratyn.
Eraǧaŋ el ısımen bırge dosqa da adal, qamqor edı. Kurstastardy qoiyp, olardan ösıp-öngen ūl-qyz­ǧa, keiın ömırge kele bastaǧan nemerelerge de jürek jyluyn, köŋıl şuaǧyn aiaǧan joq. Qoly bosai qalsa, şüpırletıp qalany aralatudy da esten şyǧarmaityn. «Bızdıŋ dostyq bırte-bırte osylarǧa jalǧasuy kerek» deitın. Būl tūrǧyda aiauly azamat paryzyn adal atqardy. Köp jaǧdaida Eraǧaŋ bar dep erkın jürdık. Bar balany öz balasyndai kördı, bölmedı, bölınbedı.
Eraǧaŋ qasiettı qara şaŋyraq «Egemennıŋ» de jaqsylyǧyn da öz quanyşyndai kördı. Qyz-jıgıtterdıŋ ortaq quanyşynyŋ törınde otyruǧa är kez daiyn jüretın. Tıptı uaqyt tauyp, audan-oblystarda ötetın jastar toiyn da eleusız qaldyrmai baryp qaituşy edı. İä, jūmysty talap etkende tärtıpke baǧynyp, bylaiǧy kezde äzılın aityp, «balam, qyzym» dep jadyrap jüretın.
Qazaq elınıŋ qai tükpırınde ömırden ozǧan kurstastarymyzdyŋ bärıne derlık baryp qana qoimai, otbasylarynyŋ jaǧdaiyna qarailasyp, kömek qolyn sozyp otyratyn.
Adamdar arasyna adal däneker boludyŋ ūiytqysy da, ülgısı de Eraǧaŋ edı. Ol eşkımdı alalamaityn. Ūlttyŋ ūlyna, jūrt kısısıne ǧana tän qasiet iesı edı. Jaişylyq kezde bıreudıŋ syrtynan bır auyz söz qozǧalyp qalyp, Eraǧaŋa köz salsaŋ, «kım bıledı» dei salatyn. Keide bır şeşılgen sätınde «şynymdy aitaiyn» dep aǧynan jarylyp, köŋılge kırbıŋ tüsırmeitın ötken-ketkendı esıne tüsırıp, tek aqiqat sözdı babymen qozǧap otyruşy edı-au! Qyzyl-jasylǧa, dünie qūmarlyqqa joq edı. Jūmystan basqa närse ony qyzyqtyrmaityn. Mal-däulet jaiy aityla qalsa, «Äi, ondaiǧa barmaŋdar, qalady ǧoi. Osy künderıŋe täube deseŋderşı» deitın. Üirener ülgı, alar tälım köp edı-au Eraǧaŋda. Tälımger Eraǧaŋdai-aq bolar.
Zeinet jasyna kelgen künı, iaǧni 5 qaŋtarda būrynǧydai alşaŋdai basyp qabyldau bölmesıne barsaq, hatşy qyz Eraǧaŋnyŋ kılttı tapsyryp «Erteŋnen bastap men zeinetkermın» dep buynyp, tüiınıp ketkenın jetkızdı. Künde aiqara aşyq tūratyn esık jabyq. Telefon soǧyp «Paiǧambar jasyŋyz qūtty bolsyn!» deimız. «Raqmet! Endı zeinetker şaldy osylai qūttyqtap tūrsaŋdar bolady» dedı. «Bıraz demalyp alyp, qaitadan keletın şyǧarsyz?». Säl ünsızdıkten soŋ: «Menıŋ sözımde tūratynymdy, ekı söilemeitınımdı bılesıŋ ǧoi. Jūmys ıstegen kezde ıstedık. Demalatyn kezde demaluym kerek emes pe?» Aǧanyŋ būl sözı oilandyrdy. Kez kelgennıŋ qolynan keletın batyldyq emesı ras. Mūnysy beinettıŋ zeinetın köreiın degenı şyǧar. Ol da jön. Osy sätte täulıktep köz şyrymyn almai, jūmysta jüretın Eraǧaŋ turaly jary Jaqan jeŋgemızdıŋ keide aiaǧandyqtan bolar, «Senıŋ közıŋ tas emes qoi» degenı oiǧa oraldy. Gazet jūmysynda ol özın de, közın de aiamady. Äldeneşe ret közıne ota jasatty. Osy künı Jaqan jeŋgei alaŋsyz jetı jyl qatarynan qatar jürıp demalǧanyna şükırşılık etıp otyrady. Äkelerınıŋ basyna Maŋǧystaudyŋ aq tasynan kümbez tūrǧyzǧan, kısılıgı kemeldene bastaǧan ūly Erjanǧa, kelını Ainaşqa, aqyqtai qyzy Aijanǧa, jany jaisaŋ küieu balasy Janatqa, Eraǧaŋ alaqanynda ösırgen sary balasyna rizalyǧy şeksız. «Maǧan Erjūman köp jük qaldyrdy. Ol jük – osylardyŋ tıleuın tıleu, bırlıgın saqtau. Yntymaǧyn arttyru. Ölmes ülgısın jalǧap, syilasqan adamdarynan qol üzbei, dostarynyŋ ortasynda bolu» deidı.
