Erlan TÖLEUTAI: «ALMAS QYLYŞ» – qazaq köpten kütken film

Aldaǧy jyldyŋ 5 qaŋtarynan bastap «Qazaq elı» serialynyŋ kinonūsqasy – «Almas qylyş» filmı jalpyūlttyq prokatqa şyǧady. Täuelsızdıktıŋ şirek ǧasyrlyq toiyna tartu bolǧan kinotuyndynyŋ tūsaukeserı mereke künderı Astana jäne Almaty qalalarynda öttı. Alǧaşqy körermenderdıŋ būl filmnen alǧan äserı ärtürlı boldy. Körgen adamdardyŋ arasynda maqtaǧandar da, synaǧandar da tabyldy. Anyq-qanyǧyna jetu üşın bız osy kinodastannyŋ tüsıru tobynda bolyp, dialogtaryn jazǧan önertanuşy Erlan TÖLEUTAIMEN sūhbattastyq. Önertanuşy keiıngı jyldary ülken ekranǧa jol tartqan «Amanat», «Anaǧa aparar jol» syndy filmderdıŋ jaryq köruıne de sübelı ülesın qosty. Bıraq būl joly «Almas qylyştyŋ» töŋıregınde ǧana äŋgımelesudı jön kördık.

Film ekstremaldy jaǧdaida tüsırıldı

– Erlan aǧa, «Almas qylyş» sätsızdeu bolǧan «Köş­­pend­ıler» filmınıŋ olqy tūstaryn toltyratyn siiaqty. «Almas qylyştyŋ» ūtymdy tūstaryn atap öt­seŋız. Köpşı­lıktı ol nesımen tartuy mümkın?
– Ärine, körermennıŋ «Almas qylyşty» «Köşpendıler» filmımen salystyratyny tüsınıktı jait. Ekeuı de köşpelıler tarihynan syr şertedı, iaǧni tarihi drama janryna jatady. Alaida, ekı filmnıŋ tüsırılu barysy jer men köktei. Salystyra aitsaq, «Köşpendıler» filmın tüsıruge 40 million dollar şamasynda qarjy jūmsaldy. «Jau jürek myŋ bala» 11 million dollarǧa tüsırıldı. «Almas qylyş» 3 million dollarǧa jeter jetpes qarajatty qanaǧat tūtty. Onyŋ özı üzdık-sozdyq bölınıp tūrdy. Äitse de rejisser Rüstem Äbdıraşev osyndai az qarajatpen būǧan deiın tüsırılgen tarihi film­derden auqymdyraq, sapaly kino tüsıre aldy dep oilaimyn. İdeialyq quaty, ideologiialyq mazmūny jaǧynan atalǧan film «Köşpendıler» siiaqty tarihi filmderden köş ılgerı. Būl filmde osydan bes jarym ǧasyr būrynǧy köşpelı babalarymyzdyŋ memleket qūru tarihy ūlttyq közqaras tūrǧysynan şynaiy taspalandy. «Almas qylyş» – qazaq köpten kütken film.

