Qazaqy ädetımızben balanyŋ tılı mezgılınde şyqpai nemese tez şiramai, damuynda kemşındık körınse, «öse kele jetılıp ketedı, tūqymymyzda sondai» dep, därıgerlerdıŋ sözın qaperge almaimyz.
Rasynda da, uaqyt öte kele balanyŋ keşeuıldese de söilep ketıp, qataryn da quyp jetedı. Būl jaqsy, ärine. Alaida myna bır derekke män bersek, qazırgı künı älemdegı ärbır 59-ynşy bala autist eken. Būl jyl saiyn 13 paiyzǧa artyp keledı deidı. Salystyrmaly türde aita ketsek, ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldary 10000 balanyŋ arasynan bır bala ǧana osy aurumen tırkelgen eken. Al 2008 jyly 250 balanyŋ bıreuı bolsa, 2016 jyly amerikalyq därıgerler ärbır 7 minut saiyn balaǧa osy diagnozdy qoiady eken.
«Älemdı jaulap kele jatqan ındettıŋ elordalyq säbilerge qatysy bar ma?» degen sūraqpen Psihikalyq densaulyq aurulary medisinalyq ortalyǧynyŋ №1 bölımşesınıŋ mındetın atqaruşy därıger Nazgül Mūhataevamen söilesken edık.
– Bır jasta balanyŋ boiynda psihikalyq būzyluynyŋ bar-joǧyn bırden aita qoiu mümkın emes. Aldymen säbidıŋ anasynan balanyŋ erekşelıgın anyqtaimyz. Bala tuǧannan mazasyz emes pe, köp jylamaityn, denesı tıtırkenıp, syrtqy faktorlardy elemeuşı me edı dep sūraimyz. Jan-jaǧyna köz toqtatyp, oiynşyqtarǧa qyzyqpai, ainalasyndaǧy u-şuǧa elıkpei, beijai jata beretın bolsa ne qūlaǧy estımeitındei äser qaldyrsa, onda būl osy aurudyŋ nyşandarynan. Ädette, autizm balalardyŋ qūlaǧy estidı, bıraq mūnyŋ özı balanyŋ emosionaldyq damuynyŋ būzylǧanyn bıldıredı.
Bala 1 jasqa tolǧanda uıldep, özınıŋ syrtqy älemmen bailanysyn bıldırıp, onyŋ belgılerın qabyldap, belgılı bır reaksiiasyn körsete bıluı tiıs. Būl kezeŋdegı özgerısterge män bermese, auru dami tüsedı. Autizm belgılerı baladaǧy basqa da psihikalyq qalyptan auytquşylyqtyŋ belgılerıne ūqsas keledı. Dūrysy, qandai auytquşylyq bolsa da erte bastan anyqtap, jyldam tüzetu jūmystaryna kırısken jön. Bala damuynyŋ psihikalyq auytquşylyqtary tek bır autizmmen ölşenbeidı. Jäne balany bır körgennen «autizm» dep bırden kesıp aituǧa asyqpaimyz. Olardy kündızgı stasionarǧa jatqyzyp, baqylauymyzǧa alamyz. Sonda baryp bala damuyndaǧy barlyq erekşelıkterdı anyqtap, tiıstı şeşım şyǧaramyz, – deidı därıger.
Byltyr osy kezeŋge deiın ortalyqta 65 bala autizmmen tırkelse, biyl osy künge deiın 112 balaǧa osy diagnozdy qoiypty. Az uaqytta autizmnıŋ aspandap ketuınıŋ sebebın ata-analardyŋ belsendılıgımen bailanystyruǧa bolady dep ortalyqtyŋ därıgerı tüsındırıp berdı. Olar – uaqytqa salmai, köŋıldegı küdıgın anyqtauǧa batyl jetkender. Ata-analardyŋ sauattylyǧy, olardyŋ düniege jaŋa ūrpaq alyp keluıne degen ülken jauapkerşılıgı köp närselerdı şeşedı. Sonyŋ ışınde balanyŋ psihikalyq jaǧynan jaqsy damuyna aldymen ata-anasynyŋ densaulyǧynyŋ maŋyzdy ekenın eskeruımız kerek.
Jasyratyny joq, soŋǧy bes jylda auru balalardyŋ 34 paiyzǧa ösuı baiqalady. 2015 jyly – 186 bala, 2019 jyly – 545 bala. Kündızgı stasionarda psiholog, logopedter, defektolog mamandar tartylǧan, psihikalyq tüzetu, sensorlyq integrasiia qyzmetterı bar. Osy arqyly täjıribelı därıgerler kesel jabysqan balany äleumetke ikemdeuge bar mümkındıgın salady.
