Elordadaǧy Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada ädebietke erekşe ekpın, tyŋ serpınmen kelgen jas jazuşy Älihan Jaqsylyqtyŋ «Notr-Damda qūlşylyq jasau kerek pe?» kıtabynyŋ tanystyrylymy öttı. Fariza Oŋǧarsynova atyndaǧy zalda ötken keşke astanalyq aqyn-jazuşylar, belgılı ädebietşı ǧalymdar, tıl mamandary, jurnalister, studentter qatysty. Kezdesu erkın pıkır almasu formatynda öttı. Avtordy maqtaudan ada, şynaiy syn men tılek aitylǧan tanymdyq keş ädebietke mülde basqa tolqynnyŋ, jaŋaşa oilaityn jastardyŋ kelgenın tanytty.
Belgılı ädebiet synşysy Amangeldı Keŋşılıkūly jas jazuşy kıtabynyŋ tanystyrylymyna arnaiy kelgenın, onyŋ şyǧarmaşylyǧynan köp ümıt kütetının aǧalyq köŋılmen ädemı jetkızdı.
– Älem ädebietın qarasaq, XX ǧasyrdyŋ basynda postmodernistık baǧyttaǧy fransuz jazuşysy Marsel Prustyŋ «V poiskah utrachennogo vremeni» romanyn nemese irlandiialyq Djeims Djoistyŋ «Uliss» romandaryn oqyp, ony tüsınıp, taldap bere alatyndai oqyrmandar qalyptasty. Qazır bızde bar ma ondai şyǧarmalar? Joqtyŋ qasy. Kürdelıleu dünie jazsa, «oi, mynau tym kürdelı jazady, adam tüsınbeidı…» dep jatady. Jazuşy şyǧarmasyn oqyp, oqyrman baiaǧy oqyrman siiaqty qalyp qoimai, ol da ösuı kerek qoi. Mysaly, şetelge barǧanda, olardyŋ oqyrmandarymen söileskende baiqaǧanymyz, olar bızdıŋ ädebiettanuşylardan da jaqsy söileidı, öresı keŋ, talǧamy biık. Olarda ädebiettegı absurdtyq proza, ekzistensialistık proza, ärtürlılık, ädebiettegı talǧam äbden qalyptasqan. Jazuşylar özderı ızdene otyryp, jaŋaşa jaza otyryp, jaŋa oqyrmandy tärbielei bıluı kerek dep oilaimyn. Al ökınışke qarai, bızdıŋ jazuşylarymyz baiaǧy tarihi taqyryptardy qozǧap, sol baiaǧy Altyn Orda kezeŋın, taǧy basqalardy qauzap jatady. Jalpy, älemdık ädebiette tarihi taqyryptardy ülken prozaǧa jatqyzbaidy. Nobel syilyǧyn alǧan jazuşylardyŋ barlyǧynyŋ şyǧarmalaryn oqyp şyqtym, ärine, bıren-saran ǧana ūltyn kötermeleuge qatysty saiasi jaǧdaiǧa bailanysty berılgen syilyq bar. Mysaly, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧynda tarihi jäne äleumettık ötkır tuyndylarymen qoǧamdyq sanada sılkınıs tuǧyzǧan poliak jazuşysy Genrik Senkevichtı osy sanatqa jatqyzuǧa bolady. Ol sol kezdıŋ aşy şyndyǧyn jazdy, sol üşın syilyqqa laiyqty boldy. Bügınnıŋ şyndyǧyn jazatyn dünie bızden de tabyluy kerek. Qazaq ädebietınde de şyndyqty jazatyn jazuşylar ösıp keledı. Jazuşylyq dästürde maşyq pen suretkerlık degen bar. Sony ajyrata alatyn jıgıtter qalyptasyp keledı. Bızde qyryqtan asqan jıgıtter bar, äbden tanylyp, jūldyz bolyp qalǧan, olar bıraq maşyq pen suretkerlıktı şatastyrady. «Oi, ädebiet, jazu menen qalǧan ǧoi» dep oilaidy. Suretkerlık degen ömırlık ızdenıs toqtaǧan jerde özıne tabynyp, eŋbektenu bıtken jerde onyŋ qalamynan tuatyn qūndy dünieler de joǧalady… XXI ǧasyrdaǧy jastardyŋ stilı bölek, osy Älihandardyŋ zamany basqaşa qalyptasyp keledı. Olardyŋ bızden erekşelıgı mūnda – bız aqparaty az, süzgıden ötken ädebietterdı oqysaq, qazırgı ädebietşılerdıŋ auqymy keŋ – olar bükıl älem ädebietın