– Jalpy osy film re­jisserı Rüstem Äbdıra­şevtıŋ jūmysy turaly ne aitasyz? Sızdıŋ oiyŋyzşa ol özıne jüktelgen mındettı alyp şyǧa aldy ma?
– Rüstem Äbdıraş – qazaqy ortada ösken, älem häm köşpelıler tarihyn köp oqyǧan, köp toqyǧan bılımdı azamat. Ömır jolyn suretşı bolyp bastaǧan. Būl –rejisserge asa qajet mamandyq. Biylǧy jyly Oŋtüstık Koreiada, ataqty Pusan festivalınde Aziianyŋ 100 üzdık rejisserınıŋ esımderı atalyp, arnaiy kıtap bolyp şyqty. Osy bedeldı tızımge qazaqtyŋ tört rejisserınıŋ esımderı aişyqtalyp jazyldy. Olar: Şäken Aimanov, Därejan Ömırbaev, Rüstem Äbdıraşev jäne Ädılhan Erjanov.
Rüstemnıŋ esımı älemge tanymal rejisserler Iаsudziro Odzu, Akira Kurosava, Hou Hsia-Hsien, Satiadjit Rei, Abbas Kiiarostami siiaqty daŋqty kinogerlermen qatar atalǧanyna quandyq. Atalmyş tızımge kinoindustriiasy damyǧan Japon memleketınen – 18, bır jarym milliardqa juyq halqy bar Qytaidan – 11, İndiia men Koreiadan – 10, İran men Filipinnen 9 rejisser kırdı. Al bızdıŋ tuystas Orta Aziia memleketterınen, Qyrǧyzstannan – 2, Özbekstan, Türkımenstan, Täjıkstan respublikalarynan jalǧyz rejisserden ǧana atalmyş tızımge ılıktı. Osy tūrǧydan alǧanda, būl – qazaq kinosyna berılgen ülken baǧa.
Rüstem «Almas qylyş» filmıne tūlǧa retınde tolys­qan, rejisser retınde pısıp jetılgen der şaǧynda keldı. Sosyn Rüstemnıŋ boiynda rejisserge kerektı tabandylyq, qajyrly qairat mol. El al­dyndaǧy, körermen aldyndaǧy jauapkerşılıktı tereŋ sezıne bıledı. Nar täuekeldıŋ adamy. Filmdı tüsıru kezınde adam aitqysyz qiyndyqtarǧa kezıktık.
Mäselen, tüsırılımdı 2015 jyldyŋ şılde aiynda bastauymyz kerek edı. Ministrlık uädelı qarjyny köp keşıktırıp, tek qyrküiek aiynda ǧana bere aldy. Tüsırılım jūmystary Alataudyŋ 1800-2000 metrlık biık beldeuınde jürgızıldı. Suyq tüsıp kettı, artynan qylyşyn süiretıp qys keldı. Erıksız etekke tüstık. Osy qara suyqta aqpan aiyna deiın dalada bürseŋdep jürıp kino tüsırdık. Filmdı körgen kezde baiqaǧan bolarsyz, salqar köş dalany dübırletıp ketıp barady, al adamdardyŋ üstınde jazdyq kiım, mūzdai qūrsanǧan sauytty äsker. Temır sauyt adamnyŋ denesın qaryp jıberedı ǧoi. Film – osyndai ekstremaldy jaǧdaida tüsırıldı. Mūndai sätterde Rüstem ideolog bola bıldı, tüsırılım tobyna jıger berıp, demep qairap otyrdy.
Ärine, tüsırılım tobyna, kinoger qauymǧa myŋ alǧys. Qiyndyqtarǧa şydas berdı, qajymai tözdı, būl oraida bärımızge Qazaq memleketınıŋ ırgesın qalaǧan danyşpan handarymyz ben saiypqyran erlerımızdıŋ eldık mūrat jolyn­daǧy qiian-keskı küresın jas ūrpaqqa paş etıp jatyrmyz degen biık jauapkerşılık, patriottyq sezım dem berdı dep oilaimyn.

Qarjy jaǧy qolbailau boldy

– Osynyŋ aldynda tarihymyzdy älemge tanytady degen «Köşpendılerdıŋ» sätsızdıkke ūrynuynyŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Öz basym «Köşpendıler» filmın mansūqtaudan aulaqpyn. Onyŋ körermen köŋılınen şyqpai qaluynyŋ ekı-üş qana sebebı boldy. Bırınşıden, filmdı bırneşe rejisser tüsırdı, olarda bırauyzdylyq, ortaq mämıle, berık konsepsiia bolmady. Aqqu kökke, şortan kölge, şaian şölge tartqan jaǧdai oryn aldy. Masqara bolǧanda, filmnıŋ Amerikadan attai qalap aldyrylǧan bas rejisserı tüsırılım alaŋyn tas-tap, elıne ketıp qaldy. Sol kezde «Qazaqfilmde» şeteldık mamandarmen iurisdiksiialyq qūjat jasai alatyn bılıktı mamandar da bolmaǧan siiaqty. Kelısımşarttaǧy olqylyqty sezıp qalǧan amerikalyq aq­şasyn alyp alǧan da, tüsırılım alaŋynan taiyp tūrǧan.
Ekınşı ketken bır aǧattyq – kinodaǧy basty rölderdı som­dau­ǧa taǧy da sol amerikalyq ak­ter­lardyŋ şaqyryluy. Būl – öres­kel qatelık boldy. Abylaidai kemeŋger hanymyzdy qandai jaǧdai bolǧanda da ūlttyq akte­rımız somdau kerek edı. Osy fak­torlar körermennıŋ narazy­ly­ǧyn tudyruǧa sebep boldy.
Desek te, «Köşpendıler» filmınıŋ jaqsy jaqtaryn aitqan jön. Bız tek synauǧa, mıneuge kelgende aldymyzǧa jan salmaimyz. Syn – ädıl, käsıbi boluy kerek. Mäselen, «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna amerikalyq jüie keldı. Būl – älemdegı eŋ ozyq, eŋ jetılgen jüienıŋ bırı. Qazır qazaq kinosynda bırneşe departament jūmys ısteidı. Är departamenttıŋ basşylary öz ısınıŋ mamany bolyp alǧan. Qai jaǧynan bolsyn ūtymdy. Sosyn «Köşpendılermen» bırge qazaq kinosyna ozyq tehnologiia keldı. Ol kezde ışımızde būl tehnologiiany meŋgergen mamandar joqtyŋ qasy bolatyn. Film tüsırılıp bıtkennen keiın būl tehnikanyŋ bärı «Qazaqfilmde» qaldy. Osynyŋ negızınde jaŋa tehno­logiianyŋ syryn bıletın, ony täuır meŋgergen jas mamandar ösıp şyqty.
Al «Almas qylyş» filmın­de joǧaryda atalǧan keleŋsızdıkter oryn alǧan joq. Filmdı ūlttyq rejisser tüsırdı, ūlttyq mamandar jūmys ıstedı, özımızdıŋ akterler oinady. Tek būl joly qarjy jaǧy ǧana qolbailau boldy. Erkın kösıluımızge mümkındık bermedı, adymymyzdy aştyrmady.
Ärine, kinoda qarjysyz eş mäsele şeşılmeidı. Barlyǧy da sol qarjyǧa kelıp tıreledı. Bırde tüsırılım alaŋynda jūmys jürmei toryqqanda «Köşpendılerge» bölıngen 40 million dollardy «Almas qylyşqa» bergende ǧoi dep Rüstem ekeumızdıŋ arman­daǧanymyz bar…

