Erkekterdıŋ ǧūmyry nege qysqa?

Änşeiınde özımızdı europamen salystyruǧa kelgende aldymyzǧa jan salmaimyz. Däl osy rette osynyŋ artyǧy joq siiaqty. Europanyŋ damyǧan elderımen salystyrǧanda qazaqstandyqtardyŋ ömır süru ūzaqtyǧy 8 jarym jylǧa qysqa eken. Qazaqstanda ortaşa eseppen adam 72 jas ömır sürse, Europada būl körsetkış 80,6 jasty qūraidy.

Endı erkekter men äielder arasyndaǧy ömır süru ūzaqtyǧyn salys­tyraiyq. Qazaqstanda erkekter äielderden görı 9 jylǧa kem ömır süredı.

Qazaqstanda erkekterdıŋ ortaşa ömır süru jasy 67,5 jas bolsa, äielderdıŋ jasy – 76,5 jas. Ömır süru ūzaqtyǧynan Batystan köş ılgerı keiın qaluymyzdyŋ basty sebebı aitpasa da tüsınıktı. Örkeniettı orta, janǧa ne kerektıŋ bärı daiyn bolsa, joǧary sapaly medisinany qossaŋyz, nege jüz jasamasqa?!

Adamdardyŋ ǧūmyr-jasyn zertteuşıler jaratylystyŋ myna bır zaŋdylyǧyn moiyndapty. Dünie esıgın aşqan er balalar qyzdardan on paiyzǧa artyq tuylady eken. Alaida «jylqy baǧarlarymyz» türlı aurudan şetınep, bır jyldyŋ ışınde qyz ben ūldyŋ sany teŋesedı eken. Būl tepe-teŋdık ūldardyŋ er jetken şaǧynda taǧy būzylady. Iаǧni, 15 jas aralyǧyndaǧy jetkınşekter türlı qaterge jiı ūrynsa, 35 jasqa deiıngıler türlı jol apatyna ūşyrap, suisid keselınen ömırden ötetını taǧy däleldenıp otyr. Odan aman qalǧan er-azamattyŋ densaulyǧyna qatysty myna jaittardy eskermese bolmas.

Basty jauyŋ – jüregıŋ

Osydan ekı jyl būrynǧy Qazaqstan Respublikasy boiynşa ölım sebepterı boiynşa ölım-jıtımnıŋ standarttalǧan koeffisientterıne sai, 100 000 adamǧa şaqqandaǧy qaitys bolǧandar sanyn esepteptı. Mysaly, qan qysymy aurularynan 349,65 erkek köz jūmsa, osy dertten 180,48 äiel dünieden ötken eken. Jürek işemiiasy auruynan 140,42 erkek ölse, 60,16 äiel dünieden ketıptı. Taǧy da auyr keselden qiylyp jatqan erkekter sany näzık jandylardan asyp tüsken.
№2 qalalyq auruhananyŋ kardiolog-därıgerı Bauyrjan Eşmūratovpen söileskenımızde, erlerdıŋ jürek-qan tamyrlary auruymen jiı auyratynyn aitty. «Sonyŋ ışınde jürek işemiiasymen 40 jastan asqandar şaldyqsa, bügınde 20-30-dan asqan jastar da aldymyzǧa kelıp jatyr. Ūrymtaldan soǧatyn jürek talmasymen tüskender būryn-soŋdy būl auru turaly estıp-bılmegenın aituda. Būl rette aurudyŋ aldyn alu turaly nasihat jūmystaryn jürgızıp, auyrmaityn jol ızdeuge män beruımız kerek, – deidı därıger.
Jürek – adamnyŋ eŋ küştı de älsız müşesı. Sol sebeptı de 35 jasqa kelgende därıgerge tekserılıp, qaida qater baryn bılıp, aldyn ala bılgen jön. Holesterin deŋgeiı qandai, demıgıp jürsız be, soŋǧy kezde qaryn bailap, semırdıŋız be? Sülesoq tartyp eŋseŋız bır köterılmei qoidy ma? Alpysqa jetpei qaitys bolǧan tuystaryŋyz neden qaitty, ony da oi elegınen ötkızıp körgen abzal.
İä, kardiologtyŋ sözıne qūlaq türuge bolar edı. Auyrmaudyŋ jolyn ızdeu, salamatty ömır salty, därıger keŋesıne qūlaq salyp, kütınıp jüru degen salt bızdıŋ azamattarǧa müldem jat närse deuge bolady. Erkekterdıŋ öz densaulyǧyna degen jeŋıl közqarasy ony qaperge de aldyrtpaidy.
Onyŋ sebebın psiholog Aiqyn Düisenbaev bylai dep tüsındıredı: «Medisina ǧylymdarynyŋ doktory Marianna Legato «Erkekter nege aldymen öledı: öz ǧūmyryŋyzdy qalai ūzartuǧa bolady?» degen eŋbegınde osy mäselege alǧaş ret köŋıl bölındı. Rasynda da, erler jalpy äieldermen salystyrǧanda auyra qalǧanda därmensız, qauqarsyz bolyp keledı. Äielder densaulyǧyna ūqyptylyqpen qarasa, erkekter «özınen-özı täuır bolyp ketedı» dep, därıgerlerdıŋ keŋesın jüre tyŋdaidy.
Sebebı «jylama, şyda, sen jıgıt emessıŋ be?!» dep o bastan balanyŋ sanasyna qūiyp, tärbielegenbız. Täjıribege qaraǧanda, erlerdıŋ denı zaiybynyŋ nemese tuystarynyŋ aitqanymen, iaǧni, zordyŋ küşımen ǧana därıgerge körınedı. Onyŋ özınde de tösekten tūra almai älsırep, äbden tityǧy jetkende ǧana. Demek, densaulyǧyna nemqūraily qaraudyŋ sebebın bala tärbiesınen ızdegen jön.