70-ke kelgen künı kerneiletpei, syrnailatpai, kielı sanaityn «Egemenıne» öz äuletımen kelıp, ūjymymen didarlasyp, az-kem maqtaulardyŋ şetı şyqqanda şekesı tyrysyp «Ondai artyq sözdıŋ keregı ne?» dep, nemerelerınıŋ önerın tamaşalatty. Soŋynda «Şynymdy aitaiyn, bärıŋe rizamyn» dedı didary nūrlanyp.
Bır erekşe toqtalar närse, Eraǧaŋ zeinetke şyqqannan keiın de qol qusyryp qarap jatpady. Ruhani düniemen ainalysty. «Özge emes, özım aitam öz jaiymda» dep Qasym aqyn (Amanjolov) aitqandai, bırge oqyǧan 50 jurnalistıŋ ömır jolyn, olardyŋ otbasyn, ūrpaǧyn qamtyǧan «Özımız turaly özımız şertken syr» degen jinaq şyǧardy. 460 bet kıtapty qūrastyru oŋai bolmaǧany anyq.
Är ıske yjdahattylyqpen zeiın qoiatyn azamattyŋ artynda tört kıtap qaldy. Alǧaşqysy Prezidenttıŋ būqaralyq aqparat qūraldary salasynda 1997 jyly taǧaiyndaǧan syilyǧynyŋ tūŋǧyş laureaty atanǧannan keiın gazette jariialanǧan maqalalary toptastyrylǧan «Ömır degen – jol üstı» kıtaby bolatyn. Onda kelmes­ke ketken däuır men azat eldıŋ tırlık-tynysy qamtyldy.
Kurstastar şejıresın, dostar şejıresın, tuǧan auyly Tuǧanbai şejıresın jazyp qaldyrǧan Eraǧaŋ «Äulet» dep Smaiyl ata men Küläş anadan taraǧan ūrpaq jaily söz ben surettı ūştastyra otyryp, albom-kıtap jariialady. Bır äuletten taraǧan ūl men qyz, olardan ösıp-öngen nemere, şöbere, şöpşek − bärı qamtylǧan. Kımnen kım taraǧany tügel körsetılıp, tıptı ärqaisynyŋ bailanys telefondaryn da jazyp qoiypty. Mūndai ülgını kez kelgen azamat qaǧyp alyp qalyptastyrsa, bır atanyŋ balalarynyŋ jat bolyp ketpeuıne, jaqyn bolyp jüruıne mümkındık tuǧyzary sözsız.
Bız būryn Eraǧaŋ jūmysta ǧana tastai tärtıp iesı me desek, bylaiǧy kezde de sol qalyptan taimaǧan eken. Soŋǧy üş kıtap – sonyŋ dälel-däiegı. Är azamat elge adal qyzmet etumen bırge, artyna osyndai ūrpaqqa qajet ruhani mūra qaldyru jolynda talmai qyzmet etse, bar qazaq, äsırese, ūl men qyz aldyŋǧy tarihty bılıp, tūstasyn tanyp, äuletın äspettep, tek tamyryn ūǧyp, jat qylyqtan aulaq jürer edı. Teksızdık tegıŋdı tanymaudan şyǧady. Eraǧaŋ osyny redaksiia qyzmetkerlerınıŋ, äsırese jastardyŋ sanasyna sıŋırıp jüretın. Tıptı ony talap ta etetın.
Adamnyŋ oiǧa alǧanynyŋ bärı oryndala bermeidı. Kurstas­tar, dos­tar, auyl tarihy, äulet tu­raly qalam terbegen Eraǧaŋ «Egemen» turaly kıtap jazsam, onda basylym kezeŋderı, oǧan kuä bolǧan adamdar – bır sözben aitqanda, gazettıŋ bır ǧasyrlyq tarihyn şamam jetkenşe hatqa tüsırsem» dep edı. Fänige attanarynan sanauly kün būryn sol nie­tın oryndau üşın ötken jyldyŋ 19 aqpanynda 4 bet qoljazbasyn qyzdaryna bastyrǧan bolatyn. Bastyryp otyrǧanda «Egemenım» turaly qolǧa qalam aldym. Endı ömır bolsa, sonyŋ basyn qaiyrsam» dep bıraz estelıkterdıŋ tiegın aǧytqan. Kıtabynyŋ atyn «Ǧasyrlyq ǧūmyr: jyldar jäne adamdar» dep alǧanyn alǧa tartyp, «Aldaǧy jyly beretın materialdarǧa osy taqyrypty aidarǧa şyǧarsaŋdar bolady» dep edı. Endı būl ıs jalǧasa ma, älde qaǧa berıste qala ma, ony uaqyt, azamattardyŋ azamattyǧy körsetse kerek.
Ūly jazuşy Mūhtar Äuezovtıŋ «Qai ıstıŋ bolsyn alǧa basuy, ıske asuy üşın eŋ aldymen niet, sodan soŋ küş jäne tärtıp kerek» degen ataly sözın qalqan etıp ūstaǧan, ony būljytpai oryndap ötken Eraǧaŋ – Erjūman Smaiyl turaly älı de aitar estelık barşylyq. Aityla da beredı…

Süleimen MÄMET, jazuşy-jurnalist