Jas ūrpaqty ata-baba tarihynan adastyrǧymyz kelmedı

– Film ssenariiınıŋ avtorlary Esenberlinnıŋ romanynan qanşalyqty auyt­qydy, jalpy olar jaŋa­lyq engıze aldy ma?
– Filmnıŋ ssenariiın Timur Jaqsylyqov pen Smaǧūl Elubai jäne Rüstem Ädıraşevtıŋ özı jazdy. Kino dramaturgiiasynyŋ öz zaŋdary bar. Ol özıne baǧyndyrmai qoimaidy. Osy tūrǧyda auyt­quşylyq boldy.
Degenmen atalmyş roman filmge leitmotiv etıp alyndy. Romandaǧy tarihi tūlǧalar, ülken oqiǧalar tügeldei derlık kino tılıne ainaldyryldy. Tıptı, men keibır dialogtardy romannan sözbe-söz aluǧa tyrys­tym. Keiın odan bas tarttym. Öitkenı, kıtabi tıldı kinoǧa tolyq qoldana almaisyŋ. Būl jerde ssenarister tek qana Iliias Esenberlinnıŋ derekte­rıne süienıp qoiǧan joq, belgılı, bedeldı tarihşylardyŋ jazǧan eŋbekterıne de süiendı.
Rüstem Äbdıraşevtıŋ aldynda būl kıtaptar tau-tau bolyp üiılıp jatty. Onyŋ ışınde Aqsaq Temırdıŋ ǧūmyrnamalyq kıtabyna deiın boldy. Menıŋ özım Mūhamed Haidar Dulatidıŋ «Tarih-i Raşidi», Zahir ad-din Babyrdyŋ «Babyr-nama» taǧy da basqa ataqty tarihi eŋbekterge jügınıp otyrdym.