emın-erkın tauyp, oqyp otyr. Bıraq onyŋ ışınen jaqsysy qaisy, jasyǧy qaisy, şyny qaisy, şedevrı qaisy – sony ajyrata bılu öte maŋyzdy. Būl jas tolqynnyŋ sıresken toŋdai mūzdy jaryp şyǧaryna senemın, tyŋ taqyryptarǧa baryp, bügınnıŋ şyndyǧyn jazaryna ümıtpen qaraimyn. Älihannyŋ boiynda talant bar, bıraq talant bır paiyz, qalǧan toqsan toǧyz paiyz eŋbekke tiesılı ekenın ūmytpaǧan abzal. Eŋbektenu būl bas salyp jaza beru emes, būl – formamen, stilmen jūmys ısteu, är jazǧanyŋdy jürek süzgısınen ötkızıp, oqyrman qalai qaraidy, anau qalai qaraidy dep emes, qoǧamdyq pıkır tuǧyza alatyn şyn mänındegı jaqsy, ülken dünie jazuǧa tyrys. Gabriel Garsia Markestıŋ özı aitqan sözı bar, «men Dostoevskii, Tolstoi, Balzak sekıldı ūly jazuşy bolamyn» degen ambisiiasy bolǧan eken. Biık maqsat qoiu arqyly älem moiyndaityn kürdelı dünie jazuǧa bolatynyn ūmytpa, Tynymbai Nūrmaǧambetov, Mūhtar Maǧauin sekıldı bolsam boldy, jetedı deseŋ, bıttı, senen eşteŋe şyqpaidy. Qazır jaqsy kele jatyrsyŋ, bıraq jaqsy kele jatqan adamdy joldan taidyratyndar, bylǧaityndar tabylatynyn da esker. Ony talai basymyzdan keştık te. Jaqsy aǧalar, bilıkte jürgender senı öz jaǧyna tartuǧa tyrysady. Eŋ bastysy, sen şyndyqty jazu arqyly ūltqa qyzmet etuıŋ kerek, şyndyqty aitudyŋ da jönı bar, dörekılık pen jabaiylyqtan abai bolǧan jön. Kez kelgen şyndyqty mädeniettı türde jetkıze bılu – paryz, – dedı Amankeldı Keŋşılıkūly.
– Aqyn Qadyr Myrza Älı aǧamyzdyŋ aitatyny bar edı, adamdardy kemsıtıp, ia tömen, ia joǧary baǧalamai, olardyŋ ışkı ünın estıp, tyŋdai bılu keregı jaiynda. Bızdıŋ qoǧamda syn aitqanda bıreudı tūqyrtyp, joq qylyp jıberuge daiyn bolyp tūratyn jaman ädetımız bar ekenı ökınıştı. Qazır – syn men şynnyŋ aiqyndalar kezeŋı. Syndy kötere alatyn adamdar da bar. Älihannyŋ kıtabynda qazır mektepte bolsyn, qoǧamda bolsyn, bärı özımbılermender tolyp jürgenın jazady. Adam qūqyǧy degen – bırınşı orynda tūratyn mäsele. Tarihşy mūǧalım men Karldyŋ aitysy, keiıpkerlerdıŋ auzymen aitylǧan sözder, şyndyq, qoǧamdaǧy özektı mäselenı köteredı. Solardy özgeşe jolǧa qoiatyn qūraldy dūrystap beru degen mäsele tuyndaidy. Sol tūrǧydan kelgende, Älihandai jas jazuşynyŋ qoǧamdy özgeşe tärbielei alatyn baǧyty, qūraly dūrys dep aitar edım, eŋbegıŋız jemıstı bolsyn! – dedı kezdesude Astana halyqaralyq universitetınıŋ oqytuşysy Meruert Tılepaldieva.
Kıtaphanadaǧy kezdesuge kelgen jastar, köpşılık Älihannyŋ öz qarjysyna Almatydaǧy «Ar» baspasynan şyqqan kıtabyn talasa-tarmasa satyp alyp jatty. Osyǧan quandyq. Aqtöbe oblysy äkımdıgınıŋ qoldauymen aǧylşyn tılıne audarylǧan kıtap jaqynda Europadaǧy baspalardyŋ bırınen şyǧady dep kütılude. Kıtaptyŋ dizainy da tartymdy. Talantty suretşı Şattyq Batannyŋ filosofiiaǧa toly suretterı kıtaptaǧy oilardy tolyqtyra tüskendei. Romandy tek oqu kerek. Kerı ketken qoǧam özgeşe oilaityndarǧa kelgende suyq, aparar jyndyhanasy da daiyn, jardan iteruge ikemdelıp tūratyny ras… Öz oiynan ainymaǧan Karl siiaqtylar tübı adamzattyŋ jetılıp, ädılet jeŋetınıne sendıredı. Bız de soǧan seneiık.