Äiel aşulansa, qazan qainatady, al er-azamat şe?

Erlerdıŋ taǧy bır älsız tūsy – mınez-qūlqynda. Olardyŋ küizelısı äielderdıŋ jaǧdaiymen salystyrǧanda qauıptırek. Näzık jandylardyŋ jüregındegısı qabaǧynan körınse, er-azamattar soŋyna deiın syr bermeuge tyrysady. Keudedegı küiıktı basu üşın ışımdıkke salynyp ketıp jatady. Endı bırı ainalasyndaǧylardan bezınıp, teledidarǧa telmırıp, ne basybaily internet­ke bailanady. Küizelıs (depressiia) emdelmese, saldary auyr. Äielder «ölem» dep jai qorqyta beredı, erler şiryqqan künı mort synyp, bır sätte arqanǧa asylyp qalady. Būl da – statistika. «Söz süiekten ötedı» deidı psiholog Möldır Syzdyqova. Adamnyŋ psiho-somatikalyq jaǧdaiy köp faktorlarǧa bailanys­ty. Eger äielı taŋnan keşke deiın, erın tabalap, kemşılıgın tızıp, mınep otyrsa, onda künderdıŋ künınde azamat däl sondai qalypqa keledı. Erkektıŋ basyn törge de, körge de süireitın – janyndaǧy taŋdap alǧan jary. Erınıŋ mezgılımen tamaqtanyp, jūmystan şarşap kelgende aldynan jadyrap şyǧyp jaǧdaiyn jasau qajettıgı jai aitylǧan söz emes. Er-­azamattyŋ tabiǧi jaratylysyna män berıp, qal-qaderınşe densaulyǧyna da qarailap, qamqorlai bılu de äieldıŋ bır mındetıne ainalǧany jaqsy».

Auruyn  jasyrǧan…

Jaratylysynan bolar, äielder därıgerlerdıŋ aldyna kelgende auruynyŋ belgılerın türın tüstep aityp beruden jalyqpaidy. Bıraq, er-azamattyŋ būlai aşylyp söileuı – neǧaibyl. Tıptı, özın mazalap jürgen nauqasynyŋ keibır belgılerıne asa män bermeidı. Erlerdıŋ därıger aldynda aşylyp aita bermeitın taqyryby özderınıŋ jynys müşelerınıŋ saulyǧyna qatysty. Mamandar erlerdıŋ immundı jüiesı äielderge qaraǧanda tömen deidı. Statis­tika, köp taraǧan onşaqty infeksiialyq aurudyŋ jeteuınen ölıp jatady eken. Būnyŋ bırı – jıŋışke aurulary. Sol üşın boz­bala jynystyq jaǧynan jetılgende jynystyq qatynas arqyly berıletın aurular turaly aqparattanyp, saqtanu joldaryn da bılgenı jön. Erqanat Bekmūratov – urolog-androlog. «Erlerdı uaqytynan būryn qartaitatyn jaittardyŋ basty sebebı – aǧzadaǧy tes­tosteron deŋgeiınıŋ tömendeuı. Alaida bır būl ǧana emes. Aita ketu kerek, jasy kelgen saiyn, erlerdıŋ köpşılıgı erınşek keledı, qimyl-qozǧalysqa män bermei, divanda jatqandy täuır köredı. Az qimyldap, tamaqty köp ışedı. Osydan semızdık paida bolyp, aqyrynda qan qysymy köterılıp, holesterin deŋgeiı artyp, jürek-tamyr aurulary, qant diabetı paida bolady. Odan basqa şylym şegu, alkogol, ūiqysy qanbauy da kärılıktı jyldamdatady. Būl – erlerdıŋ erte soluynyŋ sebepterı. Al onyŋ belgılerı qandai? Otyzǧa jetpei qaryn bailaǧannyŋ şaşy da sirei bastaidy. Testos­teronnyŋ tömendeuınen ömırge qyzyǧuşylyǧy bäseŋdeidı. Ünemı şarşaŋqy jürıp, beimaza häl keşedı.
Orda būzar jasqa jetkende aǧzanyŋ testosterondy öndıruı bäseŋdep, onyŋ deŋgeiı jyl sanap tömendei bastaidy. Ärine, bırden kürt tömendeidı degen söz emes. Onyŋ dinamikasy jylyna 2 paiyzdy qūraidy. Belgılı bır jasqa jetkende erlerdıŋ jynystyq belsendılıgı de tömendeitını şyndyq. Soǧan qaramastan erektildı funksiiasynyŋ tömendeuıne bailanysty erlerdıŋ 10 paiyzy ǧana därıgerge körınedı. Al testos­teron deŋgeiı erlerdıŋ jalpy sau­lyǧyna, psiho-emosionaldyq jaǧdaiy­na äser etedı. Eger qamal alatyn jasqa jetpei qartaiudyŋ aldyn alǧymyz kelse, onda özınıŋ ömırlık qaǧidattaryn, ömır süru saltyn qaita qarau kerek.
Eŋ bastysy, dūrys tamaqtanu, dene şynyqtyryp, türlı jattyǧularǧa, salauatty ömır saltyna män beru er-azamattyŋ densaulyq deŋgeiın köp jaqsartady. Eger osy belgılerdı baiqasaŋyz, onda därıger-andrologqa körınu qajet».

Aigül UAISOVA