– Özıŋız aitqan eŋbekterden qandai derekterdı paidalan­dyŋyzdar? Endı filmdegı tarihi şyndyq mäselesıne kelsek…
– Negızgı mamandyǧym tarihşy bolǧandyqtan, ol zaman oqiǧalary men syrlaryn bır kısıdei bılemın. Bıraq, tarihi däldık üşın bärın qaita qarauǧa tura keldı. Mäselen, Moǧolstan, onyŋ bileuşısı Esenbūǧa han turaly derekterdı sol zamannyŋ kuägerı Mūhamed Haidar Dulatidıŋ eŋbegınen aldyq. Etnikalyq qūramy ärkelkı Moǧolstan memleketın Şaǧatai tūqymynan şyqqan handar bilegen. Olar dulat ämırlerınıŋ yqpalynda bolǧan. Al, dulattar – qazırgı qazaqtar. Moǧolstannyŋ köp halqyn qazırgı qazaq rulary qūraǧan.
Küngei jaǧyn qyrǧyzdar mekendegen, qalalarynda oty­ryqşy taranşylar köp bol­ǧan, sarailarynda känizäk küŋder ūstalǧan. Rejisser būl känizäktardy biletu arqyly – Moǧolstan zamanyndaǧy han saraiynyŋ atmosferasyn beruge tyrysty. Moǧoldar ısläm dının qatty ūstanǧan. Säldesı joqtardyŋ bırden basy şabylatyn bolǧan. Osy sebeptı bızdıŋ kostium suretşılerı moǧoldarǧa kökşıl sälde kigızdı. Bır qyzyǧy, dın küşeiıp tūrǧan şaǧynda Moǧolstan halqy ışkılıkke salynady, handary tıptı ışkış bolyp, ışınde araqtan ölgenderı bolady.
Kerei men Jänıbek bastaǧan qazaqtar jer sūrap kelgende Esenbūǧanyŋ hälı müşkıl edı. Mäuerenahrdaǧy Aqsaq Temır tūqymdary Esenbūǧanyŋ aǧasy Jünıske Moǧolstannyŋ taǧyn alyp beruge ärekettenıp jatqan bolatyn. Şyǧysynda oirattardyŋ şabuyly küşei­gen sät. Qyrǧyzdar da baǧynbai bara jatqan. Osy qysyltaiaŋda qazaqtar kelıp jer sūraidy. Esenbūǧanyŋ bermeske amaly qalmaǧan edı. Filmdı körgen bıreuler qazaqtar özbekterden qorlyq körıp bölınıptı degen söz taratyp jürgen körınedı. Būl – üstırt pıkır. Ol kezdegı özbekterdıŋ būl özbekterge eş qatysy joq, olar köşpelı özbekter, iaǧni bızdıŋ ata-babalarymyz – qazaqtar.
Tüsınıktı boluy üşın äuelı özbek atauynyŋ qaidan şyqqa­nyna keleiık. 1313-1342 jyldary Altyn Ordany Özbek esımdı han bilegen. Özbek – islam dının alǧaş qabyldaǧan Altyn Ordanyŋ tūŋǧyş hany. Özbek han bilıgınen bastap, Deştı Qypşaq jūrty özbek atala bastaǧan, qypşaq-özbek bop jürgen kezderı de bolǧan. 1428 jyly Äbılqaiyr Şaibani bilıkke kelgennen keiın būl köşpelı özbekter memleketı, tarihi ädebietterde Äbılqaiyr handyǧy nemese Özbek ūlysy ataldy. Aq Orda ūlysynyŋ ornynda ornaǧan köşpelı özbekter memleketı batysynda Jaiyq özenımen şektestı, oŋtüstıgı Aral teŋızı men Syrdyŋ tömengı aǧysyna deiın, soltüstıgı Tobyl men Ertıs özenderınıŋ orta aǧysyna deiın sozylyp jatty. Handyqtyŋ astanasy Sıbırdıŋ Tömen jazyǧyndaǧy Tūra qalasy boldy. Keiınırek Syǧanaq şaharyna köşırıldı. Äbılqaiyr hannyŋ «sartqa» iaǧni bügıngı özbekke qaiyryluy osy kezden bastalady. Öitkenı qol astyndaǧy köşpelı özbekter bırtındep, 1460 jyldardan bastap, Kerei men Jänıbek sūltandarǧa erıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp kete bastaidy. Būl ürdıs bırneşe jyldarǧa sozylady. Aqyrynda köşpelı özbekter – qazaqtardan aiyrylyp halyqsyz qalǧan Äbılqaiyr qaramaǧyndaǧy qalǧan-qūtqan köşpelı özbekterdı Ämır Temır tūqymdarynyŋ ūlysy – Meuerenahrdy jaulap alǧan soŋ, sol ūlystyŋ otyryqşy sart, soǧdy, täjıkterımen aralastyryp Şaibani memleketınıŋ negızın salady. Keiın būl ūlys Būqar handyǧyna ainalady.
Būqar handyǧy negızınde Qoqan, Hiua, Horezm handyq­taryn bırıktırgen Sovet ükımetı 1920 jyly oǧan Özbekstan respublikasy degen atau berdı. Al Äbılqaiyr bilegen Köşpelı özbekter memleketı 1469 jyly Äbılqaiyr ölgen soŋ, Qazaq handyǧynyŋ qūra­myna qosyldy. Sondyqtan būl jerde «özbekterden qorlyq köru» degen mäsele atymen joq. Mäsele köşpelı özbekterdı ädıl bilei almaǧan, söitıp qol astyndaǧy halyqtan aiyrylyp qalǧan Äbılqaiyr Şaibanida. Ol Aq Orda bileuşısı Baraq handy öltırtıp, taǧyn tartyp alǧan adam. Bilıkke kelgen soŋ, Joşynyŋ Orda Ejennen taraityn tūqymdaryna kün körsetpegen. Öitkenı Äbılqaiyr Joşydan taraityn Şaiban tūqymy, al Baraq han, onyŋ ūly Jänıbek sūltan, Bolat sūltannyŋ ūly Kerei sūltan – barlyǧy Joşynyŋ ülken ūly Orda Ejen tūqymdary, Aq Ordanyŋ zaŋdy mūragerlerı. Taq üşın küreste būlar Aq Ordany qūlatqan Äbılqaiyrǧa ata jau.
Aq Orda taǧyn zaŋsyz ielengen Äbılqaiyr öz zamanynyŋ ozbyr bileuşısı bolǧan adam. Äbılqaiyr zamanynda soǧys köp bolyp, halyq jaugerşılıkten qajyǧan. Osyndai alasapyranda Äbılqaiyrdyŋ aidap saluymen qaraqypşaq Qobylandynyŋ arǧyn Aqjol bidı öltıruı jaǧdaidy odan ärmen uşyqtyryp jıberedı. Söitıp, būl oqiǧa köşpelı özbekterdıŋ qazaq şyǧyp, Äbılqaiyrdan bölınıp ketuımen aiaqtalady. Ol zamanda ūlys qūramynan şyǧyp, ordany, handy tastap, erkındıkke ketıp qaludy «qazaq şyǧyp ketu» dep ataǧan. Köşpelı özbekter de Äbılqaiyr hanmen at kekılın kesısıp, Moǧolstanǧa qazaq şyǧyp ketedı. Osy oqiǧany «Aq Orda» ūlysyn qaita jaŋǧyrtuǧa tyrysyp jürgen Kerei men Jänıbek sūltandar ūtymdy paidalanady. Söitıp Şu boiyna kelıp, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn köteredı. Bylai qarasaŋyz, barlyǧy qazaqtyŋ tarihy, memleket qūru, ūlt bolu jolyndaǧy jankeştı küres tarihy. Sol kezdıŋ oqiǧalaryna bajailap qarasaq, Äbılqaiyrdyŋ qol astyndaǧy halyqtyŋ denı – qazaqtar, Moǧolstandy jailaityn eldıŋ de köbı qazaqtyŋ ru taipalary, Kerei men Jänıbektıŋ soŋyna ergen el de – qazaqtar. Tek är ūlystyŋ qūramynda tarydai şaşyrap, ūlt bolyp ūiysa almai jürgen şaǧy. Būǧan Noǧailydan ırge aiyrǧan ru-taipalardy qosyŋyz. Barlyǧynyŋ bır-aq mūraty bar, ol – köşpelılık dästürmen halyq sailaǧan qamqor hany bar erkın el bolu. Osy mūratty arman bır arnaǧa toǧysa kele, Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraq köteruıne negız bolady. Būrynǧy «qazaq şyǧyp ketu» – endı kiız tuyrlyqty alaş ūrandy köşpelı jūrttyŋ ortaq atauyna ainalyp, nätijesınde qazaq ūlty, qazaq memleketı tarih sahnasyna şyǧady.
Keiın Moǧolstan da küiredı, Kök Orda da qūlady. Noǧaily zamany da tarih sahnasynan kettı. Olardyŋ qarǧa tamyrly halqy, tılı bır, dını bır, arman-müddesı ortaq jūrty Qazaq handyǧyna qosyldy. Atyrau men Altaidyŋ, Alatau men Arqanyŋ arasyndaǧy köşpelılerdıŋ altyn besıgı qazaq halqyna mäŋgılıkke miras bolyp qaldy. Filmde osy oqiǧalar kino tılımen baiandaldy. Ärine, kei jerlerde körkem şyndyqqa kezek berdık. Onsyz kino bolmaidy. Bıraq, tarihi şyndyqtar, hronologiialar saqtalyp otyrdy. Öitkenı jas ūrpaqty qazaq memlekettıgınıŋ ırgetasyn qalaǧan ata-baba tarihynan adastyrǧymyz kelmedı.

Sūhbattasqan:
Amanǧali QALJANOV
(Jalǧasy bar)